الأسماء في صفحات التنقل
Pisum sativum ye una planta herbal de la familia de les lleguminoses (Fabaceae), más o menos trepadora, mesma de la cuenca mediterránea, anque bien estendida en tol mundu. Cultivar pa llograr les sos pequeñes granes —que, al igual que la planta mesma, reciben distintos nomes, según la zona; ente otros munchos, arbeyu, chichu (del mozárabe číčar-o, y esti del llatín cicĕra),[2] petipuás (del francés petit pois), arbeyera— y les variedaes de tienres vaines comestibles que los envolubren conocíes como miracielo, cometodo o tirabeque, en dambos casos bien apreciaes pal consumu humanu.
La planta tien un sistema vexetativu pocu desenvueltu anque con una raigañu pivotante que tiende a afondar bastante. Les fueyes tán formaes por pares de folíolos terminaes en bilortos. Les inflorescencies nacen arrecimaes en grandes bráctees foliácees –d'hasta 9 por 4 cm– que s'enserten nes axilas de les fueyes. Les granes (arbeyos) atópase en vainas d'ente 5 a 10 cm de llongura que contienen ente 4 y 10 unidaes. Esisten variedaes de vezu determináu, esto ye, que crecen como yerbes hasta un altor definíu, y otres de vezu indetermináu, que se porten como enredaderes que nun dexen de crecer y riquen medios de soporte o "guíes".
Son plantes herbales añales, trepadores, bien variables en forma y vezu, glabras. Fueyes imparipinnadas; los 3–5 (7) folíolos distales xeneralmente amenorgaos a bilortos trepadores, folíolos normales 2–6, opuestos, ovaos, elípticos o obovados, xeneralmente 1.5–5.5 cm de llargu y 1–2 cm d'anchu, estipelas ausentes; estípules foliácees, ovaes, xeneralmente más llargues que los folíolos, basalmente semicordadas, amplexicaules y dentaes. Inflorescencia flores solitaries o recímanos con 2 o 3 flores nel ápice del pedúnculu; mota campanulado, 5-lobado, los 2 llobos cimeros más anchos; corola 1.5–2 cm de llargu, blanca o rosada, estandarte obovado o suborbicular, les nales falcado-oblongas, la quilla encorvada, apicalmente obtusa; estambres 10, diadelfos, el vexilar llibre; estilu barbáu na superficie interna. Llegumes oblongas o cilíndriques, más o menos estruyíes o teretes, 2.5–12.5 cm de llargu y 1.5–2.5 cm d'anchu, rectes o curvadas, carnoses y ceráceas al maurecer, dehiscentes; granes 3–12, forma y tamañu variable.[3]
Atopáronse restos fosilizaos d'arbeyos en xacimientos arqueolóxicos del Próximu Oriente que daten de fai casi 10 000 años. Les especies cultivables apaecieron relativamente pocu dempués del trigu y la cebada, polo que se supón que yá se cultivaben escontra'l 7800 a. C. Nel 2000 a. C. el so cultivu estendiérase por Europa y escontra l'este a la India, anque hasta'l sieglu XVI solo usábase en granu secu o como forraxe. A partir d'esi momentu, empezó a usase tamién el granu llimpiu.
Foi la planta utilizada por Gregor Mendel nos sos esperimentos, que sentaron les bases de la xenética.
Reproducir nel hemisferiu boreal, por grana en febreru o marzu, anque nes zones de climes benignos puede faese tamién en payares.
Los arbeyos son una collecha d'estación fresca que puede esfrutase tantu en primavera como na seronda. Rique una tierra suelto y llixero. Anque nun ye bien esixente al respective de la riqueza orgánica del suelu, ye conveniente apurrir dalgún abonu complexu, que contenga daqué de cal y dolomita. Esti cultivu nun tolera suelos bien acedos y haise de xixilar el pH pa tratar de que nun sía inferior a 6,5. Precisa una esposición soleyera y riegos frecuentes.
Como toles lleguminoses, amás de ser una bona fonte de proteínes, minerales y fibres ye beneficiosa pa la tierra, yá que afita'l nitróxenu nel suelu por cuenta de bacteries del xéneru Rhizobium qu'abonden nos nódulos de les raigaños y producen nitratos.
Ye propensu al ataque d'fungos como'l mildiu, el oídio y l'antracnosis, según a inseutos como'l pulgón, la polilla del arbeyu y los coleópteros (escarabayos) Bruchus pisi (laria o gorgoyu d'arbeyu) y Sitona lineatus. Tamién puede ser atacáu pola mosca minadora (Liriomyza huidobrensis).
Pisum sativum foi descrita por Carlos Linneo y publicáu en Species Plantarum 2: 727. 1753.[3]
La denominación arbeyu (del mozárabe biššáuṭ, y esti del llatín pisum sapĭdum, arbeyu sabrosu, influyíu por guisar) o chichu (del mozárabe číčar-o, y esti del llatín cicĕra) aplicada a tola planta ye una metonimia, pos esti nun ye más que la grana. Recibe, ente otros, el nome vernáculu d'arbeyera, anque esti ye un apellativu común que se da en ciertos países a otres plantes del xéneru Vicia, especialmente cola arbeyera montesa (Vicia cracca) y l'arbeyera común (Vicia sativa), llargamente cultivada como llanta forrajera.[8]
Otros nomes: abejaquilla, alvilla, arbeja (2), arbella, arbeyera (3), arvejana, arvejo, arvejote, arvejón, bisaltera, bisaltero, bisalto (6), bisantes, bisarto, chicharro (5), chichu (2), cuchillejo, disante mayor, disante menor, fasolera, garbaneta, arbeyu (24), arbeyu ordinariu (2), guisantera (2), guisón, habevos, ilar, moros, nanos, pelailla, pequeñicos, poa, prinsol, présoles (2), pésole, tabilla, tirabeques, tres rey. Ente paréntesis, la frecuencia d'usu del vocablu n'España.[6][9]
N'América tamién se conoz al arbeyu como bisalto o tirabeque (nome qu'n'España aplicar al arbeyu inmaduru que se preparar y come cola vaina).
.
Pisum sativum ye una planta herbal de la familia de les lleguminoses (Fabaceae), más o menos trepadora, mesma de la cuenca mediterránea, anque bien estendida en tol mundu. Cultivar pa llograr les sos pequeñes granes —que, al igual que la planta mesma, reciben distintos nomes, según la zona; ente otros munchos, arbeyu, chichu (del mozárabe číčar-o, y esti del llatín cicĕra), petipuás (del francés petit pois), arbeyera— y les variedaes de tienres vaines comestibles que los envolubren conocíes como miracielo, cometodo o tirabeque, en dambos casos bien apreciaes pal consumu humanu.
Əkin noxudu (lat. Pisum sativum) — paxlakimilər fəsiləsinə aid bitki növü.
Əkin noxudu qanın təmizlənməsində istifadə edilir. Habelə, ana südünün artmasına da kömək edir.
Ar piz-bihan zo plant bloaziek, eus ar genad Fabaceae, a vez gounezet evit o greun a vez debret evel legumaj, pe roet d'al loened da zebriñ.
Pisum sativum eo anv ar plant. Bez ez eus
a vo kavet e Wikimedia Commons.
Ar piz-bihan zo plant bloaziek, eus ar genad Fabaceae, a vez gounezet evit o greun a vez debret evel legumaj, pe roet d'al loened da zebriñ.
Pisum sativum eo anv ar plant. Bez ez eus
piz mat plusk-hag-all piz sec'h, a ranker lakaat da c'hlec'hiañ a-raok o foazhañ.
El pèsol o pesolera (Pisum sativum) és una planta de la família de les lleguminoses o fabàcies. Pèsol és un nom que s'aplica tant a la planta com a la seva llavor, que és comestible.
A Mallorca, pot tenir diversos noms: xiribec a Reus, xítxero o xitxo al llevant; xítxol a Sóller; pitxo a algun vilatge (Santa Margalida, Ariany, Maria de la Salut)); estiragassó a Felanitx...
El pèsol és natiu d'Àsia Menor i durant milers d'anys ha estat un conreu important. Abans era important per la seva proteïna en la dieta humana. Actualment és una verdura i un component del pinso pels animals.
Del gènere Pisum n'hi ha també altres espècies a Àfrica, Àsia i Europa.
Planta anual herbàcia d'alçària variable de 0,5 a 1,2 metres amb fulles compostes, flors autògames generalment blanques, solitàries o agrupades en dues amb cinc dents, amb deu estams, fruit en llegum, bivalve, amb llavors llises o anguloses.
Les arrels arriben a un metre de fondària, en les arrels laterals hi ha nòduls amb els bacteris fixadors de nitrogen atmosfèric de l'espècie Rhizobium leguminosarum.
Les tiges són prostrades o enfiladisses, fan de d'un metre i mig a dos metres de llarg i són de color verd blavós.
Les fulles tenen circells. Les estípules són grosses, de 4 a 10 cm d'ample i amb forma de cor. Els folíols són ovats o àmpliament el·líptics, arrodonits i enters de 7 cm de llarg i de mig a 4 cm d'amples.
Les flors tenen un peduncle de 5 a 10 mm de llarg. El calze és ovat-lanceolat. La corol·la fa de 15 a 36 mm de llarg. En la subespècie Pisum sativum ssp. Sativum la bandera és blanca. Les flors tenen nèctar, però generalment són poc visitades per les abelles i predomina l'autofecundació, perquè són autògames. Floreix a la primavera o abans, segons el clima.
Els llegums fan de 3 a 5 cm de llargada i, segons la varietat, contenen de 4 a 10 llavors que fan de 3 a 9 mm de diàmetre.
És un dels conreus més antics d'Europa, amb més de 5.000 anys d'antiguitat. Es creu que com a conreu va aparèixer a Orient poc després del blat.
Abans es menjava com a gra sec i en forma de puré. Ara els grans verds i tendres dels pèsols constitueixen una de les verdures més populars sols, com acompanyament o en truita.
Hi ha varietats d'emparrar (que s'enfilen per canyes o parets) i de mata baixa. També hi ha varietats com la dels "tirabecs" que es menja amb tavella i tot.
La sembra es fa al setembre en el litoral on ja es pot collir el mes d'abril quan el preu és alt. També hi ha varietats molt ràpides que a la primavera fan el seu cicle en només 60 dies.
A petita escala les feines de conreu des de la sembra al desherbatge i la collita són manuals. Són molt apreciats els pèsols conreats a la comarca del Maresme (pèsol garrofal o de Llavaneres).
En llocs d'hivern més rígid la sembra es fa de novembre a febrer per fer la collita al maig i juny.
El pèsol de les varietats anomenades proteaginoses pel seu major contingut en proteïna, però no tan ric en sucres, és un conreu extensiu que se sembra a màquina de novembre a febrer sovint en secans una mica humits.
Amb la sembra de tardor o hivern s'assegura normalment prou humitat en els secans pel seu desenvolupament, ja que quan arriba la calor d'estiu la collita ja ha acabat. No suporta les fortes calors i només es conrea durant l'estiu en climes on aquest és molt fresc com Anglaterra on dóna un producte de gran qualitat.
És imprescindible el desherbatge mecànic o químic amb un herbicida de preemergència, ja que la creixença al principi és molt escassa i fàcilment les pesoleres poden ser ofegades per la vegetació espontània més vigorosa.
Les pesoleres tenen un cert grau de resistència a les malalties, si el temps és molt humit la malura més important és el fong de l'oidi que ataca sobretot en temps calorós però és fàcil de combatre amb fungicides preventius.
Les tavelles encara verdes poden ser parasitades per alguns tipus d'erugues. Diversos insectes com el corc del pèsol s'alimenten del gra sec. Els ocells poden desenterrar les llavors completament principalment en petites extensions.
És planta que millora el sòl i molt convenient d'utilitzar en rotacions de conreu. A Europa substitueix fins a cert punt a la soia com a font de proteïna animal i el seu conreu i ús està fomentat per la política agrícola de la Unió Europea.
El pèsol o pesolera (Pisum sativum) és una planta de la família de les lleguminoses o fabàcies. Pèsol és un nom que s'aplica tant a la planta com a la seva llavor, que és comestible.
A Mallorca, pot tenir diversos noms: xiribec a Reus, xítxero o xitxo al llevant; xítxol a Sóller; pitxo a algun vilatge (Santa Margalida, Ariany, Maria de la Salut)); estiragassó a Felanitx...
El pèsol és natiu d'Àsia Menor i durant milers d'anys ha estat un conreu important. Abans era important per la seva proteïna en la dieta humana. Actualment és una verdura i un component del pinso pels animals.
Hedyn bychain sfferigol yw pysen (lluosog: pys), o ddaw o goden y codlys Pisum sativum. Mae pob coden yn cynnwys sawl pysen. Er ei fod yn nhermau botaneg yn ffrwyth,[1] caent eu trin fel llysieuyn mewn coginio. Caiff yr enw ei ddefnyddio hefyd i ddisgrifio hadau'r Fabaceae. Mae un pennaeth ar y pys, a hwnnw yr Rhys.
Hedyn bychain sfferigol yw pysen (lluosog: pys), o ddaw o goden y codlys Pisum sativum. Mae pob coden yn cynnwys sawl pysen. Er ei fod yn nhermau botaneg yn ffrwyth, caent eu trin fel llysieuyn mewn coginio. Caiff yr enw ei ddefnyddio hefyd i ddisgrifio hadau'r Fabaceae. Mae un pennaeth ar y pys, a hwnnw yr Rhys.
Hrách setý (Pisum sativum) je hospodářsky významná rostlina z čeledi bobovitých (Fabaceae). Hrách je jednoletá, popínavá rostlina se sbíhavými a prorostlými listy. Kvete od května do října. Plody jsou lusky, obsahují dužnatá semena zvaná hrášky. Nezralé hrášky či celé lusky se používají jako zelenina (hrášek), zralá semena (hrách) se používají jako luštěnina. Původem je z východního Středomoří. Jinak se pěstuje na polích, kde jen velmi zřídka zplaňuje.
