Zambak

Lilium (tegundir hverrar sem eru eiginlegar liljur) er ættkvísl jurtkenndra blómstrandi plantna sem vaxa af laukum, allar með áberandi blómum. Liljur eru blómstrandi plöntur sem eru mikilvægar í menningu og bókmenntum í mestöllum heiminum. Flestar tegundirnar eru upprunnar frá tempruðum svæðum norðurhvels, þó að útbreiðsla þeirra nái til heittempraða beltisins. Margar aðrar plöntur hafa "lilja" í almennu nafni þeirra án þess að vera skyldar eiginlegum liljum.

Lýsing

Liljur eru hávaxnir fjölæringar (frá 60 til 180 sm.). Þeir mynda nakta eða hýðislausa neðanjarðarlauka. Flestir laukarnir eru djúpt í jörð, en nokkrar tegundir mynda lauka við yfirborð. Margar tegundir mynda rætur á stönglum. Hjá þeim, vex laukurinn eðlilega í nokkurri dýpt í jarðveginum, og á hverju ári myndar nýrir stönglar aukarætur fyrir ofan laukinn þegar þeir koma upp. Þessar rætur eru viðbót við ræturnar á enda lauksins.

Blómin eru stór, oft ilmandi, og eru í ýmsum litum, m.a. hvít, gul, rauðgul, bleik, rauð og fjólublá. Stundum dröfnur eða blettir. Plönturnar eru síð-vor- eða sumar-blómstrandi.

Fræ þroskast síðla sumars. Þau hafa breytilegt og stundum flókin fræspírunar mynstur, mörg aðlöguð að svölum tempruðum climates.

Náttúrulega eru flestar tegundir af tempruðum svæðum lauffellandi og eru í dvala um vetur í sínu náttúrulega umhverfi. En nokkrar tegundir sem hafa útbreiðslu á svæðum með heitum sumrum og mildum vetri (Lilium candidum, Lilium catesbaei, Lilium longiflorum) missa laufin og eru með stuttan dvala um sumar og haust, spíra frá hausti til veturs, mynda dvergstöngul með blaðhvirvingu þangað til þær hafa fengið hæfilega kælingu, þá byrjar stöngullinn aftur að vaxa í hlýindum.

Flokkunarfræði

Flokkunarfræðileg skifting í undirættkvísl fylgir klassískri skiftingu Combers,^[2] samþykki á tegundum fylgir " World Checklist of Selected Plant Families",^[3] flokkunarfræði á undirættkvíslinni Pseudoliriumer úr Flora of North America,^[4] flokkunarfræðin á undirættkvíslinni Liriotypus tekur mið af Resetnik et al. 2007,^[5] flokkunarfræðin á Kínverskum tegundum (ýmsar undirættkvíslir) fylgja "Flora of China" ^[6] og flokkunarfræðin á undirættkvíslinni Sinomartagon fylgir Nishikawa et al.^[7] sem og flokkunarfræðin á undirættkvíslinni Archelirion.^[8]

"World Checklist of Selected Plant Families", álítur Nomocharis sér ættkvísl^[9], hinsvegar álíta sumir grasafræðingar Nomocharis sem hluta af Lilium.^[10]

Það eru sjö flokkar;

