Multimedia w Wikimedia Commons Zimorodek zwyczajny[13], zimorodek[14] (Alcedo atthis) – gatunek niewielkiego ptaka rybożernego z podrodziny zimorodków (Alcedininae) w rodzinie zimorodkowatych (Alcedinidae).
Nazwę „zimorodek” w języku polskim próbowano wywieść od „ziemio-rodek”, czyli „rodzący się w ziemi”[15], gdyż ptak ten zakłada często gniazdo w norze w urwisku nad rzeką, czasem dość daleko od brzegu[16]. Tłumaczenie to jednak nie jest poprawne, gdyż nazwa ptaka nie łączy się z „ziemią” a „zimą” (ptak jakoby „rodził się” w zimie)[15].
Zimorodek zwyczajny występuje w zależności od podgatunku[17][18][13]:
Na obszarach o łagodnym klimacie przez cały rok, zimorodek zwyczajny nie podejmuje wędrówek, jednak na terenach, gdzie rzeki i zbiorniki wodne zamarzają zimą, ptaki te podejmują wędrówki po sezonie lęgowym. Większość ptaków zimuje w południowych częściach obszaru lęgowego, jednak nieliczne z nich przelatują nad Morzem Śródziemnym na południe do Afryki, a ptaki ze wschodniego zasięgu swojego występowania do Azji Południowo-Wschodniej. Zimorodki odbywają wędrówki głównie nocą, a niektóre populacje z Syberii muszą pokonać dystans niemal 3000 km pomiędzy terenami lęgowymi, a zimowiskami[19].
Zimorodek zwyczajny jest szeroko rozprzestrzeniony w Europie, Azji i północnej Afryce, głównie na południe od równoleżnika 60°N. Jest powszechnym gatunkiem lęgowym na większości swojego rozległego zasięgu w Europie, w północnej Afryce głównie zimuje, jednak nieliczne populacje odbywają lęgi na wybrzeżu Maroka i Tunezji. W regionach o klimacie umiarkowanym, zimorodek zasiedla czyste, wolnopłynące strumienie i rzeki oraz jeziora z brzegami silnie porośniętymi roślinnością. Odwiedza zarośla i krzewy ze zwisającymi gałęziami blisko płytkiej, otwartej wody, w której żeruje. W zimie chętniej żeruje na wybrzeżach, często w estuariach, czy zatokach oraz wzdłuż skalistych wybrzeży. Populacje tropikalne spotykane są przy wolno płynących rzekach, nad namorzynowymi strumieniami, czy na bagnach[19].
Zimorodki są ważnymi elementami ekosystemów i dobrymi bioindykatorami zdrowia społeczności słodkowodnych. Najwyższe gęstości ptaków lęgowych notowane są w siedliskach z czystą wodą oraz drzewami i krzewami na brzegach, co ułatwia obserwację ofiar. Siedliska wybierane przez zimorodki mają również najwyższą jakość wody, więc obecność tego ptaka potwierdza normę jakości wody[20].
W Polsce to nieliczny[21] (niegdyś nieliczny lub średnio liczny[22]) ptak lęgowy, spotyka się go na całym niżowym obszarze kraju.
Gatunek po raz pierwszy opisał w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz, nadając mu nazwę Gracula Atthis[2]. Opis ukazał się w dziele Systema Naturae[2]. Jako miejsce typowe odłowu holotypu Linneusz wskazał Egipt (łac. Habitat in Ægypto)[2]. Obecnie (2017) wyróżnia się siedem podgatunków A. atthis[18]. Podstawowe dane taksonomiczne podgatunków (oprócz podgatunku nominatywnego) przedstawia poniższa tabelka:
Podgatunek Oryginalna kombinacja nazwy Autor i rok opisu Miejsce typowe A. a. ispida Alcedo Ispida Linnaeus, 1758[3] Europa i Azja (łac. Habitat ad maris littora in Europa, Asia) = Szwecja A. a. bengalensis Alcedo bengalensis J.F. Gmelin, 1788[4] Bengal (łac. Habitat in Bengala) A. a. taprobana Alcedo ispida var. taprobana O. Kleinschmidt, 1894[10] Cejlon A. a. floresiana Alcedo floresiana Sharpe, 1892[8] Flores, Małe Wyspy Sundajskie A. a. hispidoides Alcedo hispidoides Lesson, 1837[5] Buru A. a. salomonensis Alcedo ispida salomonensis Rothschild & Hartert, 1905[23] Rendova i Gizo, Wyspy SalomonaBadania molekularne przeprowadzono w 2007 roku sugerują że A. atthis jest najbliżej spokrewniony z A. coerulescens i wraz z nim tworzą grupę siostrzaną z A. quadribrachys i A. semitorquata[24].