Hrách je důležitá luštěnina, pěstuje se hlavně kvůli chutným plodům, které obsahují vitamíny (hlavně skupiny B). Ve větším množství obsahuje také minerální látky, zvláště fosfor a draslík, ale i vápník a hořčík.
Hrách má hypogeické klíčení (dělohy zůstávají pod zemí) a proto musí mít hlubší výsev.[1][2][3]
Lodyha je poléhavá a dlouhá až 2 metry. Je dělena uzlinami (nody) na články (internodia). Kořen je silný, kůlový a větvený, bývá dlouhý až 1 metr. Listy jsou sudozpeřené s úponky a palisty na bázi řapíků. Existují odrůdy i lichozpeřené, s mnoha lístky nebo bez lístků, tehdy jsou lístky přeměněné v úponky. Květenství je hrozen rostoucí z úžlabí řapíků. Květ je pětičetný, má srostlý zelený kalich a bílou koruna tvořenou pavézou, dvěma křídly a člunkem srostlým ze dvou lístků.V květu je deset dvoubratrých tyčinek (9+1) a svrchní semeník s bliznou.
Plod je lusk se dvěma chlopněmi, semena přirůstají k hřbetní straně lusku ve dvou řadách poutkem (pupek na semeni). Semeno má průsvitné osemení se zásobními látkami (22 % dusíkatých látek, 50 % škrobu).[1][4]
Hrách má dva poddruhy:
Dělají se z něj směsky a senáž. Květ má červenofialový, na palistech má antokyanovou skvrnu (červenofialové zbarvení). Dělí se podle barvy listů - vegetativní a podle barvy květu - generativní. Semena jsou skvrnitá, zbarvená do tmavě hnědofialové.[1][2][4]
Neutrální půda (pH 6,5), střední a lehčí nezaplevelené půdy. Musí se sít nejméně 3 km od pozemku s hrachem v předchozím roce (kvůli chorobám a škůdcům, např. zrnokaz hrachový.[2][4]
Obrázky, zvuky či videa k tématu hrách setý ve Wikimedia Commons
Hrách setý (Pisum sativum) je hospodářsky významná rostlina z čeledi bobovitých (Fabaceae). Hrách je jednoletá, popínavá rostlina se sbíhavými a prorostlými listy. Kvete od května do října. Plody jsou lusky, obsahují dužnatá semena zvaná hrášky. Nezralé hrášky či celé lusky se používají jako zelenina (hrášek), zralá semena (hrách) se používají jako luštěnina. Původem je z východního Středomoří. Jinak se pěstuje na polích, kde jen velmi zřídka zplaňuje.
Hrách je důležitá luštěnina, pěstuje se hlavně kvůli chutným plodům, které obsahují vitamíny (hlavně skupiny B). Ve větším množství obsahuje také minerální látky, zvláště fosfor a draslík, ale i vápník a hořčík.
Hrách má hypogeické klíčení (dělohy zůstávají pod zemí) a proto musí mít hlubší výsev.
Almindelig Ært (Pisum sativum) er en 30-100 cm lang, klatrende urt, der er almindeligt dyrket for sine umodne frø, kaldet ærter.
Almindelig Ært er en opstigende eller klatrende urt med glat stængel og ligefinnede blade. Småbladene er ovale eller elliptiske med en endestillet klatretråd (i visse tilfælde omdannes alle småblade til klatretråde). Blomstringen sker i juni-juli, hvor man ser de hvide eller svagt lyserøde blomster i bladhjørnerne. Frugterne er bælge med flere frø, ærter.
Planten har en kraftig og dybtgående rod. Den er afhængig af samliv med én eller flere knoldbakterier, som gør den selvforsynede med kvælstof.
Højde x bredde og årlig tilvækst: 0,75 x 0,25 m (75 x 25 cm/år).
Planten har været kendt og dyrket i mange tusinde år, bl.a. er der i Schweiz fundet ærtefrø under hustomter, der er mere end 5000 år gamle. De tidligste fund af ærter i Danmark dateres til bronzealderen (ca. 1800-1500 f.Kr.), og ved begyndelsen af vor tidsregning dyrkedes der ærter på små markstykker i Nordjylland. Det drejer sig i disse tilfælde om anvendelse af de modne, tørre ærter. Det er noget usikkert, hvornår man fandt på at spise de umodne, grønne ærter, men det vides med sikkerhed, at man solgte grønne ærter i København på Kong Hans' tid (1455-1513).
Oprindelseområdet for Almindelig Ært er det østlige middelhavsområde, Tyrkiet, Irak og Iran (se frugtbare halvmåne).
De vigtigste underarter er
Almindelig Ært (Pisum sativum) er en 30-100 cm lang, klatrende urt, der er almindeligt dyrket for sine umodne frø, kaldet ærter.
Die Erbse (Pisum sativum), auch Gartenerbse oder Speiseerbse genannt, ist eine Pflanzenart aus der Gattung Erbsen (Pisum) in der Unterfamilie Schmetterlingsblütler (Faboideae) innerhalb der Familie der Hülsenfrüchtler (Fabaceae, Leguminosae). Ursprünglich aus Kleinasien stammend, ist die Erbse seit Jahrtausenden eine wichtige Nutzpflanze. Sie enthält viel Protein und wird als Gemüse und als Tierfutter verwendet.
Die Erbse ist eine einjährige, krautige Pflanze. Das Wurzelsystem ist in der oberen Bodenschicht stark verzweigt und kann in geeigneten Böden eine Tiefe von 1 Meter erreichen. Die niederliegenden oder kletternden Stängel werden 0,5 bis 2 Meter lang und sind einfach oder am Grund verzweigt, hohl, kantig, kahl und bläulichgrün.
Die Laubblätter besitzen ein bis drei Fiederpaare und verzweigte Blattranken. Die Fiederblätter sind eiförmig bis breit-elliptisch, gerundet, ganzrandig (oder entfernt gezähnt). Sie sind 2 bis 7 Zentimeter lang und 1,5 bis 4 Zentimeter breit. Die Nebenblätter sind mit 4 bis 10 Zentimetern relativ groß und breit halbherzförmig. Am unteren Rand sind die Nebenblätter entfernt gezähnt bis ausgebuchtet und am Grund haben sie meist einen violetten Punkt. Die Spaltöffnungen befinden sich auf der Ober- und Unterseite der Blattspreite.[1]
Ein bis drei Blüten stehen in einem traubigen Blütenstand und die Blütenstandsachse endet oft in einer Granne. Der Blütenstiel ist 5 bis 10 Millimeter lang.
Die zwittrigen Blüten sind zygomorph und fünfzählig mit doppelter Blütenhülle. Die fünf Kelchblätter sind glockig verwachsen und am Rücken ausgesackt. Die Kelchzähne sind eiförmig-lanzettlich. Die unteren Kelchzähne sind etwa dreimal so lang wie die Kelchröhre, sowie schmaler und länger als die oberen. Die 15 bis 36 Millimeter lange Blütenkrone hat den typischen Aufbau von Schmetterlingsblüten. Bei der Unterart Pisum sativum subsp. sativum ist die Fahne weiß, bei der Unterart Pisum sativum subsp. elatius ist die Fahne blasslilafarben und die Flügel sind dunkelpurpurfarben.
Die Hülsenfrüchte sind 3 bis 12 Zentimeter lang, 1 bis 2,5 Zentimeter dick und je nach Sorte grün, gelb oder bräunlich, selten schwarz. Die Hülsenfrüchte enthalten vier bis zehn Samen, die wie die Pflanze Erbsen genannt werden.
Die Samen weisen einen Durchmesser von 3 bis 9 Millimetern auf und sind je nach Sorte unterschiedlich gefärbt. Das Hilum ist bei einem Durchmesser von etwa 2 Millimetern elliptisch bis kreisrund.
An den Seitenwurzeln befinden sich die Wurzelknöllchen. Die Erbse geht eine Symbiose spezifisch mit dem stickstoffbindenden Knöllchenbakterien Rhizobium leguminosarum symbiovar viciae ein,[2] die bei Pisum sativum und anderen Schmetterlingsblütlern erstmals durch den Italiener Malphigi 1675 in seinem Werk Anatome plantarum beschrieben wurde. Außerdem ist eine arbuskuläre Mykorrhiza mit dem Pilz Glomus intraradices (jetzt Rhizophagus intraradices) und anderen Pilzarten bedeutsam,[3] die vor allem die Phosphorversorgung verbessert.[1]
Blütenökologisch handelt es sich um „Nektarführende Schmetterlingsblumen (= Schiffchenblumen)“. Der Bestäubungsmechanismus stellt eine Kombination aus Pump- und Bürstenmechanismus dar. Die Blüten duften nach Honig. Die unteren Kronblätter sind so eng miteinander verbunden, dass nur Hummeln zum Nektar gelangen können, aber selbst diese besuchen die Blüten wenig.[1] In Mitteleuropa wird die Erbse nur von wenigen Bienen besucht. Der Samenansatz erfolgt daher in Deutschland überwiegend über eine Selbstbestäubung der kleistogamen Blüten.[1] Zumindest in Mitteleuropa ist die Erbse ganz überwiegend autogam.
Die Blütezeit reicht von Mai bis Juni, wobei eine Blüte etwa drei Tage und ein Exemplar zehn bis 21 Tage blüht.[1]
Die aufgeblähten Hülsenfrüchte wirken als Austrocknungsstreuer. Es liegen typische Rollsamen mit einer in diesem Fall durchscheinenden Samenschale vor, so dass einige Merkmale der Folgegeneration bereits auf der Mutterpflanze an den Samen zu erkennen sind.[1]
Die Erbse wird von einer Vielzahl an pilzlichen Schädlingen befallen. So kommen die Rostpilze Uromyces viciae-fabae var. viciae-fabae und Uromyces pisi auf Blättern vor.[4] Der Echte Mehltau Erysiphe pisi und der Falsche Mehltau Peronospora viciae kommen ebenfalls auf Blättern vor.[5], ebenso Alternaria alternata. In der Wurzel kommen weit verbreitete Pilze wie Fusarium oxysporum, Rhizoctonia solani, Sclerotinia sclerotiorum, Thielaviopsis basicola und Pythium spp. vor.[6]
Pisum sativum mit dem Chromosomensatz 2n = 14[7] ist ein klassisches Objekt der Mutationsforschung. Besonders auffällig sind die doppelt gefiederten Mutanten, bei denen alle Fiedern zu Ranken umgebildet sind, so dass, wie bei der Ranken-Platterbse Lathyrus aphaca, die Photosynthese fast nur von den großen Nebenblättern übernommen wird.[1]
Grüne, unreife Erbsen enthalten 18 bis 20 % Trockensubstanz, die sich folgendermaßen verteilt: 5–8 % Protein, 0,5 % Fett, 10–15 % Kohlenhydrate. Reife Samen enthalten 20–25 % Eiweiß, 1–3 % Fett und 60 % Kohlenhydrate.[8] Marquard gibt folgende Prozentzahlen, bezogen auf das Trockengewicht, an: 25,7 % Rohprotein, 1,4 % Rohfett, 53,7 % Kohlenhydrate, 18,7 % Ballaststoffe und 2,9 % Mineralstoffe.[9]
Die für den Menschen essentiellen Aminosäuren sind in Erbsen wie folgt vorhanden (in Gramm pro 16 Gramm Stickstoff): (Cystein 1,0), Methionin 0,9, Lysin 7,3, Isoleucin 4,2, Leucin 7,0, Phenylalanin 4,4, (Tyrosin 3,1), Threonin 3,8, Tryptophan 1,5, Valin 4,7.[9]
Der durchschnittliche Mineralstoffgehalt beträgt:[9]
Trockenspeiseerbsen besitzen einen Tanningehalt von 0,9 bis 1,4 %, der Tanningehalt von Futtererbsen liegt zwischen 1,5 und 2,5 %.[9]
Erbsen enthalten wie die meisten Leguminosen Phytoöstrogene, die die Fruchtbarkeit von Säugetieren reduzieren.[10] In Indien verwendeten Frauen Suppe aus Erbsenhülsen zur Verzögerung der Empfängnis.[11]
Erbsensamen enthalten in geringem Ausmaß auch cyanogene Glycoside (Linamarin), etwa 2,3 mg HCN pro 100 g.[9]
Die Erstveröffentlichung zu Pisum sativum erfolgte 1753 durch Carl von Linné in Species Plantarum, 2, S. 727.[12]
Innerhalb der weitgefassten Art Pisum sativum existiert ein breitgefächerter Schwarm unklar abgrenzbarer Formen, Kultivaren und Landrassen, die von verschiedenen Autoren als mehr als 100 Unterarten oder Varietäten beschrieben worden sind. Diese sind nach genetischen Analysen stark durch Hybridisierung und Introgression geprägt.[13] Darunter ist auch die vermutliche wilde Stammform der kultivierten Erbse, meist als Unterart Pisum sativum subsp. elatius bezeichnet. Die wildwachsenden Sippen besitzen ein großes Areal, das vom mediterranen Südeuropa und Nordafrika, westlich bis Spanien, über Vorder- und Zentralasien und Iran bis Turkmenistan reicht. Die genetischen Analysen bestätigen einen Ursprung der Kulturform daraus im „Fruchtbaren Halbmond“ in Westasien. Die genetische Variabilität der Wildform ist, wie zu erwarten, erheblich höher als diejenige der Kulturform, und schließt diese mit ein. Viele Autoren erkennen daneben eine zweite wilde Unterart an, die Pisum sativum subsp. syriacum[14] oder Pisum sativum subsp. pumilio[12] genannt wird; diese ist östlicher verbreitet und kommt von Zentralanatolien an ostwärts vor. Ihre genetische Basis ist unklar, sie ist zudem durch einen breiten Schwarm von Mischformen mit elatius verbunden.