Martagon

Pseudolirium

Liriotypus

Archelirion

Sinomartagon

Leucolirion

Daurolirion

Mynd Íslenskt nafn Vísindanafn Flokkur Undirflokkur Lilium akkusianum Gämperle Liriotypus 3c Lilium albanicum Grisebach Liriotypus 3b Lilium alexandrae (Wallace) Coutts 1934 Archelirion 4c Kóreulilja Lilium amabile Palibin Sinomartagon 5b Lilium amoenum E.H.Wilson ex Sealy Sinomartagon 5c Lilium anhuiense D.C.Zhang & J.Z.Shao Leucolirion 6b Lilium arboricola Stearn Sinomartagon 5c Lilium armenum (Miscz. ex Grossh.) Manden. Gulllilja Lilium auratum Lindl. Archelirion 4b Lilium bakerianum Collett & Hemsl. Sinomartagon 5c Lilium bolanderi S.Watson Pseudolirium 2a Lilium bosniacum (Beck) Fritsch Liriotypus 3b (Lilium carniolicum var. bosniacum) Lilium brevistylum (S.Yun Liang) S.Yun Liang Sinomartagon 5? Lilium brownii F.E.Br. ex Miellez Archelirion 4d Eldlilja Lilium bulbiferum Linné Liriotypus 3d Lilium callosum Siebold & Zucc. Sinomartagon 5b Kanadalilja Lilium canadense Linné Pseudolirium 2c Madonnulilja Lilium candidum Linné Liriotypus 3a Hlíðalilja Lilium carniolicum Bernh. ex W.D.J.Koch Liriotypus 3b Lilium catesbaei Walter Pseudolirium 2d Lotlilja Lilium cernuum Kom. Sinomartagon 5b Skarlatslilja Lilium chalcedonicum Linné Liriotypus 3b Lilium ciliatum P.H.Davis Liriotypus 3b Óregonlilja Lilium columbianum Leichtlin Pseudolirium 2a Morgunlilja Lilium concolor Salisbury Sinomartagon 5c Skriðlilja Lilium dauricum Ker Gawl. Daurolirion Davíðslilja Lilium davidii Duch. ex Elwes Sinomartagon 5a Lilium debile Kittlitz Lilium distichum Nakai ex Kamib. Martagon Dröfnulilja Lilium duchartrei Franch. Sinomartagon 5a Lilium elegans Thunb. Lilium eupetes J.M.H.Shaw Sinomartagon 5? Lilium euxanthum Sinomartagon 5c Lilium fargesii Franch. Sinomartagon 5b Lilium floridum J.L.Ma & Yan J.Li Sinomartagon 5? Formósulilja Lilium formosanum Wallace Leucolirion 6b Óskalilja Lilium formosanumv. pricei Stoker Leucolirion 6b Lilium grayi S.Watson Pseudolirium 2c Lilium habaense F.T.Wang & Tang Sinomartagon 5? Hansalilja Lilium hansonii Leichtlin ex D.D.T.Moore Martagon Lilium heldreichii Liriotypus 3b Lilium henrici Franch. Sinomartagon 5c Kínalilja Lilium henryi Baker, 1888 Sinomartagon 5a Lilium huidongense J.M.Xu Sinomartagon 5? Lilium humboldtii Roezl & Leichtlin ex Duch. Pseudolirium 2a Lilium humboldtii ssp. ocellatum Pseudolirium 2a Lilium iridollae M.G.Henry Pseudolirium 2c Lilium jankae A.Kern, 1877 Liriotypus 3b Bambuslilja Lilium japonicum Thunb. Archelirion 4c Lilium jinfushanense L.J.Peng & B.N.Wang Sinomartagon 5? Lilium kelleyanum Lemmon Pseudolirium 2b Þyrillilja Lilium kelloggii Purdy Pseudolirium 2a Lilium kesselringianum Miscz. Liriotypus 3c Tígurlilja Lilium lancifolium Thunb., 1794 Sinomartagon 5a Lilium lankongense Franch., 1892. Sinomartagon 5a Gulltindalilja Lilium ledebourii (Baker) Boiss. Liriotypus 3c Lilium leichtlinii Hook.f. Sinomartagon 5a Lilium leucanthum Franch., 1887 Leucolirion 6a Lilium lijiangense L.J.Peng Sinomartagon 