Арвай буюу эгэл арвай (лат. Hordeum vulgare L.) нь үетний овгийн, өвслөг, нэг наст, арвайн төрлийн нэгэн зүйл ургамал.[3] Арвай нь 10'000 жилийн өмнөөс тариалагдаж эхэлсэн анхны таримал ургамлуудын нэг.[4] Арвай нь хүнсний, малын тэжээлийн, шар айраг болон согтууруулах ундааны түүхий эдийн зориулалттайгаар ашиглагдсаар ирсэн. Арвай нь мөн хэд хэдэн эрүүл хүнсний бүрдүүлэгч болдог ч, түүний дийлэнхийг соёолж ургуулахад ашигладаг. Англиар barley, оросоор ячмень гэж тус тус нэрлэдэг.
2014 онд арвайн нь үйлдвэрлэлийн хэмжээгээрээ (144 сая тн) эрдэнэ шиш, тутарга, улаан буудайн дараа дөрөвдүгээрт орсон.[5][6]
Арвай нь үетний овгийн гишүүн, өөрөө тоос хүртдэг, 14 хромосомтой диплоид зүйл юм. Таримал арвайн өвөг болох зэрлэг арвай Hordeum vulgare subsp. spontaneum нь Үржил шимт Хавирган сарын тал хээр ба ойт хээрийн нутгаар дамжин Баруун Ази болон зүүнхойд Африкт элбэг таардаг. Мөн хөндөгдсөн хөрс, талбайд элбэг тохиолдоно. Бусад газарт ховор ургана.[4] Хожим, генийн судалгаагаар Төвд арвайг тарималжуулсан бас нэг төв болох нь тогтоогдсон.[7]
Зэрлэг арвайн болон арвайн эртний зүйлүүд нь гурвалсан хэлбэртэй түрүүтэй байсан. Эдгээрийн зөвхөн төвийнх нь үржил шимтэй, нөгөө хоёр нь үгүй. Энэ шинж тэмдэг нь хоёр эгнээт арвай гэж нэрлэгдэх зарим зүйл ургамалуудад хадгалагдан үлдсэн. Нэг доминант ба нэг рецессив мутацын үр дүнд хажуугийн эгнээнүүд үржил шимтэй болж зургаан эгнээт арвай үүснэ.[4] Сүүлийн генийн судалгаагаар, vrs1 ганц генийн мутац л хоёр эгнээтийг зургаан эгнээт болох шалтгаан нь болдог гэдгийг тогтоожээ.[8]
Хоёр эгнээт арвай нь зургаан эгнээттэй харьцуулахад уураг бага, ферментацид орох сахар өндөр агуулдаг. Уураг өндөртэй арвай мал тэжээхэд нэн тохиромжтой. Соёолжны арвай ихэвчлэн уургийн агууламж багатай байдаг [9] нь уургийн агууламж нь шар айргийг булингартуулдагтай холбоотой. Хоёр эгнээт арвайг Английн уламжлалт эйл маягийн болон Германы уламжлалт шар айргийг үйлдвэрлэхэд ашигладаг бол, зургаан эгнээт арвайг Америкийн лагер стилийн шар айрагт, ялангуяа эрдэнэ шиш, тутрага зэрэг нэмэлтүүдийг хэрэглэх тохиолдолд өргөн ашигладаг.
Эгэл арвай нь коффеиний хүчил ба р-кумариний хүчил зэрэг фенолыг, ферулын хүчил, 8,5'-диферулын хүчил, флавиноидууд болох катехин-7-О-глюкоз[10] сапонарин[11], катехин, процианидин В3, процианидин В2, проделфинидин В3, алкалоид болох хорденинийг агуулдаг.
Арвайн боловсорч гүйцсэн үр нь 15,8 хүртэл хувь уураг, 76 хүртэл хувь нүүрс ус, 3—5 хувь өөх тос, 9,6 хүртэл хувь эслэг, ферментүүд, В, D, Е, А-ийн төрлийн витаминуудыг агуулдаг.