Die Erbse wird heute weltweit angebaut. Es sind sehr viele Varietäten und Convarietäten beschrieben worden. Die wichtigsten sind:[15][16]
Die Anbaufläche für trockene Erbsen in Deutschland lag im Jahr 2019 bei 85.500 Hektar[19] mit Schwerpunkt in Ostdeutschland. Der Anbau ist in den letzten beiden Jahrzehnten rückläufig (2001 noch 139.000 Hektar, 2016 85.500), insbesondere bei Futtererbsen für die Viehzucht.
Die Kulturform ist heute weltweit in gemäßigten Gebieten verbreitet, bis zu 67° nördlicher Breite etwa in Skandinavien. In den Alpen wächst sie bis in Höhenlagen von 2000 Metern.
Die Erbse wächst am besten auf Lehmböden mit ausreichend Humus und Kalk, ausgeglichener Wasserführung und guter Durchlüftung, etwa Löß- und tiefgründigen Kalkböden. Die Bodenreaktion soll um den neutralen bis in den schwach basischen Bereich liegen, stärker saure Böden sind ungeeignet, optimal sind Werte etwa zwischen pH 6 und 7. Nicht geeignet sind schwere Tonböden, Sand- und Moorböden. Die Erbse hat eine starke Unverträglichkeit zu sich selbst, daher müssen Anbaupausen von sechs bis acht Jahren eingehalten werden. Sie gilt aufgrund des frühen Erntetermins und der positiven Beeinflussung der Bodenstruktur als gute Vorfrucht für Raps und Wintergetreide. Erbsen werden in Mitteleuropa im Frühjahr, von März bis Anfang April, mittels Drillsaat ausgesät. Auch Mischanbau mit Ackerbohne oder Getreiden kommt vor. Als stickstofffixierende Leguminose ist nur wenig oder keine Stickstoffdüngung notwendig. Erbsen sind recht empfindlich gegenüber Unkraut, so dass meist Herbizide eingesetzt werden.[20]
Auf Erbsen und Erbsenpflanzen als Nahrungsgrundlage haben sich der Erbsenkäfer, der Erbsenwickler und die Erbsenblattlaus spezialisiert. Problematisch werden oft auch Blattrandkäfer (Gattung Sitona).[21]
2020 wurden laut der Ernährungs- und Landwirtschaftsorganisation FAO weltweit etwa 21,8 Millionen Tonnen grüne Erbsen und 14,6 Millionen Tonnen trockene Erbsen geerntet.[19]
Folgende Tabellen geben eine Übersicht über die 10 jeweils größten Produzenten von grünen und trockenen Erbsen weltweit.
2020 lagen die Erntemengen für trockene Erbsen in der Schweiz bei 13.782 t und in Österreich bei 13.100 t.[19]
Der größte Teil der Trockenerbsen wird in der Tierernährung als Erbsenschrot verfüttert, ebenso Erbsenfuttermehl aus der Nahrungsmittelproduktion und Erbsenkleie als Rückstand in der Schälmüllerei. Auch Erbsenstroh wird wegen seines hohen Nährstoffgehalts verfüttert. Die Erbse wird als Grünfutter und -dünger verwendet.[8]
Für die menschliche Ernährung fanden ursprünglich ebenfalls Trockenerbsen Verwendung,[22] die hauptsächlich als Mus zubereitet wurden. Heute noch verbreitet ist die Erbsensuppe. Im 19. Jahrhundert entstand die Erbswurst. Getrocknete Erbsen werden als ganze Erbsen (mit Samenschale) oder als halbe Erbsen (deren Samenschale entfernt wurde) benutzt. Heute werden Erbsen in Mitteleuropa hauptsächlich grün zubereitet. Häufig finden Erbsen in Form von Konserven und tiefgekühlt Verwendung; seltener frisch, da Erbsen nicht besonders lange haltbar sind und rasch an Geschmack verlieren. Im Gegensatz zu früher wird sie als Gemüsebeilage verwendet, weniger als Hauptnahrungsmittel.
Gekeimte Erbsen könnten nach Untersuchungen von Urbano 2005 die Nährstoffe besser verdaulich machen.[23]
Züchtungen der Markerbse werden als nachwachsende Rohstoffe für die Gewinnung von Stärke eingesetzt, z. B. zur Herstellung biologisch abbaubarer Folien.[24]
Ab etwa 8000 v. Chr. ist der Anbau von Erbsen durch archäologische Funde belegt,[25] damit gehört sie mit zu den ältesten Kulturpflanzen. Bei vielen der ältesten Funde ist allerdings die Unterscheidung zwischen angebauten und wild gesammelten Erbsen mitunter schwierig, das wichtigste Merkmal, die Struktur der Samenschale, ist meist nicht erhalten. Funde liegen aus zahlreichen Siedlungen des präkeramischen Neolithikums aus dem fruchtbaren Halbmond Vorderasiens vor. Die bisher ältesten Funde stammen aus Aswad in Syrien und sind etwa 10.500 bis 10.200 Jahre alt, Funde aus Çayönü in Anatolien und Jericho im Jordantal sind nur wenig jünger. Schon ab ca. 7.000 v. Chr. liegen auch Funde aus Ausgrabungen von Zypern und aus dem Ägäisraum vor. Funde aus Nea Nikomedeia sind ca. 8.400 bis 8.200 Jahre alt. Auch in Bulgarien ist die Kultur fast ebenso alt.
In Deutschland war die Erbse (von mittelhochdeutsch areweiz, auch erbeiz), wie auch die Linse, neben Getreide das Grundnahrungsmittel der ältesten Ackerbauern, den Bandkeramikern. An jeder zweiten Getreidefundstelle kommen auch Erbsen vor, Nordgrenze war der nördliche Rand der Mittelgebirge. Aus der Mittleren Jungsteinzeit liegen anteilsmäßig wesentlich weniger Erbsenfunde vor, die Ursache dafür ist ungeklärt, lag aber möglicherweise in einer vermehrten Nutztierhaltung. In der Bronzezeit, ab etwa 1800 v. Chr., nahm der Anteil der Hülsenfrüchte und damit auch der Erbsen wieder zu.[26]
Im Altertum wurde die Erbse in Europa ebenfalls weit verbreitet angebaut. Die antiken griechischen und römischen Autoren erwähnen sie aber nur selten und beiläufig.[27] Auch im Capitulare de villis Karls des Großen werden Erbsen erwähnt (pisos mauriscos). Im 13. Jahrhundert erwähnte Petrus de Crescentia aus Bologna weißsamige Erbsen. In den Kräuterbüchern des 16. Jahrhunderts werden Kleine Felderbsen mit weißen Blüten und Große Gartenerbsen mit rosa oder roten Blüten unterschieden, z. B. bei Leonhart Fuchs.[28] Eine Tradition als Heilpflanze scheint es nicht zu geben, Madaus' sonst umfassendes Lehrbuch der biologischen Heilmittel erwähnt die Erbse gar nicht.
Bis ins 17. Jahrhundert wurde die Erbse als Trockengemüse verwendet und im Allgemeinen als Mus gegessen. Erst ab dem 16. oder 17. Jahrhundert wurden Sorten gezüchtet, die man unreif und grün verspeiste oder als Zuckererbsen mit der Hülse. Zu Beginn waren diese Erbsen sehr teuer und etwa am Hof König Ludwig XIV. sehr beliebt.[22] Die Trockenerbsen wurden jedoch erst durch die modernen Konservierungstechniken (Konserven, Tiefkühlen) vom Speisezettel verdrängt. Sie erleben mit der Vollwertküche wieder eine kleine Renaissance.
Erbsen galten einerseits als Totenspeise. Wer in der Karwoche Erbsen aß, sollte bald eine Leiche im Haus haben. Auch das Verspeisen von Erbsen während der zwölf Rauhnächte sollte zu verschiedenen Unglücksfällen führen. In Böhmen war es Brauch, am Heiligen Abend in die Ecken der Stuben kreuzweise Erbsenmus zu streuen, wohl ein Relikt aus der Verehrung der Totengeister, später sagte man „für die Mäuse“. In manchen Gegenden ist Erbsensuppe fixer Bestandteil des Leichenschmauses, so in Mecklenburg. In Freiburg im Breisgau wurde sie bei der Totenwache gereicht.
Erbsen galten auch als Fruchtbarkeitsbringer, da die verstorbenen Ahnen auch die Fruchtbarkeit brachten. Einige Bräuche in diesem Zusammenhang waren/sind: Erbsen als erstes Futter für die Schweine an Neujahr (Ostpreußen); Schlagen eines Sackes mit Erbsen an Obstbäume, damit sie so viel Früchte wie Erbsen im Sack tragen; Erbsen als Hochzeitsspeise; Erbsen zum Bewerfen des Brautpaares. Als Fruchtbarkeitsbringer sei auch der Erbsenbär erwähnt, der etwa im rheinländischen Karneval oder im alemannischen Raum vorkommt, oder in Ostdeutschland bis ins 20. Jahrhundert Bestandteil des Brautzugs war. Der Erbsenbär war in germanischer Zeit eine Verkörperung des Gewittergottes Thor (Donar), von daher kommt auch der Brauch in manchen Gebieten Deutschlands, am Donnerstag Erbsensuppe zu essen (z. B. Schwaben).[29]
In der Bibel werden Erbsen nicht erwähnt. In Märchen sind sie profanes Nahrungsmittel, z. B. in Basiles Der Floh, Der Dummling, Der goldene Stamm, im berühmten Aschenputtel und in Der junge Riese aus Grimms Märchen. In Die zwölf Jäger, Der Räuberbräutigam, Das blaue Licht sollen ausgestreute Erbsen den Bräutigam oder Übeltäter entdecken. In Hans Christian Andersens Die Prinzessin auf der Erbse wird damit vornehme Herkunft geprüft, Fünf aus einer Schote hingegen zeigt existentielle Not, wie auch Bechsteins Sage Nr. 715 Der Erbsenacker. Erbsenmus galt als Leibspeise von Zwergen und Heinzelmännchen, vgl. Grimms Sage Nr. 156 Schmied Riechert.
Die Erbse (Pisum sativum), auch Gartenerbse oder Speiseerbse genannt, ist eine Pflanzenart aus der Gattung Erbsen (Pisum) in der Unterfamilie Schmetterlingsblütler (Faboideae) innerhalb der Familie der Hülsenfrüchtler (Fabaceae, Leguminosae). Ursprünglich aus Kleinasien stammend, ist die Erbse seit Jahrtausenden eine wichtige Nutzpflanze. Sie enthält viel Protein und wird als Gemüse und als Tierfutter verwendet.
Ju Aate (Pisum sativum; düütsk: Erbse) heert tou do Puule-Frucht-Plonten of Leguminosen (Fabaceae). Ju wäd al sänt Begin fon ju Buuräi in ju Jungsteentied as Kultuurplonte tuchted, uumdät hiere Säidkoarele, do Aate, ieten wäide. Dät rakt gräine un griese Aate un uk Struukaate un wüülde Aate.
die Blossem
ju Puule
eepene Puule
Ju Aate (Pisum sativum; düütsk: Erbse) heert tou do Puule-Frucht-Plonten of Leguminosen (Fabaceae). Ju wäd al sänt Begin fon ju Buuräi in ju Jungsteentied as Kultuurplonte tuchted, uumdät hiere Säidkoarele, do Aate, ieten wäide. Dät rakt gräine un griese Aate un uk Struukaate un wüülde Aate.
die Blossem
ju Puule
eepene Puule
Allwirha, Allwi icha Arwija (Pisum sativum) nisqaqa huk chaqallu chakra yuram. Chaqallunpi achka prutinayuq murukunatam yanuspa mikhunchik.
Wikispecies nisqaqa qillqasqa p'anqayuqmi kay hawa: Allwirha
Allwirha, Allwi icha Arwija (Pisum sativum) nisqaqa huk chaqallu chakra yuram. Chaqallunpi achka prutinayuq murukunatam yanuspa mikhunchik.
De atepoele (Latien: Pisum sativum) is een plaante die beheurt tot de vlinderbloemefemilie (Fabaceae, synoniem: Papilionaceae). De ronde eetbere boon van de atepoele numen ze vaeke dopaten of dopperties. De boon wodt pattietoeren kookt en eten mit appelsmotse, ok wodt d'r vaeke sop van maekt. De gemiddelde atepoele weegt tussen de 0,1 en 0,36 gram.
100 gram vasse (rauwe) atepoelen bevatten gemiddeld 10 g koolhydraoten, 5 g eiwit en 0,3 g vet. Veerder an mineraolen 20 mg kalcium, 2 mg iezer en an vitamines 0,4 mg karoteen, 0,17 mg B1, 0,16 mg B2 en 50 mg C. De energieweerde van 100 g is 264 kJ.
De atepoele (Latien: Pisum sativum) is een plaante die beheurt tot de vlinderbloemefemilie (Fabaceae, synoniem: Papilionaceae). De ronde eetbere boon van de atepoele numen ze vaeke dopaten of dopperties. De boon wodt pattietoeren kookt en eten mit appelsmotse, ok wodt d'r vaeke sop van maekt. De gemiddelde atepoele weegt tussen de 0,1 en 0,36 gram.
Baqilê xatûnî, polik, bezelî (Pisum sativum) riwekek ji famîleya baqilan (Fabaceae) ye. Pirranî biharê wekî sebzeyên din ên beragî, nûber tên çandin. Çend cureyên hene. Kulîlka wê spî yan di rengê binevşê de ye. Li Kurdistanê kêm be jî çandiniya wê tê kirin. Di kurdî/îraniya kevn de ji cureyekê wê re besîle digotine.
