Astéracées

Kóšowe kwětarje^[1] (Asteraceae, ale teke Compositae) su nejwětša swójźba znutśika pókšytych semjenjakow (Magnoliopsida).

Wužywanje

Jadnotliwe družyny swójźby Asteraceae a wosebite jich kulturowane formy se na wšelakorem wašnju wužywaju. Tu jo njedopołne lisćina z kuždym rostlinskim źělom, kótaryž se pśewažnje wužywa. ^[2], ^[3]:

Ako salat abo zeleninu:

• Cichorija^[4], płonowe zele^[4] (Cichorium intybus var. foliosum): łopjeno
• Endiwijowy^[5] salat (Cichorium endivia): łopjeno
• Cardy oder Gemüse-Artischocke (Cynara cardunculus): kwiśonkowy stołk
• Artišoka^[6] (Cynara scolymus): kwiśonkowy stołk
• Topinambur (Helianthus tuberosus): kula
• Głowkaty salat^[7] (Lactuca sativa convar. sativa): łopjeno
• Carny korjeń^[8] (Scorzonera hispanica): korjeń
• Mexikanische Tarragon (Tagetes lucida)
• Mlac^[9] (Taraxacum officinale): korjeń , łopjeno
• de:Haferwurzel (Tragopon porrifolium): korjeń

Ako gójeńsku a korjeninsku rostlinu:

• Arnika^[10] (Arnica montana): łopjeno
• Połyn^[11] (Artemisia absinthicum): łopjeno
• de:Eberraute (Artemisia abrotanum): łopjeno
• Estragon^[12] (Artemisia dracunculus): łopjeno
• Bylica^[13] , pósuš^[13] (Artemisia vulgaris): kwiśonka
• knochac^[14], knochanka^[14] (Calendula officinalis): kwiśonka
• de:Bitterdistel (Cnicus benedictus): łopjeno
• de:Sonnenhut (Echinacea purpurea)
• de:Alant (Inula helenium): korjeń
• Rumańk^[15] (Matricaria chamomilla, Syn.:Matricaria recutita): kwiśonka

K zgótowanjeju rostlinskich wólejow:

• de:Ramtillkraut (Guizotia abyssinica)
• de:Saflor (Carthamus tinctorius): kwiśonka, semje
• Słyńca^[16][17] (Helianthus annuus), semje

Dalšne:

• de:Stevia rebaudiana
• Wšědna změrniwka (Cichorium intybus): korjeń
• de:Färberscharte (Serratula tinctoria): łopjeno
• de:Dalmatinische Insektenblume (Tanacetum cinerariifolium, Syn.: Pyrethrum cinerariifolium, Chrysanthemum cinerariifolium): kćenje
• de:Persische Insektenblume (Chrysanthemum coccineum, Syn.: Pyrethrum roseum): kćenje

Pyšne rostliny:

Wjelike młogosć na družynach a jich sortow se ako pyšne rostliny we wšych źělach swěta wužywaju. Wóni se do parkow a zagrodow sajźiju abo słuže ako rězne a suche kwiśonki.

Systematika

Swójźba Asteraceae wopśimjejo něźi 1.600 až 1.700 rodow z něźi 24.000 družynow.

Kužda fylogenetiska analyza swójźby Asteraceae jo pokazowała, až wóna monofyletiska jo (na pś. Small 1919, Bremer 1987, Jansen and Palmer 1987, Hansen 1991, Michaels et al.1993, Lundberg & Bremer 2003).

Pó nowych fylogenetiskich dopóznaśach buchu něnto dwanasćo pódswójźbow zawjedowane, kótarež dogromady něźi 43 tribusow wopśimjeju.^[18] Za pśisłušece rody glědaj jadnotliwe pódswójźby a tribusy:

• Asteroideae Lindl.: Wóna jo z něźi 65 % družynow wětša pódswójźba. Z 20 tribusami, 1.135 rodami a 16.200 družynami, ze swětodalokim rozšyrjenim. Mimo rołowych kwiśonkow eksistěruju cesto na kšomje kwisonkowego stołka jězykowe kwiśonki. Jězykowe kwiśonki maju tśi kronowe cypliški.
  • Tribus Anthemideae Cass.
  • Tribus Astereae Cass.
  • Tribus Athroismeae Panero
  • Tribus Bahieae B.G.Baldwin
  • Tribus Calenduleae Cass.
  • Tribus Chaenactideae B.G.Baldwin
  • Tribus Coreopsideae Lindl.
  • Tribus Eupatorieae Cass.
  • Tribus Feddeeae Pruski, P.Herrera, Anderb. & Franc.-Ort.
  • Tribus Gnaphalieae (Cass.) Lecoq. & Juillet
  • Tribus Helenieae Lindl.
  • Tribus Heliantheae Cass.
  • Tribus Inuleae Cass.
  • Tribus Madieae Jeps.
  • Tribus Millerieae Lindl.
  • Tribus Neurolaeneae Rydb.
  • Tribus Perityleae B.G.Baldwin
  • Tribus Polymnieae (H.Rob.) Panero
  • Tribus Senecioneae Cass.
  • Tribus Tageteae Cass.
• Barnadesioideae (D.Don) Bremer & Jansen: To jo bazalna kupka swójźby a sotšojska kupka k wšym drugim Asteraceae a wopśimjejo něźi 1 % družynow. Z jadnučkim tribusom:
  • Barnadesieae: Z źewjeś rodami a 94 zwětšego wódrjewjacymi družynami. Z rozšyrjenim jano w pódpołdnjowej Americe, wósebne w Andach. Kronowe rorka jo dwugubkata (gubka abo jězyk) (gubka/jězyk se ze styri kronowych łopjeńkow, druge z kronowego łopjeńka twóri.). To jo nejwěcej spócetna kupka w swójźbje.
    • Arnaldoa Cabrera
    • Barnadesia Mutis ex L. f.
    • Chuquiraga Juss. (Syn.: Johannia Willd.)
    • Dasyphyllum Kunth (Syn.: Flotovia Spreng.)
    • Doniophyton Wedd.
    • Duseniella K.Schum.
    • Fulcaldea Poir.
    • Huarpea Cabrera
    • Schlechtendalia Less. (Syn.: Chamissomneia Kuntze)
• Carduoideae Sweet: Z tśi tribusami, 83 rodami a wěcej ako 2.700 družynami, ze swětodalokim rozšyrjenim, pśi comž nejwětše družyny su na pódpołnocnej połkuli. Eksistěruju jano rorkowe kwiśonki.
  • Tribus Cardueae Cass.
  • Tribus Dicomeae Panero & V.A.Funk
  • Tribus Oldenburgieae S.Ortiz
  • Tribus Tarchonantheae Kostel.
• Cichorioideae Chev.: Z něźi 35 % družynow. Z něźi sedym tribusami, 224 rodami a 3.600 družynami, ze swětodalokim rozšyrjenim. Kwiśonkowe stołki wobstoje jano z jězykowych kwiśonkow. Jězyk se z pěś kronowych cypliškow twóri.
  • Tribus Arctotideae Cass.
  • Tribus Cichorieae Lam. & DC.
  • Tribus Eremothamneae H.Rob. & Brettell
  • Tribus Liabeae (Cass. ex Dum.) Rydb.
  • Tribus Moquinieae H.Rob.
  • Tribus Platycarpheae V.A.Funk & H.Rob.
  • Tribus Vernonieae Cass.
• Corymbioideae Panero & Funk: Z jadnučkim tribusom:
  • Corymbieae: Z jano jadnym rodom a sedym družynami, w pódpołdnjowej Africe.
• Gochnatioideae Panero & Funk: Z jadnučkim tribusom:
  • Gochnatieae: Ze styri až pěś rodami a 90 družynami. Papus wobstoj ze seršćikow.
    • Cnicothamnus Griseb.
    • Cyclolepis Gillies ex D.Don
    • Gochnatia Kunth (Syn.: Pentaphorus D.Don)
    • Leucomeris D.Don
    • Richterago Kuntze
• Gymnarrhenoideae Panero & V.A.Funk: Z jadnučkim tribusom:
  • Gymnarrheneae: Z jano jadnym rodom:
    • Gymnarrhena a jadnym až šesć družynami, z rozšyrjenim wót pódpołnocneje Afriki až do Bliskego pódzajtša.
• Hecastocleioideae Panero & Funk: Z jadnučkim tribusom:
  • Hecastocleideae: Z jano jadnym rodom (monogenerisckim taksonom):
    • Hecastocleis: Z jano jadneju družynu, w krotkowjacornych USA:
      • Hecastocleis shockleyi A.Gray: kwiśonkowy kóšyk wopśimjejo jano jadne kwiśonka a papus wobstoj ze spjerchlinow.
• Mutisioideae Lindl.: Z 44 rodami a 630 družynami, pśedewšym w pódpołdnjowej Americe, ale teke w Africe, Aziji a Awstraliji. Kronowa rorka jo dwugubkata (gubka abo jězyk) (gubka/jězyk se z dweju, druge z tśoch kronowych łopjeńkow twóri.)
  • Tribus Mutisieae Cass.
  • Tribus Onoserideae (Bentham) Panero & V.A.Funk
  • Tribus Nassauvieae Cass.
• Pertyoideae Panero & Funk: Z jadnučkim tribusom:
  • Pertyeae: Z pěś až šesć rodami a 70 družynami wót Afghanistana až do pódzajtšneje Azije. Kronowa rorka jo dłymoka, njejanak źělona.
• Stifftioideae Panero: Z jadnučkim tribusom:
  • Tribus Stifftieae D.Don: Z něźi źaseś rodami a 40 družynami w Andach a w dłujkozajtšnej pódpołdnjowej Americe.
    • Achnopogon Maguire et al.
    • Dinoseris Griseb.
    • Duidaea S.F.Blake
    • Eurydochus Maguire & Wurdack
    • Glossarion Maguire & Wurdack (Syn.: Guaicaia Maguire)
    • Gongylolepis R.H.Schomb. (Syn.: Cardonaea Aristeg. et al.)
    • Hyaloseris Griseb.
    • Neblinaea Maguire & Wurdack
    • Quelchia N.E.Br.
    • Salcedoa Jiménez Rodr. & Katinas
    • Stifftia J.C.Mikan
• Wunderlichioideae Panero & Funk: Z dwěma tribusoma a něźi wósym rodami a 24 družynami w pódzajtšnej pódpołdnjowej Americe a krotkowjacornej Chinje.
  • Tribus Hyalideae Panero: Z něźi tśich rodami:
    • Hyalis D.Don ex Hook. & Arn.
    • Ianthopappus Rogue & D.J.N.Hind
    • Nouelia Franch.
  • Tribus Wunderlichieae Panero & V.A.Funk: Z něźi styri rodami:
    • Chimantaea Maguire et al.
    • Stenopadus S.F.Blake
    • Stomatochaeta (S.F.Blake) Maguire & Wurdack
    • Wunderlichia Riedel ex Benth. & Hook. f.

Rodopis pó Panero & Funk 2008 ^[19]:

Barnadesioideae Kóšowe kwětarje (Asteraceae) Mutisioideae Stifftioideae Wunderlichioideae Gochnatioideae Hecastocleidoideae Carduoideae Pertyoideae Gymnarrhenoideae Cichorioideae Corymboideae Asteroideae

Nožki