Astéracées

Zestajenkowe rostliny (Asteraceae, ale tež Compositae) su najwjetša swójba znutřka krytosymjenjakow (Magnoliopsida). Druhej serbskej mjenje stej zestajenka^[1] a košowy kwětač^[1].

Wužiwanje

Jednotliwe družiny swójby Asteraceae a wosebite jich kulturowane formy so na wšelakorym wašnju wužiwaja. Tu je njedospołne lisćina z kóždym rostlinskim dźělom, kotryž so přewažnje wužiwa. ^[2], ^[3]:

Jako solotej abo zeleninu:

• Změrniwka^[4] (Cichorium intybus var. foliosum): łopjeno
• Endiwijowy^[5] solotej (Cichorium endivia): łopjeno
• Cardy oder Gemüse-Artischocke (Cynara cardunculus): kwětnistwo
• Artišoka^[6] (Cynara scolymus): kwětnistwo
• Topinambur^[7][8] abo dulkata słónčnica^[7][8] (Helianthus tuberosus): bobla
• Hłójčkata solotej^[9] (Lactuca sativa convar. sativa): łopjeno
• Zatkańca^[10], čorny korjeń (Scorzonera hispanica): korjeń
• Mexikanische Tarragon (Tagetes lucida)
• Mlóč^[11] (Taraxacum officinale): korjeń , łopjeno
• de:Haferwurzel (Tragopon porrifolium): korjeń

Jako hojensku a korjeninsku rostlinu:

• Arnika (Arnica montana): łopjeno
• Połon^[12] (Artemisia absinthicum): łopjeno
• Bože drěwčko^[13], drěwčk (Artemisia abrotanum): łopjeno
• Estragon^[14] (Artemisia dracunculus): łopjeno
• Balica^[15] , swjateho Janowy pask (Artemisia vulgaris): kćenje
• Smjerdnička^[16], smjertna róža, wobch. brune wóčko, křiwe symjo (Calendula officinalis): kćenje
• de:Bitterdistel (Cnicus benedictus): łopjeno
• Purpurowa wočica^[17] (Echinacea purpurea)
• Womanowe zelo^[18] (Inula helenium): korjeń
• Hojace kamilki^[19], kamilka, babjace zelo (Matricaria chamomilla, Syn.:Matricaria recutita): kćenje

K zhotowjenju rostlinskich wolijow:

• de:Ramtillkraut (Guizotia abyssinica)
• Swětlica^[20] (Carthamus tinctorius): kćenje, symjo
• Słónčnica^[21][22], słónčna róža (Helianthus annuus), symjo

Dalše:

• de:Stevia rebaudiana
• Wšědna změrniwka (Cichorium intybus): korjeń
• Barbjerski serpik^[23] (Serratula tinctoria): łopjeno
• de:Dalmatinische Insektenblume (Tanacetum cinerariifolium, Syn.: Pyrethrum cinerariifolium, Chrysanthemum cinerariifolium): kćenje
• de:Persische Insektenblume (Chrysanthemum coccineum, Syn.: Pyrethrum roseum): kćenje

Pyšne rostliny:

Wulke mnohosć na družinach a jich sortow so jako pyšne rostliny we wšěch dźělach swěta wužiwaja. Wone so do parkow a zahrodow plahuja abo słuža jako rězne a suche kćenja.

Systematika

Swójba Asteraceae wobsahuje něhdźe 1.600 hač 1.700 rodow z něhdźe 24.000 družinow.

Kóžda fylogenetiska analyza swójby Asteraceae pokazowaše, zo wona monofyletiska je (na př. Small 1919, Bremer 1987, Jansen and Palmer 1987, Hansen 1991, Michaels et al.1993, Lundberg & Bremer 2003).