Ji vir 10 hezar sal berê jî dihatiye xwarin. Li bakurê Mezopotamya, Zagrosan belav bûye. Gorî Berthold Laufer di sedsala 3em de derbasê navenda Asyayê. Di zimanê hîtîtî de navê wê gu-tur bûye. Fosîlên wê yên herî kevn li Sûrîyê hatine vedîtin. Cureyên wê yên bejî jî hene û li Kurdistanê jî tên dîtin.
Baqilê xatûnî, polik, bezelî (Pisum sativum) riwekek ji famîleya baqilan (Fabaceae) ye. Pirranî biharê wekî sebzeyên din ên beragî, nûber tên çandin. Çend cureyên hene. Kulîlka wê spî yan di rengê binevşê de ye. Li Kurdistanê kêm be jî çandiniya wê tê kirin. Di kurdî/îraniya kevn de ji cureyekê wê re besîle digotine.
Ji vir 10 hezar sal berê jî dihatiye xwarin. Li bakurê Mezopotamya, Zagrosan belav bûye. Gorî Berthold Laufer di sedsala 3em de derbasê navenda Asyayê. Di zimanê hîtîtî de navê wê gu-tur bûye. Fosîlên wê yên herî kevn li Sûrîyê hatine vedîtin. Cureyên wê yên bejî jî hene û li Kurdistanê jî tên dîtin.
Bizelja është një bimë barishtore që mbillet, e cila përdoret për tu ushqyer duke e bërë gjellë, etj.
Tekst üüb Öömrang At eert of guard-eert, uk irt (Pisum sativum) as en bongfrücht (Fabaceae) an woort hal faan minsken eden of uk üs fuder brükt.
Pisum sativum
Wikimedia Commons hää bilen of filmer tu: 
Wikispecies hää en artiikel tu: At eert of guard-eert, uk irt (Pisum sativum) as en bongfrücht (Fabaceae) an woort hal faan minsken eden of uk üs fuder brükt.
D' errewete (Pisum sativum) is e plante uut de vlinderblommefamilie. Der is indertyd vele genetisch ounderzoek van Gregor Mendel ip die plantn gedoan.
De noame erreweten wordt surtout gebruukt voe de zoaden van die plante. Dat zyn klêne groene bolletjes (6 tot 12 mm diameter), die voe groensel g'eetn wordn.
Achter da ze getrokken zyn wirden de bôonn geprôost om d'erreweten uut de schokken t'oalen. Ze wirden geblancheerd ('n poar minuten gekokt) en ton gestoofd in beuter me 'n bitje andjoen of sjalotten. Sommigste minsen doen d'er ôok 'n bitje suker by.
Er bestoat ôok n'oantal courante variëteitn:
D'erreweten wirden ôok gedrôogd vô ze beter te kunn bewoaren. Oas ze gedrôogd zyn goat ulder velleke gemakkelikker of en klappen we dikwils van spliterreweten.
Verwant an de erreweteplante is de plante Glycyrrhiza glabra, woavan dat stikkn van de wortel kalissiestokskes noemn.
Grašak (lat. Pisum sativum) je jednogodišnja zeljasta biljka iz porodice Fabaceae (nekada Papilionaceae = leptirnjače): mahunarke, a kao povrće se svrstava u zrnaste mahunarke.[1]
Stabiljka graška je zeljasta, jednogodišnja, zavisno od sorte, obično polegla ili uspravna. Može se granati, ali i biti nerazgranata. Nema dovoljno mehaničkih elemenata pa je polegla ili se povija, zbog čega joj u povrtnjaku treba čvrsta mehanička potpora.
Listovi su perasto složeni, s 1-3 para listića. Cvjetovi su mu skupljeni u grozdaste cvatove, dvospolni su i zigomorfni. Oblik im je leptirast, sa zvonastom čašicom koja ima jajasto lancetaste zupce (gornji su kraći od donjih). U krunici su zastavica, krilce i čunić. Zastavica je crvenkasta, ljubičasta ili bijela; široka je i obrnuto srcasta. Krila su tamnocrvena ili bijela, a čunić ružičast ili blijedozelen. Od deset prašnika, devet ih je sraslo, a jedan je slobodan. Plodnica je gotovo sjedeća, sa više sjemenih zametaka. Plod je mahuna, uglavnom prava i na krajevima zašiljena, duga 4–11 cm.
Divlji samonikli grašak nije upotrebljavan za hranu, iako su najstarija nalazišta graška zabilježana u neolitskim nalazištima. Grašak je pronađen i u starogrčkim grobovima od prije oko 6.000 godina p. n. e, a u južnoj Rusiji u slojevima koji datiraju od prije oko 5.000 godina. U Evropu je grašak stigao početkom srednjeg vijeka, vjerovatno s Bliskog Istoka, u vrijeme velikih seoba naroda. Prema pouzdanim podacima, Evropljani su u 17. stoljeću često pripremali razna jela od graška.
Grašak se danas uzgaja u širom svijeta, a najviše u Rusiji, Kini, Indiji i SAD-u, što upućuje na zaključak da grašak dobro uspijeva u podnebljima s prohladnom i vlažnom klimom. Veoma je ekonomičan jer daje relativno visoke prinose, a plodovi se mogu jednostavno konzervirati i koristiti tokom cijele godine. U novijim biotehičkim uvjetima, uzgaja se tokom cijele godine, u klimatiziranim plastenicima.
Grašak je okarakteriziran veoma plastičnim rasponom variranja mnogih osobina, kako kvantitativnih tako i kvalitativnih. To se posebno odnosi na boju i oblik cvijeta i ploda te visinu i ostala svojstva stabljike. Danas je poznato mnoštvo sorti graška. Rezultati eksperimentalno ukrštanja nekih od njih, Mendel je spoznao osnovne zakonitosti suvremene genetike.
Kao i sve mahunarke, grašak je povrće visoke hranljive vrijednosti. U 100 grama ima 81 kcal/339 kЈ. Bogat je izvor ugljikohidrata (14,46%) i vlakana u obliku galaktana, fruktoze i dr. U odnosu na nemahunasto povrće, posebno se odlikuje visok sadržaj proteina (5,42%), zahvaljujući čvorićima u korijenu u kojima se nalaze bakterije (Bacterium radicicola). One su sposobne da vežu slobodni dušik iz zraka i pretvaraju ga u vrijedne aminokiseline, komponente proteina. Uz proteine i ugljikohidrate, sadrži i i masti i lecitin, koji su dosta važni za finkcioniranje nervnog sistema.
Za vrijeme klijanja, u zrnima graška nastaju vitamini C i E. Plod je izvrstan izvor vitamina C (50% preporučenih dnevnih potreba čovjeka), ali ga u osušenim plodovima ima samo u tragovima. Vitamin E je prisutan u malim količinama, ali je postojan tokom kuhanja. Vitamina A također ima u tragovima. Suhi plodovi su veoma dobar je izvor tiamina (vitamin B1) i riboflavina (vitamin B2), te niacina, koji ima važnu ulogu u metabolizmu ugljikohidrata, proteina i masti.
Cvijet graška
Plava mahuna jedne sorte
Otvorena mahuna
Sjemenke
Mahune
Grašak (lat. Pisum sativum) je jednogodišnja zeljasta biljka iz porodice Fabaceae (nekada Papilionaceae = leptirnjače): mahunarke, a kao povrće se svrstava u zrnaste mahunarke.
Gĭng-dâu (金豆) sê siŏh cṳ̄ng sĭk-ŭk, â̤ siăh.
Gĭng-dâu (金豆) sê siŏh cṳ̄ng sĭk-ŭk, â̤ siăh.
Järgeline herneh (latin.: Pisum sativum) om üks'vozne heinäsine kazmuz Bobanvuiččed-sugukundaspäi, Herneh-heimon tipine erik. Om sätud äi sortuid.
Kazmusen jändused oma löutud kiviaigan i bronzaigan vaisauvusiš. Kazvatadihe amuižes Indijas, no herneh oli tundmatoman Amuižes Egiptas.
Kerdui kazmuz, 0,5..2 metrad kortte. Ozimman sortud oma pakaiženvastaižed. Änikod oma vauktad, erasti ruzad vai ruskedsinižed, 15..35 mm surtte. Bobad oma 2,5..12 × 1..2,5 sm surudel, mülütadas 2..10 šurunvuittušt sement-hernhut. Vegetacii jätktase 55..75 päiväd sorthu kactes.
Kazvatadas sömkazmuseks i sötmižkazmuseks. Vl 2016 kuivatud hernhen mail'man satuz oli 14,36 mln tonnoid, kaikiš järedambad kazvatajad oliba Kanad (4,61), Venäma (2,2), Kitai (1,2) i Indii (1,02 mln tonnoid).
Keittas i haudutadas herneht, slokosttäs pudrad, keitost (toižend — rok), ližatas salatoihe. Hernhesižed pirgad nimitasoiš hernehnik i hernehsuusin, mugažo tulčenik. Olanj hernehjauhospäi lumenke om luminik.
Järgeline herneh (latin.: Pisum sativum) om üks'vozne heinäsine kazmuz Bobanvuiččed-sugukundaspäi, Herneh-heimon tipine erik. Om sätud äi sortuid.
Kacang polong atawa ércis nyaéta ngaran salah sahiji jenis kacang anu wangunna buleud siga leunca warnana hejo.[1]
Kacang polong ogé salah sahiji sumber protéin nabati anu populér.[1] Saban 100 gram kacang polong beunang ngulub ngandung 8 gram protéin, ku kituna mangrupa asal protéin nabati anu alus dikonsumsi pikeun nyumponan kaperluan protéin urang sapopoé.[1] Sajaba ti éta kacang polong miboga skor asam amino anu luhur nyaéta 102, éta skor nuduhkeun yén kacang polong ngandung protein kalayan asam amino anu pepek, anu hartina protéin dina kacang polong mangrupa protéin nu miboga kualitas anu luhung.[1]
Kacang polong atawa ércis nyaéta ngaran salah sahiji jenis kacang anu wangunna buleud siga leunca warnana hejo.
Kacang polong ogé salah sahiji sumber protéin nabati anu populér. Saban 100 gram kacang polong beunang ngulub ngandung 8 gram protéin, ku kituna mangrupa asal protéin nabati anu alus dikonsumsi pikeun nyumponan kaperluan protéin urang sapopoé. Sajaba ti éta kacang polong miboga skor asam amino anu luhur nyaéta 102, éta skor nuduhkeun yén kacang polong ngandung protein kalayan asam amino anu pepek, anu hartina protéin dina kacang polong mangrupa protéin nu miboga kualitas anu luhung.
Mnjegere wa kizungu (Pisum sativum) ni mmea wa mazao wa nusufamilia Faboideae katika familia Fabaceae unaopandwa mahali popote kwenye maeneo ya tabianchi fufutende. Mbegu zake huitwa njegere za kizungu na huzaliwa katika makaka.
Kuna aina mbili za mnjegere ambazo hukuzwa sana kwa makaka mabichi yao yanayolika. Zote mbili huitwa mnjegere sukari lakini zinatofautiana kwa umbo wa makaka. Pisum sativum var. saccharatum una makaka bapa na P. s. var. macrocarpon una makaka manene.
Maua
Makaka mabichi
Kaka bichi lenye njegere
Kaka bivu lenye njegere
Makaka ya mnjegere sukari saccharatum
Makaka ya mnjegere sukari macrocarpon
Makala hii kuhusu mmea fulani bado ni mbegu. Mnjegere wa kizungu (Pisum sativum) ni mmea wa mazao wa nusufamilia Faboideae katika familia Fabaceae unaopandwa mahali popote kwenye maeneo ya tabianchi fufutende. Mbegu zake huitwa njegere za kizungu na huzaliwa katika makaka.
Kuna aina mbili za mnjegere ambazo hukuzwa sana kwa makaka mabichi yao yanayolika. Zote mbili huitwa mnjegere sukari lakini zinatofautiana kwa umbo wa makaka. Pisum sativum var. saccharatum una makaka bapa na P. s. var. macrocarpon una makaka manene.
The pease is maist commonly the smaw spherical seed or the seed-pod o the pod fruit Pisum sativum.[2] Each pod conteens several peas. Pea pods are botanically fruit,[3] syne thay conteen seeds an developed frae the ovary o a (pease) flouer.
The pease is maist commonly the smaw spherical seed or the seed-pod o the pod fruit Pisum sativum. Each pod conteens several peas. Pea pods are botanically fruit, syne thay conteen seeds an developed frae the ovary o a (pease) flouer.
Lo Pese (Pisum sativum L.) es una espècia de planta annala de la familha de las leguminosas (Fabacèas), fòrça cultivada per sas granas, consomida coma legum o utilizat coma aliment del bestial. Lo tèrme designa tanben la quita grana, ric en energia (amidon) e en proteïnas (de 16 a 40 %). Los peses se consomisson frescs o sècs.
Lo pese se cultiva dempuèi l'epòca neolitica e acompanhèt las cerealas dins l'apareisson de l'agricultura en Orient Pròche. Èran dins l'Antiquitat e a l'Edat Mejana un aliment basic en Euròpa e dins lo bacin mediterranèu; l'associacion del pese, o de la fava, e del blat donan una alimentacion equilibrada per exemple en proteïnas (coma l'associacion mongeta-milh pels Amerindians). Uèi, sa cultura se realiza pels cinc continents, subretot dins las regions de clima temperat d'Eurasia e d'America del Nòrd.
Lo pese sec es un aliment tradicionalament important dins unes païses, coma dins aqueles del soscontinent indian e l'Etiopia, mas en un pauc abandonat coma feculent e coma font de proteïnas dins los païses occidentals, ont es ara cultivat per l'alimentacion animala o per l'exportacion. Dempuèi lo sègle XVII, lo peses fresc es un legum fòrça agradat, que la consomacion tot lo long de d'an est favorizada per las tecnicas de conservacion e de surgelacion.