5? Klapparlilja Lilium longiflorum Thunb., 1794 Leucolirion 6b Lilium lophophorum (Bureau & Franch.) Franch. Sinomartagon 5c Lilium mackliniae Sealy Sinomartagon 5c Garðalilja Lilium maculatum Thunb. Daurolirion Lilium majoense Sinomartagon 5c Lilium maritimum Kellogg Pseudolirium 2b Túrbanlilja Lilium martagon Linné, 1753 Martagon Lilium matangense J.M.Xu Sinomartagon 5? Hjóllilja Lilium medeoloides A. Gray, 1859 Martagon Lilium medogense S.Yun Liang Sinomartagon 5? Lilium michauxii Poir. Pseudolirium 2c Lilium michiganense Farw. Pseudolirium 2c Brekkulilja Lilium monadelphum M.Bieb., 1808 Liriotypus 3c Svalalilja Lilium nanum Klotzsch Sinomartagon 5c Lilium neilgherrense Leucolirion 6b Nepallilja Lilium nepalense D.Don Sinomartagon 5c Lilium nobilissimum Archelirion 4c Lilium occidentale Purdy Pseudolirium 2b Lilium oxypetalum Sinomartagon 5c Lilium papilliferum Franch. Sinomartagon 5a Lilium paradoxum Stearn Sinomartagon 5c Parduslilja Lilium pardalinum Stearn, 1956 Pseudolirium 2b Lilium parryi S.Watson Pseudolirium 2b Lilium parvum Kellogg Pseudolirium 2b Lilium pensylvanicum Ker Gawl. Daurolirion Reyðarlilja Lilium philadelphicum Linné Pseudolirium 2d ^[11][12] Lilium philippinense Baker Leucolirion 6b Lilium pinifolium L.J.Peng Sinomartagon 5? Lilium platyphyllum Archelirion 4d Lilium poilanei Gagnep. Sinomartagon 5c Lilium polyphyllum D.Don Liriotypus 3c Skartlilja Lilium pomponium Linné, 1753 Liriotypus 3b Lilium ponticum K.Koch Liriotypus 3b Lilium primulinum Baker Sinomartagon 5c Lilium puberulum Pseudolirium 2a Lilium puerense Y.Y.Qian Leucolirion 6b Kórallilja Lilium pumilum Delile Sinomartagon 5b Lilium pyi H.Lév. Sinomartagon 5? Fjallalilja Lilium pyrenaicum Gouan, 1773 Liriotypus 3b ^[13] Lilium pyrophilum M.W.Skinner & Sorrie Pseudolirium 2c Kóngalilja Lilium regale E. H. Wilson, 1912 Leucolirion 6a Lilium rhodopeum Delip. Liriotypus 3c Lilium rockii R.H.Miao Lilium rosthornii Diels Sinomartagon 5a Lilium rubellum Baker, 1898 Archelirion 4d Lilium rubescens S.Watson Pseudolirium 2a Lilium saccatum S.Yun Liang Sinomartagon 5? Lilium sargentiae E.H.Wilson, 1912 Leucolirion 6a Lilium sempervivoideum H.Lév. Sinomartagon 5c Lilium sherriffiae Stearn Sinomartagon 5c Lilium souliei (Franch.) Sealy Sinomartagon 5c Fagurlilja Lilium speciosum Thunberg, 1794 Archelirion 4a Lilium stewartianum Balf.f. & W.W.Sm. Sinomartagon 5c Lilium sulphureum Baker ex Hook.f. Leucolirion 6a Flóalilja Lilium superbum Linné Pseudolirium 2c Lilium szovitsianum Fisch. & Avé-Lall. Liriotypus 3c Þalíulilja Lilium taliense Franch. Sinomartagon 5c Lilium tianschanicum N.A.Ivanova ex Grubov Sinomartagon 5? Lilium tsingtauense Gilg Martagon Lilium wallichianum Schult.f., 1830. Leucolirion 6b Lilium wardii Stapf ex F.C.Stern Sinomartagon 5c Lilium washingtonianum Kellogg Pseudolirium 2a Lilium wenshanense L.J.Peng & F.X.Li Leucolirion 6a Lilium xanthellum F.T.Wang & Tang Sinomartagon 5b Lilium zairii Mackiewicz & Mynett 1986 Leucolirion 6b