Długość ciała około 16 cm; masa ciała samców z podgatunku atthis 23–35 g, z podgatunku ispida 29–45 g, z podgatunku bengalensis 19–40 g, masa ciała samic z podgatunku atthis 30–35 g, z podgatunku ispida 34–46 g, z podgatunku bengalensis 20–30 g[17]; rozpiętość skrzydeł 24–26 cm[25]. Niewielki ptak z nieproporcjonalnie dużą głową, długim dziobem i krótkim ogonem. Głowa i dziób są niemal długości tułowia[16]. Z wierzchu niebieski (grzbiet jasnoniebieski, skrzydła z zielonkawym odcieniem; barwa w pewnym stopniu zależy od oświetlenia), od spodu pomarańczowy z białym gardłem. Policzek i kantarek pomarańczowe, biała plama z boku szyi[26][27]. W okresie lęgowym samica ma żuchwę przynajmniej w 2/3 zabarwioną różowawo-pomarańczowo, natomiast dziób samca jest cały czarny lub z niewielką ilością różowego przy nasadzie żuchwy[28]. Młode ptaki obu płci mają cały czarny dziób, brązowe znaczenia na piersi i ciemny wierzch stóp[28]. Głos to przenikliwy gwizd, często wydawany w locie[27][26]. Mimo jaskrawego ubarwienia, trudno go zauważyć, kiedy czatuje nieruchomo nad wodą i często zdradza swoją obecność właśnie głosem[26].
Istotnymi aspektami siedliska zimorodka zwyczajnego są nieruchome lub delikatnie płynące wody obfitujące w małe ryby, a także trzcina, sitowina lub przybrzeżne krzewy z wystającymi gałęziami[17][29]. Przebywa też nad strumieniami, małymi rzekami, kanałami i rowami melioracyjnymi, a także nad jeziorami, stawami i zalanymi żwirowniami[17]. Niezbędnym elementem siedliska zimorodka są również odpowiednie skarpy na czas sezonu lęgowego, ale miejsca gniazdowania mogą być oddalone o ponad 250 m od wód w których ptak ten zdobywa pożywienie[17][29]. Podczas zimy staje się bardziej przybrzeżny, częściej występuje u ujścia rzek, w portach i na skalistych wybrzeżach morskich[17]. W tropikalnych regionach swojego zasięgu przebywa w dolnym biegu rzek z gęsto pokrytymi roślinnością brzegami, w potokach wśród namorzynów, na bagnach i zalanych łąkach oraz nawet w dużych ogrodach[17]. We wschodniej części swojego zasięgu wchodzi w kontakt z kilkoma innymi podobnymi gatunkami zimorodków, co może ograniczyć wybór jego siedliska[17].
Podobnie jak inne zimorodki, zimorodek zwyczajny jest ptakiem silnie terytorialnym. Ponieważ każdego dnia musi przyjmować pokarm o masie równej około 60% masy jego ciała, ważne jest, aby miał kontrolę nad odpowiednim odcinkiem rzeki. Przez większość roku prowadzi samotny tryb życia, dnie spędzając w gęstej roślinności. Jeśli na jego terytorium pojawi się inny zimorodek, ptaki mogą ze sobą walczyć, chwytając jeden drugiego za dziób i próbując przytrzymać go pod wodą. Zimorodki dobierają się w pary jesienią, ale każdy ptak zachowuje oddzielne terytorium, o średniej długości co najmniej jednego kilometra, maksymalnie do 3,5 km, a terytoria są łączone dopiero na wiosnę[19].