Lo pes es una planta escalaira erbacèa annala. Lo sistèma radicular es de tipe pivotant, podent aténher una prigondor d'un mètre dins de condicions de sol favorablas, mas fòrça ramificada, subretot dins la jaça superficiala del sol. Las radicèlas de 2d e 3n òrdre an de nodositats, sèti de la fixacion simbiotica de l'azòt. La bacteria concernida, qu'es tanben presenta suls genres Lathyrus t Lens, es Rhizobium leguminosarum biovar viciae,.
Lo ram, pauc ramificat, de logor variant de 50 cm a 2 m, veire fins a tres mètres pel pese ferratgièr, es de creissença indeterminada. Es clòt, de seccion cilindrica, e escala se penjant als supòts per las vedilha de las fuèlhas. Se caracteriza per de noses que los primièrs son pas que vegetatius (donant de fuèlhas o de rams) e los seguents son reproductors (donat de flors). Per las varietats e cultivars mai precòces, las primièras flors pòdon aparéisser a partir del quatren nos, alara que per las mai tardièras pòdon aparéisser sonque al 25nModèl:25e.
Las fuèlhas, opausadas, son compausadas d'un a quatre parelhs de foliòlas sessilas, opausadas s'acabant per una vedilha simpla o ramificada. Las foliòla son entièras, obovalas, e an de 1,5 à 6 cm de long. Per de varietats, son parcialament transformadas en vedilhas. Per las varietats de tipe 'afila', totas las foliòlas son remplaçats per de vedilhas, las foncions foliaras (fotosintèsi) essent alara realizadas per las estipulas. Al contrari per las varietats de tipe 'acacia', las vedilhas son transformadas en foliòlas.
Las fuèlhas possedisson a lor basa doas grandas estipulas embraçantas, arredondits e dentelhadas a la basa. Sovent mai grandas que las foliòlas, pòdon aténher 10 cm de long. De varietats an d'estipulas alongadas caracteristicas dichas « en aurelha de conilh ». Las estipulas son a vegada pigalhadas de roge (preséncia d'antocianas), caracteristica d'unas varietats, per exemple los peses ferratgièrs.
Las doas primèras fuèlhas primordialas son reduchas a d'escatas.
Los flors, de tipe « papilionacèu », son zigomòrfas, amb ovari supèr e cleïstogamas. Apareisson a l'aissèla de las fuèlhas, solitàrias o amassadas en rasim flac de doas o tres flors. Lo calici, de color verda, es formada de cinc sepals sòudadas e presenta cinc dents inegalas. La coròlla compta cinc petals plan diferenciadas, l'estendard quilhat en posicion posteriora, las doas alas en posicion laterala envelopant la carena, d'esperela formada de dos petals inferiors, parcialament sòudats. La coròla es mai sovent blanca, a vegada rosada, porpra o violeta. L'androcèa que compren dètz etaminas, una liura e nòu sòudadas per lor filat dins una gorguièra dubèrta cap al naut, se dich diadèlf. Lo ginecèu es format d'un carpèla unica uniloculara de placentacion marginala portant d'ovuls corbats (campilotròps). Aquel carpèl es interpretat coma l'evolucion d'una fuèlha plegada lo long de sa nervadura mediana e sòudada per sas margas, a quinas son ligadas los ovuls.
La formula florala es donc 5S 5P 10E 1C (formula simplificada) o •|• S(5) P5 E(9)+1 C1 (formula complèta).
Las flors essent tancadas (cleïstogamia), la fecondacion es subretot autogama amb al mens de 1 % d'allofecondacion, la pollinizacion intervenent abans l'espelida complèta de la flor. Aquel caractèr facilita la seleccion de linhada puras e lo manten de varietats establas mas complica l'obtencion d'ibrids novèls. Pasmens unes insèctes imenoptèrs, coma los megaquils, son capables de penetrar dins las flors e de provocar de pollinizacions crosadas.
Lo fruch es una teca dehiscenta bivalva de 4 a 15 cm de long, contenent de 2 a 10 granas rarament mai. Son redondas lisas o angulosas, de 5 a 8 mm de diamètre. Aquelas tecas presentan de variacions morfologicas segon las varietats; lor forma generala es drecha o mai o mens arcada, lor tèrme mai o mens desfiladas o troncada. Compòrtan mai sovent una membrana esclerificada, lo pergamin, qu'es absenta per las varietats de tipe « manjatot ». Lor color es mai sovent verda, a vegada violeta.
Coma per totas las leguminosas, las granas son exalbuminadas e las sèrvas nutritivas a disposicion de l'embrion son contengudas dins los dos cotiledons emisferics ipertrofiats qu representan gaireben tot lo volum de las granas. Pòdon èsser de color verd palle de madur quand los cotiledons demoran clorofillians, o alara blanquinoses, jaune o burèl. De granas verdas jaunisson amb lo temps. Pòdon èsser liasas o rufas.
Lor talha es plan variabla segon las varietats e cultivars. Lo pes de 1000 grans secs pòt anar de mens de 150 g a 350 g.
Las granas pòdon gardar lor facultat germinativa de tres a cinc ans. son pas somesas al fenomèn de dormicion e pòdon donc germenar immediatament après aver passat l'estadi de la madurason. La germinacion dels peses es « ipogèa ».
Los cotiledons contenon de substàncias de sèrva, en mejana 50 % d'amidon e fins a 25 % de proteïnas. L'amidon es constituit d'amilòsi e d'amilopectina en proporcions variablas: mai d'amilopectina per las varietats de granas lisas et mai d'amilòsi per aquelas de granas rufas, que contenon alara mai de sucres. La partida proteïca es constituida subretot de tres fraccions proteïcas solublas: las albuminas, las vicilinas e las convicilinas, e la legumina. La fraccion de las albuminas conten, en fèble taus, diferentas proteïnas enzimaticas biologicament activas: lipoxiganasas, lectinas, inibitors de proteasas.
Lo genòma del peses compren set parelhs de cromosòmas (2n=14). Sa talha es estimada a 4 500 MModèl:Pb, amb 90 % son constituidas de sequéncias repetadas de tipe retrotransposons.
Temperaturas: Lo pese es una planta de clima temperat fresc e relativament umid. Es mens sensible al freg que lo flavòl e pòt germenar a partir de +5 °C. Los brots (abans l'estat de florison) pòdon suportar las gelada, mas las flors pòdon èsser destrisidas pel freg a partir de -3,5 °C e los noses vegetatius a partir de -6 °C. La temperatura mejana optimala de creissença se situa entre 15 e 19 °C. Al delà de 27 °C, la vegetacion e la pollinizacion riscan d'èsser tocadas.
Pluviometria: la pluviometria ideala se situa entre 800 e 1 000 mm per an.
Fotoperiodisme: lo pese es leugièrament sensibla al fotoperiòde, los jorns longs favorizant la florison.
Sols: lo pese s'adapta a totes los tipes de sols del moment que son plan drenats e qu'ofrisson una bona capacitat de retencion en aiga. Lo pH optimal se situa entre 5,5 e 7,0.
L'espècia Pisum sativum aparten al genre Pisum, classificat dins la tribú de las Fabeae (o Viciae) en companhiá dels genres pròche Lathyrus L. (gèissas), Lens Mill. (lentilhas), Vavilovia Fed. e Vicia L. (veças). Lo genre Pisum, après aver comptat mai d'una dosena d'espècias, ne conten pas mai que doas: Pisum sativum L. e Pisum fulvum Sm. Totas las autras venguèron de sosespècias o varietats de Pisum sativum, amb quina son totas interfertilas.
L'espècia Pisum sativum presenta una fòrça granda diversitat genetica que se manifesta dins fòrça variacions dels caractèrs morfologics de las flors, de las fuèlhas, de las ramas, de las tecas e de las granas, çò que motivèt diferentas classificacions de las formas intraspecificas. Les principalas sosespècias e varietats son las seguents,:
Aquela classificacion purament botanica est la mai comuna pasmens se la classificacion per grop de cultivars siá mai pertinenta al vejaire agricòla.
Lo pese es una planta fòrça anciana cultivada dins l'Ancian mond que sa cultura de segur comencèt fa 8 000 ans dins la region del Creissent fertil, dins lo meteis procediment qu'unas cerealas (blat, òrdi) e d'autres leguminosas (veça, lentilha). Se descobriguèt dins de sites arqueologics del Neolitic de la Grèca a l'Iraq entre 7 500 e 5 000 ans AbC, de rèstes venent o de plantas de culhida, e de plantas domesticadas. Enseguida, sa cultura se difusèt ca pa l'oèst (Euròpa) e cap a l'èst (Índia). Se ne trpa de traças trace dins lo site arqueologic de Tròia, en Euròpa centrala (vèrs -4 000 ans), en Euròpa occidentala e en Índia (vèrs -2 000 ans). De rèstes de peses foguèron trapats dins d'abitats palusenc del començament de l'edat del bronze en Soïssa e en França (lac del Bourget).
Lo pese èra cultivat dins l'Antiquitat pels Grècs e los Romans. Per exemple es citat per Teofrast dins son Istòria de las Plantas al sègle III AbC, puèi per Columèl (De re rustica) e Plini dins son Istòria naturala escricha vèrs l'an 77 ApC. Segon Columèl, lo pese es semenat, coma las autras leguminosas, a l'equinòxi de la davalada, en « tèrra mòbla e leugièra ».
Vers l'an 800, jos Carlesmanhe, lo peses es citat jos nom de pisos mauriscos coma planta ortalenca recomandadas dins lo capitular De Villis. Los peses secs, aisit de gardar, constituissián tot lo long de l'Edat Mejana una de las fonts alimentàrias de las classas pauras. Son sovent cosinadas amb de ventresca.
L'introduccion del pese dons lo Nòu Mond se faguèt pel primièr còp a Sant Domingo per Cristòl Colomb pendent son primièr viatge en America.
La consomacion de tecas entièras (peses manjatot) es atestada dempuèi lo sègle XVI als Païses Basses e en França. Es mencionat per Jean Ruel dins son obratge De Natura Stirpium libri tres publicat en 1536.
La consomacion de grana de peses frescs se desvolopèt en França a l'epòca de Loís XIV. Foguèron destecats e preparats a la francesa pel rei, la rena e lo cardenal et le cardinal e lo vam prenguèt a la cort.
Thomas Jefferson, lo tresen president dels EUA, de 1801 a 1809, èra passionat de sciéncias e subretot d'agronomia. Ne cultivèt fòrça varietats que cercavan a melhorar la precocitat dins son domèni de Monticello.
Pendent lo sègle XIX, lo vam de peses frescs s'espandiguèt en França e lo nombre de varietats aumentèt. Denaiffe et fils, seleccionaires, ne presentan unes 250 dins lor obratge en 1906.
Vers la fin del sègle XIX, se desvelopa la produccion dels peses secs que lo tegument, relativament indigèst, foguèt levat per abrasion.
Dempuèi lo començament del sègle XX, la produccion dels peses frescs s'industrializa dins los païses occidentals (Euròpa, America del Nòrd) gràcia al desvelopament de l’apertizacion en bocal o bóstia de consèrva e a la surgelacion. Aquel moviment s'acompanha de la cultura en plan camp que se mecaniza rapidament.
Dins los ans 1920, un inventor american, Clarence Birdseye, fondator de la societat General Seafood, produch los primièrs peses surgelats.
En 1926, la societat americana Minnesota Valley Canning Company, venguda Green Giant, comercializa de peses mas grands que los abituals. Ongan en França, la societat Bonduelle, venguèt lo numèro un en Euròpa de legums en consèrva.
A partir de 1979, un semencièr american, Rogers (filiala de Syngenta), comercializa, jol nom de 'sugar snap pea', un cultivar nòu de peses manjatot que lo mercat se desvelopa als EUA. Aquel tipe de pese èra ja conegut dins lo passat; qu'una èra presentat per Vilmorin-Andrieux en 1883.
Lo pese sec coneguèt desvelopament novèl a la fin del sègle XX, subretot per l'alimentacion animala, d'en primièr en Euròpa, puèi al Canadà e en Austràlia.
En França, las superfícia cultivadas passèron de 500 ectaras en 1977 a 500 000 ectaras en 1985. Dempuèi la fin dels ans 1990, las superfícia semenadas en peses mermèt a causa de la bassa de las ajudas comunautàrias, e de l'estagnacion dels rendements, fins a aténher 100 000 ectaras en 2008. E en 2009, un "plan proteaginós" francés faguèt pujar la superfícia cultivada a 182 000 ectaras en 2011.
Dempuèi lo començament dels ans 1990, lo Canadà, cercant a diversificar sas produccions agricòlas, doblèt sa produccion de peses secs (cultivats subretot dins las províncias de Manitòba, Saskatchewan e Albèrta) que venguèt lo primièr productor mondial e tanben lo primièr exportator, coma cap a l'Índia - per la consomacion umana en alimentacion umana sobretot.
En 1998, una mapa genetica consensuala de pese es establida e validada pels resultats obtenguts dins tres laboratòris diferentsN.F. Weeden, T.H.N. Ellis, G.M. Timmerman-Vaughan, W.K. Swiecicki, S.M. Rozov et V.A. Berdnikov, « A consensus linkage map for Pisum sativum », hermes.bionet.nsc.ru, 1998.
L'espècia Pisum sativum dona mai d'un tipes d'aliments per l'òme e per l'animal:
Fresca o secs, los peses an encomun d'èsser d'aliments rics en energia e proteïna.
Los peses secs (12 % d'umiditat) son de feculents, comparables a d'autras leguminosas (mongetas, lentilhas, favas secas, césers), e a las autras cerealas per lor valor energetica (330 cal/100 g). La partida glucidica dels peses es formada subretot d'amidon (amilòsa e amilopectina en proporcion variabla segon las varietats) que presenta en mejana 50 % de la grana, e de sucres (≈ 6 %), comprenent de sacaròsa e d'oligosacarids, coma l'estaquiòsa, que pòdon èsser responsables de fenomèns de flatuléncia. Coma totas las granas de leguminosas, an un indèx glicemic moderat, vesin de 32 (100 essent la valor atribuida per convencion al glucòsa).