Nokkrar tegundir áður taldar til þessarar ættkvíslar hafa verið fluttar í aðrar. Þessar ættkvíslir eru Cardiocrinum, Notholirion, Nomocharis og Fritillaria.

Orðsifjar

Grasafræðiheitið Lilium er Latneskt form og er Linnaean nafn. Latínuheitið er dregið af Grísku λείριον, leírion, yfirleitt talið vísa til eiginlegra, hvítra lilja eins og t.d. Madonnulilja.^[14][15] Orðið er tekið að láni frá Koptísku (mállýsk. Fayyumic) hleri, from standard hreri, frá Demotísku hrry, frá Egypsku hrṛt "blóm".^{[heimild vantar]} Meillet heldur því fram að bæði egypska og gríska orðið séu hugsanlega tekin úr útdauðu, substratum tungumáli úr eystra miðjarðarhafssvæðinu.^{[heimild vantar]} Grikkir notuðu einnig orðið κρῖνον, krīnon, þó fyrir liljur sem ekki voru hvítar.

Orðið "lilja" hefur í gegn um tíðina verið notað á ýmsar blómstrandi plöntur, oft með aðeins yfrborðskennd líkindi við eiginlegar liljur, þar á meðal vatnalilja, blálilja, köllulilja, dalalilja, daglilja og fleiri. Allar enskar þýðingar á biblíunni túlka hebreska shūshan, shōshan, shōshannā sem "lilju", en "lilja meðal þyrna" í Söngvum Salómons, til dæmis, gæti verið skógartoppur.^[16]

Útbreiðsla og búsvæði

Útbreiðsla lilja í gamla heiminum er um mestalla Evrópu, megnið af Asíu og Japan, suður til Indlands, og austur að Indókína og Filippseyjar. Í nýja heiminum eru þær frá suðurhluta Kanada niður í gegn um mest af Bandaríkjunum. Þær eru yfirleitt aðalagaðar skóglendi, oft fjallendi, sjaldnar graslendi. Fáeinar lifa af í mýrum og ásetar þekkjast í frumskógum suðaustur Asíu. Yfirleitt vilja þær hóflega súran jarðveg og eða kalklausann.

Ræktun

Margar tegundir eru ræktaðar í görðum í tempruðum og heittempruðum svæðum. Þær geta einnig verið ræktaðar sem pottaplöntur. Fjöldi blendinga hefur verið ræktaður. Sumar liljur, sérstaklega Lilium longiflorum, eru mikilvægar til afskurðar (vendi og blómaskreytingar).

Liljum er yfirleitt plantað sem laukum á dvalatímabilinu. Best þykir að setja þær niður á móti suðri (á norðurhveli), í vægum halla í dýpt sem er 2½sinnum hæð lauksins (nema Lilium candidum sem ætti að vera plantað við yfirborð jarðvegs). Flestar liljur kjósa frjósaman jarðveg,en gott frárennsli er nauðsynlegt. Margar tegundir blómstra í júlí eða ágúst (norðurhveli). Blómgunartími vissra liljutegunda byrjar á vorin, meðan aðrar blómstra síðsumars eða snemma á haustin.^[17] Þær hafa rætur sem draga laukana niður í hæfilega jarðvegsdýpt, þessvegna er æskilegra að planta þeim grunnt fremur en of djúpt. Sýrustig jarðvegs ætti að vera um 6.5 pH. Jarðvegurinn ætti að vera með góðu frárennsli, og plönturnar vökvaðar reglulega á vaxtartímabilinu. Plönturnar hafa yfirleitt kröftuga stöngla, en þær sem eru með þunga blómskipun gætu þurf stuðning.^[18][19]

Pestir og sjúkdómar

Blaðlýs geta lagst á plönturnar. Folaflugur nærast á rótunum. Lirfur Liljubjöllunnar geta valdið alvarlegum skemmdum á stönglum og blöðum. Liljubjalla verpir og lifir einungis á eiginlegum liljum (Lilium) og keisaraliljum (Fritillaria).^[20] Liljubjalla er mishrifin af tegundum liljuættar en hún er farin að hafa áhrif á innfæddar N-Amerískar tegundir.^[21] Dagliljur (Hemerocallis, ekki eiginlegar liljur) eru undanþegnar þessari plágu. Grasbítar og mýs geta skemmt eða eyðilagt plönturnar. Sniglar og þúsundfætlur ráðast á smáplöntur, blöð og blóm. Brúnir blettir geta bent til grámyglu. Ýmsir sveppa og vírussjúkdómar geta valdið mislitun laufa og vanvexti.

