Northern Raven

Вынд (лат-бз.: Corvus corax, ур-бз.: Вoрон) — бзухэм ящыщ, вынд лъэпкъ цlыкlум яхэт.

Аплъэпкъыр

Бзуужь лъэпкъм яхэтхэм нэхъ ин. Икlыфэм икlыхьагъыр см. 60 - 65 мэхъур. Хъухэр нэхъ ин бзыхэм нэхърэ, адрей псомкlэ зэхьчху щытхэ. Хъухэм я дамэм икlыхьагъыр мм. 410 - 473, бзыхэм мм. 385 - 460. Я хьалъагъыр хъухэм г. 1, 100 - 1560, бзыхэм г. 798 - 1315. Дамэ зэгуэхахэм я бгъуагъыр м. 1, 20 мэхъу.

Я цыр къуагъми вындыжьми ям хуэду зы фэуэ щыт, ауэ вындыжьхэм зэрамыхьчыр я инагъымкlэ. Я цхэр фlыцlу щыт шхъуантlу иэ удзыфу хэлыдыкlыу. Чырхэм я цыр псыфэ-кlынфlу щыт, мы лыду. Бзу инхэм я цыхэр фlыцlэ; яшхьэр, пшъэр дамэхэр джоуэ плъыжьыфу лыду, ныбафэмкlэ шхъуэнтlафу лыду. Цы нэгъу лэныкъуэм тетхэм я кlэхэр памцlу щытхэ. Пэр памцlэ къэрууфlэ, фlыцlу щыту. Лъэбжъанэхэр ину щытхэ, гъэчаху. Кlапэр памцlу щыт, щы лъатэм идежь зэуэ гу лъыпту.

Вындым икъэлэтыхьын шэныр бзу-шъакlуэхэм нэхъ ехьч адрей вынд лъэпкъ цlыкlум ящыщ бзухэм къызэралъэтыхьым нэхърэ.

Здэпсэухэр

Куэду здэпсэухэр Еуропэм, Азиэм, Ишъхъэрэ Америкэм, Ипшъэ Африкэм.

Еуропэм ипшъэлъэныкъуэм Норвегиэм, Шуэциэм, Финлэндым къыщыкlэдзауэ Урысейм ишъхъэрэ лъэныкъуэр хэту ипшъэмкlэ макlкуэ Португалым, Перенейхэм, Урымым, Алыджым икъуэхьапlэ лъэныкъуэм, Болгарым, Румыным, Хы Фlыцlэм и lуфэхэм, Къаукъазым. Къуэкlыпlэмкlэ Курыт, Къуэхьапlэ Сыбырым Анадырим, Чукот хы тlыгуныкъуэм, Камчаткэм, Сахалиным, Курил хы тlыгухэм нэс щопсохэ. Ипшъэмкlэ: Ипшъэ Африкэм, Аравиэм, Палестиным, Шамым, Къажэрым, Афганистэным, Ишъхъэрэ-Къуэхьапэ Индиэм, Гималайхэм, Тебетымрэ Монголымрэ. Къуэхьапlэм Кобдомрэ Лоб-Нора нэс щопсохэ. Абы пэмыкlыу куэду Гренлэндымрэ Ишъхъэрэ Америкэмрэ щопсэухэ.

Япэрей Совет Къэралым ишlыпlэхэм здэпсэухэр: Ищхъэрэмкlэ Колымрэ (ур-бз. Кольский) Кáнин хы тlыгуныкъуэхэм, Тиман тундрэм, Щlыгу Кlэм, Колгу, Чмалым, Таймырым щыпсэухэкъым. Обымрэ Енисеймрэ я псыхъуэхэм гуп мыинхэу долъатэхэр, ауэ щыпсэухэркъым. Къуэкlыпlэмкlэ я щlыпlэр Хатангам носыр. Ипщэмкlэ дэнэ декlи щырокlуэ Хы Фlыцlэмрэ Къаукъазымрэ нэс, Туркменистаным и къуэщхьэ лъэныкъуэхэм, Къазэхъстаным тыншу иубыд щlыпlэхэр псэущхьэ-азэгъуэхэм иджыри загъэщакъым, абы аткlэ я щIыпlэхэр Монголым носыр.