Son tanben rics en proteïnas. A un taus naut en lisina, pasmens li manca unes aminoacids essencials coma la metionina e lo triptofan. Los associant amb d'aliments a base de cerealas (per exemple de pan), qu'al contrari lor manca de lisina, s'obten una bona complementaritat. En alimentacion animala, lo pese fa partit de las plantas proteaginosas e constituís una de las « matèrias ricas en proteïnas » (MRP) amb d'autres produchs o sosproduchs dintran dins la composicion de las racions animalas, coma la favaròla, lo lupin, la lusèrna, los pastèls de sòja, de còlza, de virasolèlh, etc.
Lor riquesa en fibras es considerada coma un atot en nutricion umana, mas pas en nutricion animala que contrarián l'assimilacion de las proteïnas e de l'amidon pels animals monogastrics.
Los peses son una bona font de minerals, coma en potassi, fosfòr, calci e fèrre, e tanben en vitaminas B, coma de vitamina B9 (70 μg/100 g). Se destria tanen per lor paure taus en matèrias grassas, mens de 2 %, subretot constituits d'acids grasses insaturats o poliinsaturats, e per l'abséncia de glutèn.
Los peses frescs, mai rics en aiga (74 %), balhan pas que 92 cal/100 g (cruds), mas son mai energetics que la majoritat dels legums verds. Son mai rics en sucres solubles que los peses secs. Son tanben interessants per lors apòrts en lisina e en fibras, compausadas en majoritat d'emicellulòsas quand son joves. Los peses frescs son tanben una bona font de vitamina C (acid ascorbic) amb 25 mg/100 g.
Las granas de peses secs contenon diferents factors antinutricionals, coma de factors antitripsics, de fitoemaglutininas e de tanins, en quantitat pasmens plan mai fèbles que per las leguminosas coma la mongeta e lo sòja. Los tanins presents dins lo tegument de las granas donan de peses de color burèl. Las varietats de granas verdas e jaunas an un tegument sens tanins daissant veire per transparéncia la color dels cotiledons, verds se contenon de clorofilla, jaunes senon. Las varietats de flors blancas son plan generalament sens tanins. Totas las varietats de peses proteaginoses son de flors blancas. Los peses ortalencs son de flors blancs que son destinats a èsser manjats frescs e a vegada violetas pels manjatots. Los tanins donan un gost amr a las granas e merma lor digestibilitat.
La consomacion de peses pòt provocar de reaccions allergicas per unas personas, per exemple en reaccion crosada amb d'allergèns de la lentilha. Son provocadas per unas proteïnas, las vicilinas, presentas tanben dins la lentilhas e d'autres leguminosas.
Lo pese ortalenc se consomís secs o frescs.
De la grana seca se lèva los teguments e los dos cotiledons son separats. Lo peses sec es sovent preparat en purèas. Es verd o jaune.
Fresc, se consomís las granas solas amb la teca: es lo « manjatot » qu'a una taca plana e se consomís abans la formacion complèta de las granas (senon, de pergamin se forme sus la teca). En America se lancèt lo sugar snap pea, una mena de manjatot que se consomís un còp las granas formadas e que la teca es redonda e carnuda. Es mai sucrat e crocant.
Los brots e fuèlhas joves son tanben consomits, subretot en Asia.
Lo pese fresc es la matèria primièra d'una importanta industria de mesa en consèrva (apertizacion e surgelacion).
Las granas dels peses secs torradas son un substitut del cafè.
Los peses frescs en grana se presentan jos tres formas: frescs, en consèrva o susgelats. En França se consomís 2,2 kg per persona e per an, amb sonque 250 g de peses frescs de destecar (2001).
Los peses frescs, comercializats en tecas, son un produch de sason que la consomacion demora marginala. Dins l'Union europèa, los peses de destecar e los manjatot devon respectar de normas de comercializacion fixadas per un reglament comunautari de 1999, que prevei per exemple la classificacion es doas categorias.
Los peses frescs en consèrva apertizada son disponibles tota l'annada e constituisson l'essencial del mercat. Son sovent venduts en mescla amb de pastenagas joves.
La comercializacion dels peses susgelats se desvolopa dempuèi la fin de la Segonda guèrra mondiala. Lor taus tend a aumentar.
Los peses frescs son utilizats coma un legum d'acompanhament son cuèchs dins de l'aiga salada bolhissenta. A la fins de da la cosesons son escolats e s'i apond de burre (Los angleses apondon tanben de menta). Tanben pòdon èsser cuèchs a l'estofat amb burre, amb cebeta e lachuga, molhat d'un pauc d'aiga. Al moment de servir, son ligats amb de burre o de crèma. Se'n pòt apondre a de saladas, macedònias e mesclas de legums e a de purèas.
Agrada lor sabor sucrada, se son culhits frescs los peses pòdon se consomir cruds.
Las tecas de manjatot, nomenadas hé lán dòu, 荷兰豆 en chinés son utilizat per exemple sautat en padena o al wok, subretot dins la cosina chinesa desl EUA. Las tecas de peses se consèrvan pas aisidament un còp culhidas, e devon èsser servadas per desidratacion, apertizadas o susgeladas una oras après la culhida.
En Índia, los peses frescs dintran dins de recèptas coma l'alū matar (freginat de trufas e peses) o lo matar panir (pese al formatge), preparat amb de fromatge calhat panir, se pòt utilizar de susgelats.
A Malta, se prepara de pastizzis, mena de friands en pasta fulhetada farcits d'una purèa de peses frescs o de ricotta.
Dins la cosina chinesa, los grelhs de pese (豆苗; dòu miáo) son sautas en padena, lo prètz es gaireben car. Las fuèlhas joves dels peses son utilizadas tanben coma legum.
Los peses secs se preparan mai sovent en sopa, en puèa o simplament preparats atal. Los peses secs devon èsser trempar al minim 12 oras abans la coseson. Se pòt apondre de bicarbonat de sòdi per los far mai doces.
Al Japon, en China, à Taïwan e de païses d'Asia dels Sud Èst coma Tailàndia e Malàisia, los peses secs son rostits e salat, e consomits coma amusacais; al Japon, son aromatizat de wasabi.
Los peses secs de granas verdas rufas (marrowfat), reïdratat e esotits (mushy peas). Es un plat popular, originari del nòrd d'Anglatèrra mas ara espandit endacòm mai, acompanha lo fish and chips.
En Grècia, en Tunisia, en Turquia, a Chipre, e dins d'autras regions mediterranèas, los peses secs son preparats en fricòt amb de vianda e trufas. En grèc esarakas, a Chipre e en Turquia es mpizeli o mpizelia.
En Alemanha, se vend una « salcissa de peses » (Erbswurst), jos la maca Knorr. Es una pasta compausada majoritàriament de peses amb d'autres ingredients, formada en salsissa, que s'utiliza per preparar una sopa instantanèa amb d'aiga bolhissenta. Foguèt inventada en 1867 per Johann Heinrich Grüneberg que la vendiá l'Estat prussian per alimentar los soldats de la guèrra francoprussiana de 1870.
En Etiopia, ont la consomacion de peses es pro importanta (6 a 7 kg per persona e per an), se'n prepara de fricòts (shiro wot, amb peses secs molinats, kik wot, peses secs cuèch dins d'aiga).
Aqueles peses son utilizats per l'alimentacion dels pòrcs e de la polalhas per lor riquesa en energia digestiva (equivalenta aquela del blat) e en lisina. D'estudis mostrèron que las proteïnas del pese son plan mens assimiladas pels monogastrics qu'aquela del sòja. Es pasmens possible de compausar d'aliments porcins equilibras amb de blat e de pastèl de còlza, que donan d'acids aminats mancant dins lo pese, coma la metionina e la cistina, per remplaçar d'aliments dels tipe milh.
Lo pese, coma d'autres leguminosa de creissença rapida coma la veça o la gèissa, se pòt cultivar coma engrais verd. Ten l'avantatge, interessant en cultura biologica, d'enriquir lo sol en azòt e melhorar son estructura.
Una partida de la produccion es transformada per l'industria agroalimentària, que ne tira, en mai de las purèas instantanèas, de derivats l'amidon, de las proteïnas, e de fibras (fibras micronizadas, es a dire trissada per obténer de particulas de la talha del micron) contengudas dins las grans de peses.
Aqueles produchs, en concurréncia amb aqueles tirats d'autras leguminosas e feculents, coma lo sòja o lo milh, son destinats subretot dins lo sector agroalimentari (pastissariá, biscuèits aperitius, carnsalada, iaorts, aliments dietetics e de santat, aliments infantils, etc.), mas tanben dins los sectors farmaceutic, quimic, papelièr, pegatius, etc. De recercas son en cors per utilizar los derivats dins de novèlas aplicacions, coma los films d'embalatge biodegradablessègle XXe.
La farina desl peses secs foguèron utilizadas per realizar de cataplasmas emollients.
D'estudis realizats en Índia mostrèron que l'òli extracha dels peses secs a de proprietats contraceptivas. Lo principi actiu es la m-xilofidroquinòna. Donada a las femnas per via orala jos forma de capsulas de gelatina, permet una reduccion de 60 % del taus de prenhensa.
Sens poder rivalizar amb lo peses d'odor (Lathyrus odoratus), de varietats de pese an un vertadièr interès d'ornament per lor flors, coma 'Magnum bonum' amb flors blancas, o 'Blauwschokker' amb flors ròse e violet e tecas porpras.
A la mitat del sègle XIX, lo pese foguèt utilizat per Johann Gregor Mendel, monge e botanista austriac, per establir las primièras leis que fondèron la genetica modèrna, las leis de Mendel. La causida d'aquela espècia se deu a son cicle cort sa cultura facila, à son caractèr autogama que facilita creacion de linhadas e lo contraròtle de las ibridacions e a l'existéncia de cultivars amb caractèrs destriats aisit d'analisar, coma la color de las flors, color e forma de las granas e de las tecas.
D'estudis mostrèron la possibilitat d'utilizar de granas de peses transgenics coma veïculs per la produccion d'anticòrs recombinants utils pel diagnostic e la terapia d'unes càncers.
Lo pese es l'objècte de mai d'un de culturas segon los païses e la destinacion dels produchs. Los peses secs son cultivats tradicionalament dins de païses de Tèrç Mond ont son una cultura ortalenca, practicada en sason frega dins de regions d'altitud, subretot en Africa orientala (Etiopia, Oganda, Kenya). Dins los païses desvelopats (Euròpa, Canadà, EUA), es subretot una cultura mecanizada per l'alimentacion animala. Los peses frescs son subretot cultivats dins los païses occidentals, subretot en granda cultura per la consèrva e la surgelacion, mas tanben en ortalatge professional pel mercat dels fresc. Los peses son sovent presents dins los òrts familials.
Lo pese se reproduch pas que per granas. Mas sovent es pas necessari d'inocular las semenças amb de socas de Rhizobium, mas pòt venir necessari dins de sols naturalament mal provesirs en bacterias.
Dins los païses temperats, lo pese se semena fin d'ivèrn o començament de prima, o a la davalda, dins las regions ont se crenh pas tròp las geladas. Lo pese es una planta annala sens dormicion, que se pòt semenar sens necessitat de vernalizacion. Las varietats d'ivèrn permeton de ganhar en precocitat de la culhida e en rendement. Per los peses de consèrva, semenats a la prima, las semenadas s'escalonan de biais a repartir la carga de trabalh de las usinas, precedisson los faviòls e autres cotelets. Dins los païses tropicals e subtropicals, lo pese se cultiva en sason freja.
Lo cicle vegetatiu des peses es de gaireben 140 jorns per las varietats de prima e de 90 jorns per las varietes precòças e de 240 jorns per las varietats d'ivèrn.
Totas la varietats de pese son de linhadas puras. Se coneis de milièrs de cultivars locals pel mond. Dins los catalògs europèus de las varietats autorizadas a la cultura per las espècias reglamentadas, figuran près de 1 200 varietats (de fachs de cultivars),, que 387 de peses ferratgièrs e proteaginoses e tanben 712 de peses ortalencs (abril de 2016).
La distincion entre las varietats se pièja sus fòrça caractèrs morfologics. Aqueles caractèrs pòrtan sus la forma e la color de las granas, de las tecas, de las fuèlhas, dels rams, la nautor de las plantas, la preséncia d'antocianas, la forma de las granas d'amidon, la resisténcia a de malautiás.
Diferents organismes pel mond son encargats de mantenir de colleccions de cultivars per gardar las fonts geneticas, coma l'institut Vavilov a Sant Petersborg, lo John Innes Centre a Norwich e l'Australian Temperate Field Crops Collection a Horsham (Estat de Victòria, Austràlia). En França las colleccion son geridas per d'organismes publics coma l'INRA e lo GEVES (Groupe d'étude et de contrôle des variétés et des semences) o privats coma lo Gropament dels seleccionaires de peses.
Los critèris principals que faguèron l'objècte de melhoracions per seleccion o mutacion son lo rendement, la resisténcia a las malautiás, la resisténcia a l'abocada, la resisténcia al freg, la maturitat gropada (per la culhida dels peses de consèrva), la finesa e la tenor de las granas, las qualitats nutricionalas per l'alimentacion animala.
32 varietats de peses foguèron obtengudas per mutagenèsi inducha, tecnica que permetèt per exemple de crear los cultivars de tipe afila de foliòl transformats en vedilhas. Catòrze varietats foguèron obtengudas per l'usatge de rais X o gamma e los autres per des crosaments. Mai d'una varietats de peses foguèron obtengudas per transgenic dempuèi 1990 dins un contèxte de recerca fondamentala, mas pas una faguèt l'objècte de cultura comerciala.
