Primates

Linh trưởng (danh pháp khoa học: Primates) là một bộ thuộc giới động vật (Animalia), ngành động vật có dây sống (Chordata), phân ngành động vật có xương sống, lớp Thú (hay động vật có vú) (Mammalia). Loài người hiện đại thuộc về bộ này.

Ngày nay Bộ Linh trưởng được chia thành hai phân nhánh là Strepsirrhini và Haplorhini. Trong nhánh Haplorhini có họ Người (Hominidae = khỉ dạng người), và loài người (Homo sapiens). Trừ con người sống trên các lục địa trên Trái Đất,^[a] hầu hết loài Linh trưởng sống trong các vùng rừng nhiệt đới hoặc cận nhiệt đới của châu Mỹ, châu Phi và châu Á.^[1] Khối lượng của Linh trưởng từ Vượn cáo chuột Berthe, với khối lượng chỉ 30 gam (1,1 oz) đến khỉ đột núi có khối lượng 200 kilôgam (440 lb).

Theo dấu vết hóa thạch, tổ tiên của Linh trưởng có thể đã tồn tại vào thời kỳ Creta muộn cách đây khoảng 65 triệu năm. Linh trưởng cổ nhất được ghi nhận sống vào thời kỳ Paleocene muộn là Plesiadapis, cách đây c. 55–58 triệu năm.^[2] Các nghiên cứu về đồng hồ phân tử đề xuất rằng nhánh Linh trưởng thậm chí có thể cổ hơn, xuất phát vào thời kỳ Creta giữa, cách đây khoảng 85 triệu năm.^[2]

Theo thường lệ, bộ Linh trưởng được chia thành 2 nhóm chính: Prosimii và Simiiformes. Prosimii mang các đặc điểm rất giống với các linh trưởng cổ nhất, và bao gồm vượn cáo đuôi vòng của Madagascar, cu li và vượn mắt kính. Simiiformes bao gồm các loài khỉ và khỉ không đuôi. Gần đây, các nhà phân loại học đã đặt ra phân bộ Strepsirrhini, hay linh trưởng mũi cong/mũi ướt, bao gồm Prosimii nhưng không phải là vượn mắt kính và phân họ Haplorrhini, hay linh trưởng mũi khô/mũi rộng, bao gồm vượn mắt kính và Simiiformes. Simiiformes được chia thành 2 nhóm: Platyrrhini ("mũi tẹt") hay khỉ Tân thế giới ở Trung và Nam Mỹ và khỉ Catarrhini (mũi hẹp) của châu Phi và đông nam Á. Khỉ Tân thế giới bao gồm khỉ mũ, khỉ rú và khỉ sóc, và Catarrhini bao gồm khỉ Cựu thế giới (như khỉ đầu chó và khỉ đuôi lợn) và khỉ không đuôi. Con người là catarrhini duy nhất phân bố rộng khắp ngoài châu Phi, Nam Á, và Đông Á, mặc dù dấu vết hóa thạch cho thấy một số loài cũng từng đã tồn tại ở châu Âu.

Từ nguyên

Cách gọi "Bộ Linh trưởng" bắt nguồn từ khái niệm Linh trưởng mục 靈長目 trong tiếng Trung Quốc cũng với nghĩa là Bộ Linh trưởng. Trong đó:

• 靈: linh nghĩa là tinh anh, lanh lẹ.
• 長: trưởng nghĩa là đứng đầu, hàng thứ nhất, có tài ^[3].

Như vậy linh trưởng ở đây là bộ các động vật có độ tinh anh (trí tuệ) cao hàng đầu trong số các động vật.

Trong tiếng Anh, linh trưởng là dịch tương ứng với chữ Primate (số nhiều primates). Trước kia, Primates còn được gọi là bộ Khỉ. Chữ này bắt nguồn từ gốc Latinh primas, primus có nghĩa là nhất, đứng đầu, cao cấp. Trong tiếng Anh primate cũng có nghĩa là giáo chủ hay là giám mục cấp cao, một tước hiệu trong các Giáo hội Kitô Giáo.