Zaloty są inicjowane przez samca, który ściga samicę, nieustannie ją nawołując, a następnie karmi ją rytualnie, po czym następuje najczęściej kopulacja[30].
Gniazdo znajduje się w norze wykopanej przez obydwa ptaki pary, w niskim stromym brzegu rzeki, a niekiedy w kamieniołomie lub innym odsłonięciu terenu. Nora ma gładkie ściany i niewielki spad. Ma średnio 60–90 cm długości i jest zakończona powiększoną komorą[30]. Nora jest początkowo czysta, jednak z czasem gromadzą się w niej odpadki z pozostałości po rybach oraz wypluwki[31].
Zimorodek zwyczajny składa zazwyczaj od dwóch do dziesięciu śnieżnobiałych jaj o przeciętnej szerokości 1,9 cm, długości 2,2 cm i wadze około 4,3 g, z czego 5% stanowi skorupka[32]. Z jednego lub dwóch jaj w większości lęgów nie wykluwają się pisklęta, ponieważ rodzic nie jest w stanie ich przykryć. Obie płci wysiadują jaja w ciągu dnia, ale nocą tylko samica. Wysiadujący ptak zamiera w bezruchu z głową skierowaną ku wyjściu, po wypluciu wypluwki zawsze rozbija ją dziobem na kawałki. Pisklęta są gniazdownikami, wykluwają się po 19-20 dniach inkubacji. Bezbronne pisklęta pozostają w gnieździe przez kolejne 24-25 dni, niekiedy dłużej[19]. Gdy podrosną wystarczająco, młode ptaki będą podchodzić do wejścia do gniazda na karmienie[31]. W trakcie sezonu para może wyprowadzić dwa, a niekiedy trzy lęgi[30].
Pierwsze dni dla opierzonych, młodocianych ptaków są najbardziej niebezpieczne. Podczas pierwszych nurkowań do wody, około czterech dni po opuszczeniu gniazda, podloty mogą nasiąknąć wodą i utonąć[19]. Wiele młodych ptaków opuszczając terytoria rodziców nie umie jeszcze łowić ryb i tylko około połowy z nich przetrwa dłużej niż tydzień lub dwa. Większość zimorodków pada z powodu wychłodzenia lub z braku pożywienia, a sroga zima może zabić wysoki odsetek ptaków. Powodzie występujące latem mogą zniszczyć gniazda lub utrudnić połowy ryb, co sprawia, że wiele ptaków pada z głodu. Tylko jedna czwarta młodych dożyje sezonu lęgowego w kolejnym roku, jednak to wystarczy, by utrzymać populację. Podobnie tylko jedna czwarta dorosłych ptaków przetrwa z jednego sezonu lęgowego do następnego. Bardzo mało ptaków żyje dłużej niż jeden sezon lęgowy[33], choć źródła podają rozbieżne dane na temat maksymalnego wieku jaki dożył osobnik zimorodka: od 7,5 roku[33] do 21 lat[34].
Zimorodek żywi się głównie rybami, które chwyta, nurkując pionowo w dół w potokach i rzekach. Zjada także wodne owady, żaby i raki. Lata nisko nad wodą. W czasie polowania siaduje na gałęziach nad rzeką i czatuje na zdobycz, wypatrując ofiar znajdujących się w wodzie. Z tego też powodu zamieszkuje akweny o czystej wodzie, bogate w odpowiedniej wielkości ryby. Atakuje je z zasadzki lub krótkiego lotu zwisającego[35]. Jeśli pokarm jest przeznaczony dla samego ptaka, to połyka go, rybią głowę skierowując do przełyku przodem[36]. W przypadku gdy podaje ją młodemu, ryba jest przekręcona w dziobie.