Pel pese ortalenc, se destria las varietats o los cultivars segon que las granas son lisas o rufas (mai sucradas); aquel caractèr es un d'aqueles utilizats per Gregor Mendel dins sos estudis sus la genetica, e tanben segon la color de las granas (jaune o verd). La seleccion se fa tanben sus la precocitat e la preséncia o l'abséncia de « pergamin » que fa los "manjatot". Se destria tanben las varietats nanas e aqueles de ramas, devent paisseladas.
Los peses de consèrva son de varietats de prima que fan l'objècte de cultura de plen camp per l'apertizacion o la surgelacion. Per de rasons de presentacion e d'aspècte, las granas lisas verd clar son cercada per la mesa en bòstia e las granas rufas e verd escur pel susgelat. Las granas de pichon calibre èran la mai cercadas, que sinonimes de tendror qu'èran de varietats de gròssas granas culhidas precòçament, mas los seleccionaires avent produch de varietats de granas plan finas, la finesa del calibre es pas pus necessària per una un gatge de tendror. Dins lo cas dels susgelats o de las consèrvas, lo Codex alimentarius impausa una valor maxim pel taus en sucres insolubles dins l'alcoòl, ligat al gras de maturitat dels peses, los sucres se transformant pauc a pauc en amidon dins las granas que maduran e que venon alara mai farinoses,. L'apond de sucres (sacaròsa, siròp de glucòsa…), que permet d'enforçar lo gost sucrat dels peses, es autorizada per aquel quita Codèx.
Los peses ferratgièrs son los peses destinats a l'alimentacion animala, jos forma de ferratge culhit fresc. S'agís mai sovent de varietats de flors porpras e de granas gris de la forma Pisum sativum L. subsp. sativum var. arvense (L.) Poir.
Las varietats de peses proteaginoses foguèron seleccionadas en França a partir de 1976 destinadas a èsser utilizadas en sec per l'alimentacion animala. Son de peses de granas lisas, de color verd o jaune, de gròs calibre, totes de flors blancas, sens tanins, avent un taus naut de proteïnas e una fèbla activitat antitripsica.
En granda cultura, lo pese es sovent lo cap de rotacion e un bon precedent per las cerealas que pòdon profitar de l'enriquiment del sòl en azòt. Un delai de cinc ans entre doas culturas limita los riscs de malautiás.
La cultura del pese demanda un sol plan airejat. La semenada se fa en linhas regularament espaciadas de 20 a 50 cm, a una prigondor mejana de 3 a 5 cm. L'utilizacion de semenaires de precision (monogranas) permet de mestrejar melhor la prigondor de la rebombida de las granas e la densitat del semenat. Aquò pòt variar de 80 a 120 brot a mèstre carrat segon las varietats. Per la culhida mecanizada, lo terren deu èsser plan aplanit per facilitar lo passatge de la barra de copa près del sol, per exemple en cas d'abocada.
Es necessari de contrarotlar lo desvelopament de las adventícias dins la primièra fasa de la cultura, abans l'installacion del cobèrt vegetal. En ortalatge, l'escart de las linhas permet lo deserbatge mecanic, mas en cultura de plen camp, l'utilizacion de deserbant en preemergéncia o postemergéncia es necessari. Per obténer un terren pròpre, se pòt utilizar lo metòde de la « falsa semenada » que consistís en una preparacion superficiala del sol unas setmanas abans la semenada per far levar las èrbas marridas que son destruchas abans la semenada. Pels peses de consèrva, una atencion particulara se deu portat a la morèla negra (Solanum nigrum), adventícia comuna e toxica coma las baias immaturas, redondas e verdas, son dificils de separar de peses. Las granas culhidas son rapidament subjèctas a fermentacion e devon èsser tractats en usina dins las oras seguent la culhida.
Los peses manjatot son mai sovent paisselats, e tanben los peses en òrts de familha. Diferents tipes de paissèls son emplegats: filat, fial, cledís, ramas, etc. Lo paissèl mesura mai sovent entre 1,50 e 2 mètres de naut. Lo paisselatge es mens necessari per las varietats nanas e seriá d'un còst proïbitiu en granda cultura; impossible dins lo cas de las culturas mecanizadas. Los peses proteaginoses, cultivats en plen camp, son sovent de varietats de tipe afila, que se tenon melhor mercé a lors nombrosas vedilhas e lor superfícia foliara mai reducha.
L'apond d'azòt es en principi inutil, los besonhs, gaireben 250 kg/ha, essent cobèrts pels rèstes presents dins lo sol e subretot (≈ 70 %) per la fixacion simbiotica que se realiza dins las nodositats, e que l'activitat seriá inibida per un apòrt massís d'azòt.
Las exportacions de potassa e de fosfòr devon èsser compensada per una femada fosfopotassica que deu portar al maxim, prenent en compte lo taus inicial del sol, 50 kg de potassa (K2O) e 160 kg de fosfòr (P2O5) per ectara, aquela darrièra puslèu jos forma de sulfat de potassi, per portar lo sofre necessari.
Las culturas de peses an grand besonhs d'aiga, subretot a l'estadi « començament de la florison - nodada », al total de l'òrdre de 300 mm pendent un cicle de cultura. L'irrigacion pòt èsser necessari dins de regions o per de sols a fèble retencion d'aiga. Dins los païses temperats, las sèrvas del sol e las precipitacions son sovent sufisentas pendent lo periòde de vegetacion.
La culhida se fa a la mai pels peses de destecar destinats pel mercat del fresc e los manjatots. Pòt se far en mai d'un passatges, amb lo gra de maturitat. Lo pese en tecas supòrta pas l'entrepausatge e se deu comercializar rapidament.
Pels peses frescs destinats a l'industria de la conservacion/surgelation, la culhida se realiza amb d'acampairas-desgrunadaires récolteuses-égreneuses automotriças. Aquelas maquinas culhisson pas que las tecas e lo tèrme de las rams. Amb una cambra d'escodeson constituida de tres tambors: una contra-escodeire mobila de granda dimension ont torneja un escodeire excentrat e un desgrunadaire tornejant al sens contrari dels precedent, que permeton de desgrunadar las tecas per fregadís sens damatjar las granas pro fragilas. Aquela culhida s'acompanha de pèrdas, d'unes 5 %, fins 25 % dins la escasenças mai desfavorablas.
Pels peses frescs, un dels principals critèris de qualitat es la tendror mesurada per l'indici tenderometric. Aquel indici, que correspond a la pression (exprimida en liuras per poç carrat) necessari per espotir un cèrt volum de peses, servís a determinar la data de la culhida dintra en compte dins le calcul del prètz pagat a l'agricultor.
Los peses secs se culhisson a la meissonaira-bateira amb de reglatges adaptats a las caracteristicas de la grana. La culhida se fa quand los peses an un taus d'umiditat de gaireben 14 %, taus que se deu menar per secatge a 12 % per la conservacion.
Los peses son sensibles a la gelada, a l'abocada (levat per las varietats 'afila' o de rama rigidas), a l'atapiment, e mancas mineralas.
Lo pese pòt èsser tocat per de malautiás criptogamicas, bacterianas o viralas.
Las principalas malautiá avent una incidéncia economica notabla suls peses de granda cultura son los seguents:
Aphanomyces euteiches es un oomicèt patogèn provocant de necròsis racinàrias. Es present pel mond entièr e foguèt identificat en França a partir de 1993. Existís pas cap de fongicid eficaç e economic per lo combatre, tanpauc de varietat resistenta economicament interessanta. De tèsts permeton de determinar se una parcèla es contaminada. Se conselha alara als agricultors de renonciar a la cultura del pese e lo cas escasent de causir un autre proteaginós, la favaròla (Vicia faba) qu'es insensible a aquel fongi,.
Fòrça cucas degalhadors atacan las culturas de peses a lors diferents estadis,.
Frankliniella robusta) e Thrips angusticeps son de minusculs fissaires (talha de 1 mm) qu'atacan las flors e tecas que las larvas se desvelopan dins las tecas. Provòcan de dessecament e agarrussiment de las plantes. Sitona lineatus es un pichon coleoptèr que devòra lo limbe de las fuèlhas fasent d'asclas miègcircularas sul bòrd e que la larva rosega las raiças e las nodositats, aflaquissent las plantas.Contarinia pisi es un diptèr que provòca la formacion de galas dins las flors que avortan. Acyrthosiphon pisum fissa las fuèlhas e estipiuls e pauc causar de damatges en cas de pullulacion. Es tanben lo vector de diferentas malautiás viralas. Cydia nigricana se manifèsta per tòra jaunenca de cap negre d'unes 15 mm e que viu dins las granas e ne pòt devorar mai d'una successivament. Aquel insècte pòt complir son cicle complet pas que dins las culturas dels peses secs.Bruchus pisorum es un pichon coleoptèr que pond dins las tecas en formacion e que los adults se desvolopan dins las granas maduras e sècas, ne sortissent per un trauc circular. Existís una version tropicala Zabrotes subfasciatus Boh. originària d'America del Sud.
Dins los ans 1995-2000, l'institut de recercas australian (CSIRO) (Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation, es a dire « Organizacion per la recerca scientifica e industriala del Commonwealth ») realizèt una varietat de pese geneticament modificat per resistir a laBruchus pisorum, que en Austràlia seriá responsable de la destruccion de 30 % de la culhida de peses secs. Lo gèn transferit dempuèi la monja comuna (Phaseolus vulgaris) permet la produccion per la planta d'un inibitor d'alfamilasa αAI-1 que s'opausa a la digestion de l'amidon de las granas par la larva. Aquel inibitor present dins los cotiledons blòca la creissença de las larvas, e se mostrèt d'una fòrça granda eficacitat. Aquelas recercas foguèron abandonadas en 2005 après la descobèrta de reaccions allergicas sus de mirgas de laboratòri noiridas amb aqueles peses transgenics.
Los peses susceptibles d'èsser atacats per las tòras desfoliatrises de mai d'una espècia de noctuas: Melanchra pisi L.,Lacanobia oleracea L.,Autographa gamma L.,Pseudaletia unipuncta L..
De nematodas son susceptiblas d'atacar lo sistèma racinari, e d'aucèls, coma los graulas (Corvus frugilegus) e las palombas (Columba palumbus), pòdon provocar de damatges sus las semenadas e brots, mas tanben pilhant las tecas maduras.
Dins les regions mediterranèas, las culturas de peses pòdon èsser parasitadas per des plantas del genre Orobanc, coma Orobanche crenata Forssk.
La luta contra las malautiás e degalhadors dels peses se realiza diferents biais:
Pels peses secs, lo rendement mejan al nivèl mondial s'establís a 14,7 q/ha, a 16,6 q/ha en Euròpa e a 20,5 q/ha en America, mas sonque 7,1 q/ha en Africa. Los rendements melhors son registrats dins l'Union europèa amb 25,5 q/ha en mejana, e 29,3, 35,1 e 37,2 q/ha respectivament en Alemanha, al Reialme Unit e en França (FAO, 2007).
Pels peses frescs, lo rendement pòt aténher 40 a 70 q/ha.
Los principals païses produson de peses de tipe verd o jaune. L’Austràlia e l'Índia produson majoritàriament de peses burèls.
Amb mai de 18 milions de tonas culhidas en 2007, lo pese (pese sec + pese fresc) es la quatrena leguminosa al nivèl mondial, pasmens luènh de sòja (216 Mt), l'arachida (35 Mt) e la mongeta (28 Mt).
Segon las estatisticas de l'Organizacion de las Nacions unidas per l'alimentacion e l'agricultura (FAO), en 2007, la produccion mondiala de peses secs es naut à 10 128 486 tonas per una superfícia semenada de 6 896 172 ectaras, o un rendement mejan de 14,69 quintals per ectara.
Lo meteis an, la produccion de pese fresc ven a 8 264 769 tonas per una superfícia semenada de 1 087 674 ectaras, o un rendement mejan de 7,6 quintals per ectara. Los dos principals productors de peses frescs, China e Índia, representan près de 70 % du total mondial.
Pels peses secs, i amai 90 païses productors pel monde, pasmens los cinc primièrs representan mai de dos tèrces de la produccion totala e los quinze primièrs mai de 90 %. Lo Canadà, amb 3 milions de tonas, o 30 % de la produccion mondiala, es de luènh lo primièr país productor. L'Union europèa, que totaliza 1,53 milion de tonas, es lo segond productor mondial. La França produch 42 % de peses secs del total de l'Union europèa.
Après aver atengut un primièr pic a 13,2 milions de tonas en 1964, la produccion mondiala de peses secs que va entre 8 e 10 milions de tonas dins los ans 1960-1970 coneguèt una fòrça creissença dins los ans 1980 per aténher 16,6 milions de tonas en 1990. Merma dempuèi, varia entre 10 e 12 milions de tonas. Aquela dels peses frescs coneguèt una creissença pro regulara amb un taus mejan de 1,7 % per an, passant de 3,6 Mt en 1961 a 8,3 Mt en 2007.
Répartition de la production de pois secs en 2007
Répartition de la production de pois frais en 2007
Los escambis de pese tractan subretot los peses secs. En 2005, èran de gaireben 4,2 milions de tonas, o 36,5 % de la produccion totala, amb gaireben 4 milions de tonas de peses secs et 200 000 tonas de peses frescs, e per aqueles sonque 2,5 % de la produccion.
Las exportacions son fòrça concentradas: los sièis primièrs païses exportators (Canadà, França, EUA, Ucraïna, Austràlia, Russia) representan 90 % del total. Lo Canadà es de luènh lo primièr país exportator amb près de 60 % (2,35 Mt).
Las importacions son mai dispersadas, los detz primièrs païses representan un pauc mens de 80 % del total. Dos païses se destacan: l'Espanha amb 1 Mt (25,5 %) e l'índia, 810 000 tonas (25 %).