Tiến hóa

Nhánh linh trưởng được cho là hình thành cách đây ít nhất 65 triệu năm,^[4] ngay cả linh trưởng hóa thạch được phát hiện cổ nhất là Plesiadapis (khoảng 55–58 triệu năm) từ Paleocen muộn.^[5][6] Các nghiên cứu khác, bao gồm nghiên cứu đồng hồ phân tử, ước tính có nguồn gốc từ nhánh linh trưởng vào Creta giữa, khoảng 85 triệu năm.^[7][8][9]

Phân loại

Cây phát sinh bộ theo sự phân loại của nhà động vật học Carolus Linnaeus năm 1758:

Euarchontoglires

Glires

Rodentia (bộ Gặm nhấm)

Lagomorpha (bộ Thỏ)

Euarchonta

Scandentia (bộ Nhiều răng)

Dermoptera (bộ Cánh da)

†Plesiadapiformes

Primates (bộ Linh trưởng)

Sự phân nhánh từ Bộ Linh trưởng đến loài người:

Primates (Linh trưởng) ├─ Strepsitthini └─ Haplorhini ├─ Tarsiidae └─ Anthropoidea ├─ Platyrrhini (Khỉ Tân thế giới) └─ Catarrhini ├─ Cercopithecoidea (Khỉ Cựu thế giới) └─ Hominoidea ├─ Hylobatidae (họ Vượn) └─ Hominidae (họ Người) ├─ Pongo (đười ươi) └─ Homininae ├─ Gorillini (Gorilla) └─ Hominini (tông Người) ├─ Pan (Tinh tinh) └─ Homo (chi Người) └─ Homo sapiens(Người hiện đại) 

Danh sách

Dưới đây liệt kê danh sách khoảng 28 họ khác nhau của bộ Linh trưởng:^[10][11][12]

• Bộ Linh trưởng Primates
  • Phân bộ Haplorrhini: tarsiers, khỉ và khỉ không đuôi
    • • • • Họ †Oligopithecidae
    • Phân thứ bộ Tarsiiformes
      • • • Họ Tarsiidae: tarsiers (9 loài)
          • Họ †Afrotarsiidae
          • Họ †Omomyidae
    • Phân thứ bộ Simiiformes
      • Tiểu bộ Platyrrhini: Khỉ Tân Thế giới
        • • Họ Callitrichidae: marmosets and tamarins (42 loài)
          • Họ Cebidae: capuchins and squirrel monkeys (17 loài)
          • Họ Aotidae: night hay owl monkeys (douroucoulis) (10 loài)
          • Họ Pitheciidae: titis, sakis and uakaris (42 loài)
          • Họ Atelidae: howler, spider and woolly monkeys (28 loài)
      • Tiểu bộ Khỉ mũi hẹp Catarrhini
        • Liên họ Cercopithecoidea, khỉ Cựu Thế giới
          • Họ Cercopithecidae: Khỉ Cựu thế giới (135 loài)
        • Liên họ Người Hominoidea
          • Họ Vượn Hylobatidae: gibbons hay "lesser apes" (13 loài)
          • Họ Người Hominidae: great apes, including humans (7 loài)
  • Phân bộ Strepsirrhini: non-tarsier prosimians
    • Cận bộ Lemuriformes
      • • • Họ Cheirogaleidae: dwarf lemurs and mouse-lemurs (32 loài)
          • Họ Daubentoniidae: Aye-aye (1 loài)
          • Họ Lemuridae: lemurs (22 loài)
          • Họ Lepilemuridae: sportive lemurs (26 loài)
          • Họ Indriidae: woolly lemurs and allies (19 loài)
    • Cận bộ Lorisiformes
      • • • Họ Lorisidae: lorises, pottos and allies (9 loài)
          • Họ Galagidae: galagos (19 sloài)

Bộ Linh trưởng đã được Carl Linnaeus lập ra năm 1758, trong quyển sách tái bản lần thứ 10 của ông là Systema Naturae,^[13] cho các chi Người, Simia (khỉ và khỉ không đuôi khác), Lemur (prosimians) và Vespertilio.

Hình ảnh

• 
• 
• 

Tham khảo

Liên kết ngoài

Từ điển từ Wiktionary Tập tin phương tiện từ Commons Tin tức từ Wikinews Danh ngôn từ Wikiquote Văn kiện từ Wikisource Tủ sách giáo khoa từ Wikibooks Tài nguyên học tập từ Wikiversity Danh mục các loài từ Wikispecies

• Khỉ hầu Primates tại Từ điển bách khoa Việt Nam
• Primates (Mammal) tại Encyclopædia Britannica (tiếng Anh)
• Bộ Linh trưởng tại Encyclopedia of Life
• Bộ Linh trưởng tại trang Trung tâm Thông tin Công nghệ sinh học quốc gia Hoa Kỳ (NCBI).
• Bộ Linh trưởng 180089 tại Hệ thống Thông tin Phân loại Tích hợp (ITIS).
• Primate Info Net