W Polsce jest objęty ścisłą ochroną gatunkową oraz wymaga ochrony czynnej[37].
Głównym powodem zanikania tego niewielkiego ptaka jest utrata siedlisk, głównie nienaturalna obudowa zbiorników (np. likwidacja urwistych skarp), zanieczyszczenie wody i niepokojenie powodowane przez wędkarzy i wczasowiczów. Zabijano je niegdyś dla kolorowych piór i przez wyławianie ryb[38]. W ramach działań ochronnych należy ograniczać plany zabudowy hydrotechnicznej dolin rzecznych, unikać wycinki drzew w linii brzegowej rzek i jezior, prowadzić korekty profilu skarp, które uległy erozji, wytypować „strefy ciszy” na rzekach o znacznych liczebnościach zimorodka, ograniczać penetracje nabrzeży przez ludzi w okresie lęgowym.
W mitologii greckiej księżniczka Alkione i jej mąż Keyks zostali zamienieni w zimorodki. Byli to szczęśliwi małżonkowie, którzy ściągnęli na siebie gniew bogów porównując się do Hery i Zeusa. Zeus doprowadził do śmierci mężczyzny, a jego żona rzuciła się do morza. Bogowie pożałowali swojego gniewu i przemienili małżonków w ptaki. Greckie określenie „dni zimorodka” oznacza okres spokoju i odnosi się do kilkutygodniowego okresu w styczniu, w którym wiatry nad Morzem Egejskim uspokajają się. W wierzeniach starożytnych był to czas, w którym Eol, bóg wiatrów i ojciec Alkione, uspokajał wiatry i fale, aby córka–zimorodek mogła bezpiecznie zbudować gniazdo i złożyć jaja[39][40]. Do tego przekazu odnosi się starożytny dialog Zimorodek, którego autorstwo błędnie przypisywano Platonowi lub Lukianowi z Samosaty; jeszcze Diogenes Laertios stwierdzał, że nie jest to prawda. Rozmówcami są Sokrates i Chajrefont, czytelnik poznaje z niego mitologiczną historię i dowiaduje się, że według ludowych wierzeń pogodne dni zimą przychodzą, aby mogły się wykluć młode zimorodki[39][41]. Sokrates wykorzystuje te wierzenia do refleksji nad przemianami w przyrodzie i możliwościami ludzi[41].
W średniowieczu suszone skóry zimorodków były uważane za talizman, chroniący przed uderzeniem pioruna[42].
Irlandzka wersja opowieści o potopie tłumaczy, jak zimorodek zyskał swe jaskrawe barwy. Ptak, początkowo szary, został wysłany na zwiad z Arki Noego i opalił swój brzuszek w promieniach Słońca; błękit jego grzbietu wziął się z błękitu nieba[42].
Na tryptyku Ogród rozkoszy ziemskich autorstwa Hieronima Boscha, zimorodek zajmuje eksponowane miejsce pośród ptaków występujących w środkowej części. Jest on symbolem hipokryzji[43].
Poeta Wincenty Pol w utworze „Do Pana W. D.”, napisanym w 1856 roku, umieścił następujący fragment, nawiązujący do nazwy ptaka:
„Co ściele gniazdo w samej zimy środku,
Temum nie przeczył; sam język świadczy,
Poczta Polska wyemitowała 12 kwietnia 2013 r. znaczek pocztowy przedstawiający zimorodka zwyczajnego na uschniętej gałęzi o nominale 4,55 zł. Autorem projektu znaczka była Marzanna Dąbrowska. Znaczek wydrukowano techniką offsetową, na papierze fluorescencyjnym, w nakładzie 300.000 szt.[45].
Zimorodek zwyczajny, zimorodek (Alcedo atthis) – gatunek niewielkiego ptaka rybożernego z podrodziny zimorodków (Alcedininae) w rodzinie zimorodkowatych (Alcedinidae).