Зэрыпсэухэр

Щlымахуэхэм вындхэм цlыхухэм я гъунэгъуу заlыгъыр. Езыхэр бзу сакъыурэ щытхэщ, щlым фlыуэ тетхэщ, зокlуэфхэр. Дэлъэтеин щхьэкlэ япэ щIыкIэ тlэу-щэ мапкlэри итlанэ долъэтейхэ. КъагъэщIыр Ӏэсэхэм илъэс 15-м къыщыщlэдзауэ 69-м носыр.

Сыт щыгъуи зы щlыпlэм ису щытхэкъым. Къаукъазымрэ Туркменистанымрэ къущхьэ лъэныкъуэхэм вындхэм я ныкъуэращ къыдэнэр, илъэс гуэрэхэм зэрызууи къыдэнэ мэхъур. Туркменистаным бын къырача яуж гупху зэхохьахэ, бзуу 40 - 70 хуэдиз хъууэ, нэхъ макlыу щэм фlэкlыу гупу зэхохьахэ. Къэукъазым гъэ щlыlэхэм гупхэр ину щыткъым бзууэ 10-12 хуэдизу зэхэтщ. Еуропэ лъэныкъуэм бын къырача яуж вындхэр гуп-гупу мэкуэчхэ бзууэ 3-7 хуэдизу зэхэтхэу.

Яшххэр

Вындхэм шхынкlэ зэхэдз яшъкъым. Нэхъыбу я шхыныр псэхэлlэл. Абы пэмыкlыу бындыр мэшъакlуэ губгъуэхэм, мэзкъуийхэм, къушъхьахъухэм, хым, псым я lуфэхэм. А къэбжэкlа шlыпэхэм вындым къыилъыхъуэхэр псэхэлlэл (унагъуэ псэушъхьа лlа: былым, джэд, хьа...) абы пэмыкlыу: губгъуэ псэушъхьахэр еубыд, джэдыкlэ абгъуэхэм илъхэр ирех, бзу чырхэр ехь, бжъэжъей, цlыв lамэ.

Зэрзэпыхьахэр

Вындхэр щызэфlэувэхэр илъэситl щырикъум идежь. Хъурэ бзырэ зэргъуэтахэр зэхэкlыжьхэкъым. Абгъуэм джэдыкlэ щырилъхьар мазаем икlэм идежь. Ирилъхьар джэдыкlыу 4 -6 хуэдиз. Махуэ махуитl дэлъурэ мэкlэцlыр. Етlуанэр иэ ещанэр ирилъхьа яуж тесын кlедзэр. Зэртесыр махуэ 19 - 21. Чырхэр хъуми бзыми япlыр езыхэм яшхымкlэ чырхэри ягъашху. Абгъуэ пlыныр мазэрэ ныкъуэрэкlэ йокlуэкlыр. Лъэтэн кlадза яуж быныр куэдрэ нэхъыжъхэм ядэкlыгъу иджыри, бжыхьам икlэм идежь щызэхэкlыжьхэр.

Лъэпкъым зэрзэшъхьащыкlхэр

• Corvus corax corax - Еуропэ псом (Эспанымрэ Португалымрэ хэмыту) Кърым, Къаукъаз, Къэжэрым (Иран) ипшъэм нэс, Къуэхьапlэмрэ Ипшъэ Сыбырымрэ
• Corvus corax varius - Ислэндымрэ Фарер хы тlыгухэмрэ
• Corvus corax subcorax- Алыджымрэ, Азиэ Курытымрэ, Китайм икъуэхьапlэр (Гималайхэр хэмыту)
• Corvus corax tingitanus - Ишъхъэрэ Африкэр, къуэкlыпlэмкlэ Киренаикимрэ Мерса-Матрухым нэсу, Канар хы тlыгухэр.
• Corvus corax tibetanus - Азиэ курыту хъуар (Тыркменистаныр хэмыту), Гималайхэмрэ, Тибетымрэ.
• Corvus corax kamtschaticus- Сыбырым, Монголым нэсу.
• Corvus corax principalis - Гренлэндымрэ Ишъхъэрэ Америкэмрэ.
• Corvus corax sinuatus - Америкэ Штат Зэгуэтхэм икъуэхьапlэ лъэныкъуэр, Ондурасымрэ Мексикэмрэ (хы тlыгу къабгъэдэлъхэри хэту).
• Corvus corax laurencei - Джуртей, Шам, Къуэхьапlэ Къажэр (Иран), Ипшъэ-Къуэхьапlэ Индиэ, Азиэ Цlыкlур.
• Corvus corax hispanus - Эспаниэ, Португал, Балеар хы тlыгухэр.

Сурэтылъэ