Дэлхийн олон оронд нийт 70 орчим сая га-д тариалдаг. Ургаж байгаа газар болгон хөрс, уур амьсгалын хувьд ихээхэн ялгаатай. Хойшоо умард өргөргийн 68-700, урагшаа экваторийн бүсэд хүрч байгаа бол далайн төвшинөөс дээшээ ихээхэн өгсөж, улаан буудай, хошуу будаа оршиж үл чадах өндөрлөг өөд өгсжээ. Манай орны хувьд үйлдвэрлэлийн хэмжээнд 1970-аад оноос тариалж эхэлсэн.
2014 оны дэлхийн нийт үйлдвэрлэл 144 сая тн бөгөөд 14 хувиар ОХУ тэргүүлж, Франц ба Герман удаална.[6]
Зусах арвай нь өвөлжих арвайтай харьцуулахад өнгөц үндэслэдэг ч хурайшил ихтэй нутагуудад хөрсийг хүчтэй барьж элэгдлээс хамгаална.[12]
Арвай нь их хэмжээний азотыг барин хадгалах чадвартай. Калифорнид хийсэн судалгаагаар, эгэл гишийн (Vicia faba) дараа өвөлжих бүрхүүл ургамал байдлаар тариалсан арвай нь 35.6 кг/га азотыг барисан бол ижил нөхцөлд, нэг наст хөх өвс (англ. annual ryegrass) 22.2 кг/га азотыг барисан байдаг.[13] Өөр судалгаагаар, арвайг таримал вандуйтай (Pisum sativum) бүрхүүл ургамлын багц болгон тариалахад түүний азот барилт нэмэгддэг нь тогтоогдсон.[14] Арвайн үлдэгдлийг талбайгаас зайлуулаагүй тохиолдолд фосфор ба калийн циклийг сайжруулдаг.
Арвай нь хурдан соёолдог учир амьдралынхаа эхний үеүүдэд хөрсний чийгийг авах замаар хог ургамлыг мэдэгдэхүйц дарангуйлдаг. Мөн сүүдэрлэж, аллелопат химийн бодисуудыг ялгаруулж дарангуйлна.
Арвай нь хэд хэдэн овгийн (Cicadellidae, Aphid, Spodoptera, Mythimna) хортон шавьж, үндэсний ялзралын нематод/дугуй өт болон бусад хортон шавьжуудыг дарангуйлдаг болох нь цөөнгүй судалгаагаар тогтоогдсон.
Арвай нь их хэмжээний биомассыг хурдан бий болгох эх үүсвэр ба энэ их биомасс нь түүний салаалсан үндэсний хамтаар хөрсний бүтцийг сайжруулж ус шингээлтийг нэмэгдүүдэг (273, 445). Калифорнийн тариалангийн системд ашиглагддаг UC476 ба COSINA сортын арвай нь 14.5 тн/га биомассыг үйлдвэрлэдэг.
Арвай буюу эгэл арвай (лат. Hordeum vulgare L.) нь үетний овгийн, өвслөг, нэг наст, арвайн төрлийн нэгэн зүйл ургамал. Арвай нь 10'000 жилийн өмнөөс тариалагдаж эхэлсэн анхны таримал ургамлуудын нэг. Арвай нь хүнсний, малын тэжээлийн, шар айраг болон согтууруулах ундааны түүхий эдийн зориулалттайгаар ашиглагдсаар ирсэн. Арвай нь мөн хэд хэдэн эрүүл хүнсний бүрдүүлэгч болдог ч, түүний дийлэнхийг соёолж ургуулахад ашигладаг. Англиар barley, оросоор ячмень гэж тус тус нэрлэдэг.
2014 онд арвайн нь үйлдвэрлэлийн хэмжээгээрээ (144 сая тн) эрдэнэ шиш, тутарга, улаан буудайн дараа дөрөвдүгээрт орсон.
_-_United_States_National_Arboretum_-_24_May_2009.jpg)