Fjölgun og vöxtur

Liljum er hægt að fjölga á nokkra vegu:

• með skiftingu á laukum
• með æxlilaukum sem myndast á stönglum sumra tegunda
• með því að brjóta blöðin af lauknum og plantað til að mynda nýjan lauk
• með fræi; það eru mismunandi eftir tegundum hversu auðvelt það er
• með örfjölgunar tækni (t.d. vefjarækt);^[22] iðnaðarmagn af liljum er oft fjölgað in vitro og síðan plantað út til að vaxa og verða nógu stórar plöntur til að selja.

Samkvæmt rannsókn gerðri af Anna Pobudkiewicz og Jadwiga hjálpar notkun á flurprimidol blað-spreyi í takmörkun á lengingu stönguls hjá oriental liljum. (1)

Eitrun

Sumar liljutegundir eru eitraðar köttum. Þetta á sérstaklega við um Lilium longiflorum. Þó geta aðrar liljutegundir og hinar óskyldu Hemerocallis geta valdið sömu einkennum.^[23][24][25] Eiginleg eiturvirkni er óþekkt, en nýrun skemmast. Fara skal með köttinn strax til dýralæknis ef kötturinn er grunaður um að hafa étið einhvern hluta lilju - þar á meðal frjókorn sem hann hefur sleikt af feldinum.^[26]

Matreiðsla og jurtanotkun

Kína

Lilium laukar eru sterkjuríkir og ætir sem rótargrænmeti, þó að laukar sumra tegunda geta verið rammir. Laukar af Lilium lancifolium, Lilium pumilum eru ekki rammir, og sérstaklega Lilium brownii (Kínverska: 百合 干; pinyin: bǎihé gān) og Lilium davidii var. unicolor eru ræktaðir í stórum stíl í Kína sem lúxus eða heilsufæði, og eru oftast seldir þurrkaðir fyrir grasalækningar, en ferskir með öðru grænmeti. Þurrkaðir laukarnir eru oft notaðir í suðri til að bragðbæta súpur. Liljublóm eru sögð vera góð vegna vandamála í lungum, og hafa hressandi áhrif.^[27] Liljublóm og laukar eru étin sérstaklega að sumri, fyrir ætlaðan eiginleika að minnka innri hita.^[28] Þeir geta verið blandaðir og stir-fried, rifnir og notaðir til að þykkja súpu, eða unnin úr þeim sterkjan. Bragð og áferð þeirra hafa líkindi við kartöflur. Það eru fimm hefðbundnar tegundir lilja hverra laukar eru vottaðir og skráðir sem "grænmeti og ekki-undirstöðu matvæli" í "National geographical indication product list of China".^[29]

• Matreiðslu:^[30]

野百合Lilium brownii, 百合(变种) Lilium brownii var. viridulum, 渥丹 Lilium concolor, 毛百合 Lilium dauricum, 川百合 Lilium davidii, 东北百合 Lilium distichum, 卷丹 Lilium lancifolium, 新疆百合(变种) Lilium martagon var. pilosiusculum, 山丹 Lilium pumilum, 南川百合Lilium rosthornii, 药百合(变种)Lilium speciosum var. gloriosoides.

• Jurtanotkun:^[31][32]

野百合 Lilium brownii, 百合(变种) Lilium brownii var. viridulum, 渥丹 Lilium concolor, 毛百合 Lilium dauricum, 卷丹 Lilium lancifolium, 山丹 Lilium pumilum, 南川百合 Lilium rosthornii, 药百合(变种)Lilium speciosum var. gloriosoides]], 淡黄花百合 Lilium sulphureum

Og það eru rannsóknir á vali á nýjum afbrigðum af ætum liljum frá garða afbrigðum, svo sem 'Batistero' og 'California' meðal 15 lilja í Beijing,^[33] og 'Prato' og 'Small foreigners' meðal 13 lilja í Ningbo.^[34]

Japan

• Matreiðslu:

Yuri-ne (liljurót) er einnig algeng í Japanskri matseld, sérstaklega sem innihald í chawan-mushi (茶碗蒸し (súpa)) . Aðal liljutegundirnar sem eru ræktaðar sem grænmeti eru Lilium leichtlinii var. maximowiczii, Lilium lancifolium, og Lilium auratum.^[35][36]

• Jurtanotkun:

Lilium lancifolium, Lilium brownii var. viridulum, Lilium brownii var. colchesteri, Lilium pumilum^[37]

Taiwan

• Matreiðslu:

Hlutar liljutegunda sem eru opinberlega skráðir sem efni í matvæli eru blóm og laukar af Lilium lancifolium Thunb., Lilium brownii var. viridulum Baker, Lilium pumilum DC., Lilium candidum Loureiro.^[38] Flestir liljulaukar til matar sem hægt er að kaupa á markaðnum eru að mestu fluttir inn frá meginlandi Kína(aðeins laukblöð, flestir skráðir sem 蘭州百合 Lilium davidii var. unicolor) og Japan (heilir laukar, eru yfirleitt Lilium leichtlinii var. maximowiczii). Það eru þegar til lífrænt ræktaðir og venjulega ræktaðir laukar. Afbrigðin eru valin af Taiwanska landbúnaðarráðuneytinu úr Asískum liljuafbrigðum sem eru flutt inn frá Hollandi; það þarf að flytja inn útsæðislaukana á hverju ári frá Hollandi.^[39][40][41]

• Jurtanotkun:

Lilium lancifolium Thunb., Lilium brownii var. viridulum Baker, Lilium pumilum DC.^[42]

Suður Kórea

• Jurtanotkun:

Liljutegundirnar sem eru opinberlega skráðar til grasalækninga eru 참나리 Lilium lancifolium Thunberg; 당나리 Lilium brownii var. viridulun Baker; ^[43][44]

Ekki liljur

"Lilju" blómknúpparnir þekktir sem jīnzhēn (金针, "gullnar nálar") í Kínverskri matreiðslu eru daglilju; Hemerocallis fulva.

Myndir

• Lilium regale : form knúbbanna

• Eldlilja, fræfill með frjóhnapp þakinn frjókornum.

• Nýopnuð og óopnuð blóm á hvítum asíublendingi.

• Frjókorn af Lilium auratum (Gulllilja), rafeindasmásjármynd

• Smásjármynd af Lilju frjókorn 100X

• Lilium 'Centerfold'

Tilvísanir

Heimildir

• Gao, Yun-Dong; Hohenegger, Markus; Harris, AJ; Zhou, Song-Dong; He, Xing-Jin; Wan, Juan (2012). „A new species in the genus Nomocharis Franchet (Liliaceae): evidence that brings the genus Nomocharis into Lilium“. Plant Systematics and Evolution. 298 (1): 69–85. doi:10.1007/s00606-011-0524-1. ISSN 0378-2697.
• Rønsted, N.; Law, S.; Thornton, H.; Fay, M. F.; Chase, M. W. (2005). „Molecular phylogenetic evidence for the monophyly of Fritillaria and Lilium (Liliaceae; Liliales) and the infrageneric classification of Fritillaria“. Molecular Phylogenetics and Evolution. 35 (3): 509–527. doi:10.1016/j.ympev.2004.12.023. PMID 15878122.
• „Nomocharis“, World Checklist of Selected Plant Families, Royal Botanic Gardens, Kew, sótt 14. september 2014

Ytri tenglar

• The Plant List
• Online Lily Register, over 9400 entries Lilium
• de Florum: Lilium species
• North American Lily Society
• Royal Horticultural Society Lily Group
• 1 2 3 Time-lapse videos
• THE GENUS LILIUM
• Snið:Eol
• Lily perenialization, Flower Bulb Research Program, Department of Horticulture, Cornell University
• Crossing polygon of the genus Lilium.
• Bulb flower production » Lilies, International Flower Bulb Centre
• Lily Picture Book, International Flower Bulb Centre

Flora

• Flora Europaea: Lilium
• Flora of China: Lilium
• Flora of Nepal: Lilium species list
• Flora of North America: Lilium