Primates

De primoatn (Primates) vormn een orde van de zoogbêestn, met al de halfoapn en oapn (woaroender de mens). De weetnschappelyke noame "Primates" wil zeggn "êeste".

D'orde van de primoatn is oentstoan uut vôorouders die leefdn in de boomn van tropische busschn. De mêeste sôortn zyn gedêeltelyke boombeweuners. Sommigte primoatn leevn primair ip de groend in plekke van in boomn, moar al de sôortn èn wel anpassiengn die 't meugelyk moakn vor in boomn te klemmn.

Bewegiengstekniekn die gebruukt wordn zyn o.a. spriengn van boom toet boom, loopn ip twêe of vier ledemoatn, wandeln ip kneukels en zwoain an takkn van boomn. Primoatn èn grôte heirsens vergeleekn met andere zoogbêestn. De mêeste sôortn en e duum die opponeerboar is. Da wil zeggn dan ze met de punt van den duum de puntn van d' andere viengers van dezelstn hand kunn anroakn. Vele èn ook e grypsteirt woarmee dan ze vôorwerpn kunn vaste pakkn.

Sôortn

Halfoapn

Halfoapn zyn klêene boombeweuners die mêestal 's nachts actief zyn. De primitiefste sôortn trekkn styf ip insectneters. Halfoapn zyn e relatief primitieve, nie gespecialiseerde groep zoogbêestn, woarvan dan de primoatn under vertakt èn in e vroeg stadium van evoluusje.

Oapn

D'oapn zyn dagbêestn die over 't algemêen e vlakker, expressiever oanzichte èn of halfoapn en beter oentwikkelde heirsens. Juste lyk halfoapn loopn z' ip vier voetn.

Mensoapn

De noame mensoap wordt gebruukt vo primoatn die gekenmerkt wordn deur een hoge intelligensje en 't oentbreekn van e steirt, lyk de gibbongs, orang-oetangs, gorilla's, bonobo's, chimpansees en ook de mens.

Menschn wordn gekenmerkt deur 't gebruuk van toale en de capaciteit vo 't milieu te manipuleern. De structeure van under bekkn is angepast an under rechte houdienge.

Met uutzoenderienge van de mens, die ieder continent beweunt, leevn de mêeste primoatn in de tropische of subtropische regio's van Nôord-, Middn- en Zuud-Amerika, Afrika en Azië.

Taxonomie

• Orde Primates (primoatn)
  • Suborde Strepsirrhini (halfoapn)
    • Infraorde Lemuriformes
      • Superfamilie Cheirogaleoidea
      • Superfamilie Lemuroidea
        • Familie Cheirogaleidae: dwergmaki's (34 sôortn)
        • Familie Daubentoniidae: viengerbêestn (êen sôorte)
        • Familie Lemuridae: maki's (21 sôortn)
        • Familie Lepilemuridae: wezelmaki's (26 sôortn)
        • Familie Indriidae: indriachtign (19 sôortn)
    • Infraorde: Lorisiformes
      • Superfamilie Lorisoidea
        • Familie Lorisidae: loriachtign (14 sôortn)
        • Familie Galagidae: galago's (19 sôortn)
  • Suborde Haplorhini (oapn en spookbêestn)
    • Infraorde Tarsiiformes
      • Familie Tarsiidae: spookbêestjes (11 sôortn)
    • Infraorde Simiiformes
      • Parvorde Platyrrhini: brêedneusoapn
        • Familie Callitrichidae: klauwaptjes (42 sôortn)
        • Familie Cebidae: Kapucynoapn, dutsekopaptjes en klauwaptjes (14 sôortn)
        • Familie Aotidae: nachtaptjes (11 sôortn)
        • Familie Pitheciidae: Sakiachtign (43 sôortn)
        • Familie Atelidae: grypsteirtoapn (29 sôortn)
      • Parvorde Catarrhini: smalneusoapn
        • Superfamilie Cercopithecoidea
          • Familie Cercopithecidae: oapn van den oude weireld (138 sôortn)
        • Superfamilie Hominoidea: mensoapn
          • Familie Hylobatidae: gibbongs (17 sôortn)
          • Familie Hominidae: mensachtign (7 sôortn)

Kykt ook noa

• Evoluusje van de mens