Po nowych fylogenetiskich spóznaćach buchu nětko dwanaće podswójbow zawjedowane, kotrež cyłkownje něhdźe 43 tribusow wobsahuja.^[24] Za přisłušace rody hlej jednotliwe podswójby a tribusy:

• Asteroideae Lindl.: Wona je z něhdźe 65 % družinow wjetša podswójba. Z 20 tribusami, 1.135 rodami a 16.200 družinami, ze swětodalokim rozšěrjenjom. Nimo rołowych kćenjow eksistuja často na kromje kwětnistwa jazykowe kćenja. Jazykowe kćenja maja tři krónowe kónčki.
  • Tribus Anthemideae Cass.
  • Tribus Astereae Cass.
  • Tribus Athroismeae Panero
  • Tribus Bahieae B.G.Baldwin
  • Tribus Calenduleae Cass.
  • Tribus Chaenactideae B.G.Baldwin
  • Tribus Coreopsideae Lindl.
  • Tribus Eupatorieae Cass.
  • Tribus Feddeeae Pruski, P.Herrera, Anderb. & Franc.-Ort.
  • Tribus Gnaphalieae (Cass.) Lecoq. & Juillet
  • Tribus Helenieae Lindl.
  • Tribus Heliantheae Cass.
  • Tribus Inuleae Cass.
  • Tribus Madieae Jeps.
  • Tribus Millerieae Lindl.
  • Tribus Neurolaeneae Rydb.
  • Tribus Perityleae B.G.Baldwin
  • Tribus Polymnieae (H.Rob.) Panero
  • Tribus Senecioneae Cass.
  • Tribus Tageteae Cass.
• Barnadesioideae (D.Don) Bremer & Jansen: To je bazalna skupina swójby a sotrowska skupina k wšěm druhim Asteraceae a wobsahuje něhdźe 1 % družinow. Z jeničkim tribusom:
  • Barnadesieae: Z dźewjeć rodami a 94 zwjetša wodrjewjacymi družinami. Z rozšěrjenjom jenož w južnej Americe, wosebite w Andach. Krónowe rołka je dwuhubkata (hubka abo jazyk) (hubka/jazyk so z štyri krónowych łopješkow, druhe z krónoweho łopješka twori.). To je najbóle prěnjotna skupina w swójbje.
    • Arnaldoa Cabrera
    • Barnadesia Mutis ex L. f.
    • Chuquiraga Juss. (Syn.: Johannia Willd.)
    • Dasyphyllum Kunth (Syn.: Flotovia Spreng.)
    • Doniophyton Wedd.
    • Duseniella K.Schum.
    • Fulcaldea Poir.
    • Huarpea Cabrera
    • Schlechtendalia Less. (Syn.: Chamissomneia Kuntze)
• Carduoideae Sweet: Z tři tribusami, 83 rodami a wjace hač 2.700 družinami, ze swětodalokim rozšěrjenom, při čimž najwjetše družiny su na sewjernej połkuli. Eksistuja jenož rołkowe kćenja.
  • Tribus Cardueae Cass.
  • Tribus Dicomeae Panero & V.A.Funk
  • Tribus Oldenburgieae S.Ortiz
  • Tribus Tarchonantheae Kostel.
• Cichorioideae Chev.: Z něhdźe 35 % družinow. Z něhdźe sydom tribusami, 224 rodami a 3.600 družinami, ze swětodalokim rozšěrjenjom. Kwětnistwa wobsteja jenož z jazykowych kćenjow. Jazyk so z pjeć krónowych kónčkow twori.
  • Tribus Arctotideae Cass.
  • Tribus Cichorieae Lam. & DC.
  • Tribus Eremothamneae H.Rob. & Brettell
  • Tribus Liabeae (Cass. ex Dum.) Rydb.
  • Tribus Moquinieae H.Rob.
  • Tribus Platycarpheae V.A.Funk & H.Rob.
  • Tribus Vernonieae Cass.
• Corymbioideae Panero & Funk: Z jeničkim tribusom:
  • Corymbieae: Z jenož jednym rodom a sydom družinami, w južnej Africe.
• Gochnatioideae Panero & Funk: Z jeničkim tribusom:
  • Gochnatieae: Ze štyri hač pjeć rodami a 90 družinami. Papus wobsteji ze seršćikow.
    • Cnicothamnus Griseb.
    • Cyclolepis Gillies ex D.Don
    • Gochnatia Kunth (Syn.: Pentaphorus D.Don)
    • Leucomeris D.Don
    • Richterago Kuntze
• Gymnarrhenoideae Panero & V.A.Funk: Z jeničkim tribusom:
  • Gymnarrheneae: Z jenož jednym rodom:
    • Gymnarrhena a jednym hač šěsć družinami, z rozšěrjenjom wot sewjerneje Afriki hač do Bliskeho Wuchoda.
• Hecastocleioideae Panero & Funk: Z jeničkim tribusom:
  • Hecastocleideae: Z jenož jednym rodom (monogenerisckim taksonom):
    • Hecastocleis: Z jenož jednej družinu, w juhozapadnych USA:
      • Hecastocleis shockleyi A.Gray: kćenjowy košik wobsahuje jenož jedne kćenje a papus wobsteji ze šupizkow.
• Mutisioideae Lindl.: Z 44 rodami a 630 družinami, předewšěm w južnej Americe, ale tež w Africe, Aziji a Awstraliji. Krónowa rołka je dwuhubkata (hubka abo jazyk) (hubka/jazyk so z dweju, druhe z třoch krónowych łopješkow twori.)
  • Tribus Mutisieae Cass.
  • Tribus Onoserideae (Bentham) Panero & V.A.Funk
  • Tribus Nassauvieae Cass.
• Pertyoideae Panero & Funk: Z jeničkim tribusom:
  • Pertyeae: Z pjeć hač šěsć rodami a 70 družinami wot Afghanistana hač do wuchodneje Azije. Krónowa rołka je hłuboka, njejenak dźělena.
• Stifftioideae Panero: Z jeničkim tribusom:
  • Tribus Stifftieae D.Don: Z něhdźe dźesać rodami a 40 družinami w Andach a w sewjerowuchodnej južnej Americe.
    • Achnopogon Maguire et al.
    • Dinoseris Griseb.
    • Duidaea S.F.Blake
    • Eurydochus Maguire & Wurdack
    • Glossarion Maguire & Wurdack (Syn.: Guaicaia Maguire)
    • Gongylolepis R.H.Schomb. (Syn.: Cardonaea Aristeg. et al.)
    • Hyaloseris Griseb.
    • Neblinaea Maguire & Wurdack
    • Quelchia N.E.Br.
    • Salcedoa Jiménez Rodr. & Katinas
    • Stifftia J.C.Mikan
• Wunderlichioideae Panero & Funk: Z dwěmaj tribusomaj a něhdźe wósom rodami a 24 družinami w wuchodnej južnej Americe a juhozapadnej Chinje.
  • Tribus Hyalideae Panero: Z něhdźe třomi rodami:
    • Hyalis D.Don ex Hook. & Arn.
    • Ianthopappus Rogue & D.J.N.Hind
    • Nouelia Franch.
  • Tribus Wunderlichieae Panero & V.A.Funk: Z něhdźe štyri rodami:
    • Chimantaea Maguire et al.
    • Stenopadus S.F.Blake
    • Stomatochaeta (S.F.Blake) Maguire & Wurdack
    • Wunderlichia Riedel ex Benth. & Hook. f.

Rodoštom po Panero & Funk 2008 ^[25]:

Barnadesioideae Zestajenki (Asteraceae) Mutisioideae Stifftioideae Wunderlichioideae Gochnatioideae Hecastocleidoideae Carduoideae Pertyoideae Gymnarrhenoideae Cichorioideae Corymboideae Asteroideae

Nóžki

Eksterne wotkazy