Lo prètz del pese sec sul mercat internacional es indexat sus aqueles del blat tendre e del pastèl de sòja. Se situa a gaireben 20 % al dessús d'aquel del blat. La demanda es tenguda pels besonhs en alimentacion umana (Índia, Paquistan) e en alimentacion animala (Euròpa).
Los escambis portant suls peses manjatots son pro limitats. L'Union europèa (subretot lo Reialme Unit, los Païses Basses et la França) n'impòrtan 25 000 tonas per an (2006). Los exportators sont de païses d'Africa e d'America (Kenya, Guatemala, Zimbabwe, Marròc, Egipte, Zambia, Peró). Ce commerce, qui bénéficie de coûts de main d'œuvre réduits (cueillette manuelle) et d'une production à contre-saison permettant de prolonger la saison de consommation, rappelle celui des haricots verts.
Al nivèl mondial, la produccion de peses secs es destinada subretot a l'alimentacion umana (per la mitat de la produccion), puèi a l'alimentacion animala (35 %), lo tresen pòste essent l'utilizacion coma semenadas (2003, font FAO.
Al subjècte de l'alimentacion umana, per una consomacion mondiala d'un pauc mens de 4 milions de tonas, lo soscontinent indian ne representa 37,2 %, anb 31,2 % per l'Índia. Dins aquela region del mond, las leguminosas jògan un ròtle important dins l'apòrt en proteïnas dins l'alimentacion, la majoritat de la populacion essent vegetariana, pasmens lo pese jòga un ròtle segondari après de fòrça autras espècias coma lo céser, lo pese cajan, e autras mongetas, las lentilhas etc. Los autres consomators importants son la China (12,8 %), lo reialme unit (5,8 %), la Russia (5,7 %), los EUA (4,1 %) e l'Etiopia (3,7 %).
L'Índia jòga un ròtle màger sul mercat internacional del pese sec; aquel país es en efièch primièr consomator mondial, lo primièr importator e lo quatren productor. L'Uttar Pradesh es la principala region productritz.
Al subjècte de l'alimentacion animala, la consomacion es fòrça concentrada en Euròpa e en China. Los tres primièrs consomators, Russia, França e China, totalizan près de 60 % del total (respectivament 22,1 %, 18,7 % e 17,7 %).
La transformacion industriala dels peses per ne tirar de derivats amilacèus e proteïc es pro marginala.
L'Union europèa es lo segond productor de peses, rèire lo Canadà, mas demora importatritz neta. Los peses proteaginoses son plan majoritàriament destinats a l'alimentacion animala. Pendent l'exercici 2005/2006, sus una consomacion totala de 3,85 milions de tonas, 3,33 Mt (86,5 %) foguèron incorporats dins los aliments per animals, alara que l'alimentacion umana, las semenadas e l'exportacion representava respectivament 5,2 %, 4,5 % e 3,7 %. La produccion de l'UE donèt per aquel exercici 2,44 Mt, o un taus d'autosufiséncia de 63,2 %. La França es de luènh lo primièr productor (amb 48,6 % del total) davant l'Alemanha, l'Espanha e lo Reialme Unit.
Lo desvolopament de la cultura del pese proteaginós en Euròpa foguèt lançat après l'embarg american de 1973 suls pastèls sòja qu'aviá mostrat la fòrta dependéncia de l'Euròpa al respècte de las importacions de proteïnas vegetalas del continent american e la fragilitat de provesiment des sieus elevatges fòra sol (porcins, polalhas).
En França, la produccion de peses proteaginoses, qu'aviá atenh son maxim amb 3,8 milions de tonas en 1993, mermèt fòrça, atenguent 1,04 milion de tonas en 2006. Lo pese i representa 75 % de la produccion totala de proteaginoses (pese, favaròla, lupin).
Lo desvolopament del peses (de las plantas proteaginosas en general) e de son utilizacion en alimentacion animala demandèt un esfòrç important de recerca fondamentala e aplicada, sul plan de la genetica e sas aplicacions agronomicas e zootecnicas, mobilizant fòrça organismes, coma l'INRA en França o lo John Innes Centre al Reialme Unit. Aquelas recercas son coordonadas al nivèl europèu per l'associacion europèa dels proteaginoses (AEP), que las activitats son vulgarizadas sus Internet pel « Grain Legume Portal ».
Lo Pese (Pisum sativum L.) es una espècia de planta annala de la familha de las leguminosas (Fabacèas), fòrça cultivada per sas granas, consomida coma legum o utilizat coma aliment del bestial. Lo tèrme designa tanben la quita grana, ric en energia (amidon) e en proteïnas (de 16 a 40 %). Los peses se consomisson frescs o sècs.
Lo pese se cultiva dempuèi l'epòca neolitica e acompanhèt las cerealas dins l'apareisson de l'agricultura en Orient Pròche. Èran dins l'Antiquitat e a l'Edat Mejana un aliment basic en Euròpa e dins lo bacin mediterranèu; l'associacion del pese, o de la fava, e del blat donan una alimentacion equilibrada per exemple en proteïnas (coma l'associacion mongeta-milh pels Amerindians). Uèi, sa cultura se realiza pels cinc continents, subretot dins las regions de clima temperat d'Eurasia e d'America del Nòrd.
Lo pese sec es un aliment tradicionalament important dins unes païses, coma dins aqueles del soscontinent indian e l'Etiopia, mas en un pauc abandonat coma feculent e coma font de proteïnas dins los païses occidentals, ont es ara cultivat per l'alimentacion animala o per l'exportacion. Dempuèi lo sègle XVII, lo peses fresc es un legum fòrça agradat, que la consomacion tot lo long de d'an est favorizada per las tecnicas de conservacion e de surgelacion.
La palora siciliana pisedda è usata pi arcuni speci dâ famigghia dî Papilionacee speci ppi lu Pisum sativum e ppi lu Pisum arvense, ntrammi curtivati n nummarusi varità ortìculi e furaggeri. E' na simenza cummistìbbili di culuri virdi chiaru, a forma di minùscula baddòttula.
U Piseddu (o Pisellu) (Pisum sativum) hè una pianta cultivata chì faci partita di a famiglia di i Fabaceae.
U Piseddu (o Pisellu) (Pisum sativum) hè una pianta cultivata chì faci partita di a famiglia di i Fabaceae.
She sheel cruinn beg, ny fynneig, y phoanrey Pisum sativum y phishyr. Ta shiartanse dy phishyryn cummal ayns dagh fynneig. Ga dy vel y phishyr ny mess rere lus-oaylleeaght,[1] t'ee coontit myr glassrey ayns coagyraght.
Ta P. sativum ny lus vleinoil, lesh çhymshal bea ta un vlein er tammylt. T'ee ny troar imbagh feayr t'aynjee ta lhiassit ayns ram ayrnyn y theihill; foddee pishyryn dy phlantal eddyr y gheurey dys y tourey leah, agh ta'n phlandal croghit er soiaghey. Ta'n phishyr eddyr 0.1 as 0.36 grammeyn er trimmid.[2] Ta'n dooie ymmydit myr glassrey oor, riojit, ny stainnit, as t'ee lhiassit dys pishyryn çhirrymey, lheid as y phishyr skeilt dy ghientyn.
She sheel cruinn beg, ny fynneig, y phoanrey Pisum sativum y phishyr. Ta shiartanse dy phishyryn cummal ayns dagh fynneig. Ga dy vel y phishyr ny mess rere lus-oaylleeaght, t'ee coontit myr glassrey ayns coagyraght.
Ta P. sativum ny lus vleinoil, lesh çhymshal bea ta un vlein er tammylt. T'ee ny troar imbagh feayr t'aynjee ta lhiassit ayns ram ayrnyn y theihill; foddee pishyryn dy phlantal eddyr y gheurey dys y tourey leah, agh ta'n phlandal croghit er soiaghey. Ta'n phishyr eddyr 0.1 as 0.36 grammeyn er trimmid. Ta'n dooie ymmydit myr glassrey oor, riojit, ny stainnit, as t'ee lhiassit dys pishyryn çhirrymey, lheid as y phishyr skeilt dy ghientyn.
El pisum sativum (en Bresà: roaiòt, en insübrich: erbión) l'è 'na spéce de piànta anöàla de la famìa de le luguminùze (Fabaceae), cultiàda en pó 'nper töt endèl mónt, per vìa de la sò somésa, che l'è bùna de maià e de sòlit la vé dopràda come verdüra, o come maià per le bès•cie. El granì de roaiòt el fornés 'na bùna quantità de energìe (àmit) e de proteìne (del 16 al 40 %).
El roaiòt l'è 'na piànta erbàcea anöàla.
La piànta la g'ha 'n sistéma vegetatìf mìa tat svelöpàt aisebé che condèna raìs a ficù la g'ha tendènsa à 'na zó bastànsa fónt endèl teré. Le fòie i è furmàde de còpie de fuiulìne che fenés condèn cavreöl (barbìs). Le 'nfiurescènse le nas a gratilìne enciurciàde dét en bràtee foliàcee che le se 'nserés a la sèa de le fòie. La somésa la se fùrma endèn cornazèl de 5 a 10 ghèi de longhèsa e la pöl tègner dét de 4 a 10 grà de roaiòt.
Compàgn de töte le ótre leguminùze, l'è 'na bùna fónt de proteìne, minerài e fìbre e l'è ütil per migliurà la tèra perchè la fìsa l'azòto 'ndèl teré gràsie a sèrti batéri (che pò i è i stès che 'nteragés co le piànte dei zèner Lathyrus e Lens, el Rhizobium leguminosarum biovar viciae, che i se fà dét endèi grupilì de le raìs i e i fùrma dei nitràcc che rènt la tèra piö bùna. Chèsto procès l'è ciamàt fisasiù simbiòtica de l'azòto.
I fiùr, de tìpo «papilionàceo», i è zigomòrf, co l'ovàre sùpero e cleistògami. I se fùrma a la sèa de la fòia, de sùi o a gröpècc en gràte a du o tré, de culùr vért, furmàcc de sic sépali saldàcc, e i g'ha sic décc diferèncc. La coròla la g'ha sic pétali diferèncc entra de lùr. la bandiéra drìta en puzisiù posteriùr, le dò àle en puzisiù lateràla, che la bràsa sà le caréne, apò a lùre furmàde de du pétali inferiùr, saldàde per en ciapèl. La coròla de sòlit l'è töta biànca, ma ale ólte la pöl véser ròza o tirà al viòla.
O bisalto, guixón u arbella (Pisum sativum) ye una planta d'a familia d'as leguminosas u fabacias. O nombre s'aplica tamién a la suya simient, que se puet minchar.
A planta d'a on que naixen os bisaltos se conoixe como bisaltera.
El pisum sativum (en Bresà: roaiòt, en insübrich: erbión) l'è 'na spéce de piànta anöàla de la famìa de le luguminùze (Fabaceae), cultiàda en pó 'nper töt endèl mónt, per vìa de la sò somésa, che l'è bùna de maià e de sòlit la vé dopràda come verdüra, o come maià per le bès•cie. El granì de roaiòt el fornés 'na bùna quantità de energìe (àmit) e de proteìne (del 16 al 40 %).
Pwa se yon legim.
pwa Kongo pwa nouris pwa koni pwa blan pwa nwa paw pounto pwa wouj pwa vèt pwa frans pwa bousoukouKo e pī ko e foʻi tenga ʻo e fuʻu ʻakau siʻi ia mo e hingoa tatau. ʻOku siʻisiʻi pē ʻa e foʻi pī ʻe taha, ʻoku ke fiemaʻu lahi ngaahi pī maʻa e meʻatokoni feʻunga. Mahalo pē ʻoku fakapikopiko ʻa e kakai Tonga ʻoku liliu he ʻahó ni ʻa e "ngaahi ʻū pī" ki he "piisi" pe "piʻisi (peas ʻi he lea fakapilitānia). Kā ko e piisi mo e piʻisi ko e ongo ʻakau kehe ia.
Kaekehe, ʻoku toe ha meʻafihi ʻoku ʻi ai ha pī kehe, ko e pīkula, ko e monumanu ia.
Ko e pī ko e foʻi tenga ʻo e fuʻu ʻakau siʻi ia mo e hingoa tatau. ʻOku siʻisiʻi pē ʻa e foʻi pī ʻe taha, ʻoku ke fiemaʻu lahi ngaahi pī maʻa e meʻatokoni feʻunga. Mahalo pē ʻoku fakapikopiko ʻa e kakai Tonga ʻoku liliu he ʻahó ni ʻa e "ngaahi ʻū pī" ki he "piisi" pe "piʻisi (peas ʻi he lea fakapilitānia). Kā ko e piisi mo e piʻisi ko e ongo ʻakau kehe ia.
Kaekehe, ʻoku toe ha meʻafihi ʻoku ʻi ai ha pī kehe, ko e pīkula, ko e monumanu ia.
Ang tsitsaro o sitsaro (Ingles: pea, snow pea[1], pea pod[2]) ay isang uri ng payat na gisantes. Makakain ang lahat o buong bahagi ang sariwang bunga ng halamang ito.[1][3]
Ang lathalaing ito na tungkol sa Gulay ay isang usbong. Makatutulong ka sa Wikipedia sa nito.
Ang tsitsaro o sitsaro (Ingles: pea, snow pea, pea pod) ay isang uri ng payat na gisantes. Makakain ang lahat o buong bahagi ang sariwang bunga ng halamang ito.
Zagrodny groch (Pisum sativum) jo rostlina ze swójźby łušćinowych rostlinow (Fabaceae).
Zagrodny groch jo jadnolětna družyna, kótaraž z łopjenowymi wobwitkami łazy.
Kwiśonki su běłe a pó jadnom stoje.
Płody su łušćiny, kótarež dośěgnu dłujkosć wót 6 až do 10 cm. Jich bělizna jo gropna. Semjenja su kulowate, gładke a nazeleń žołte, śamnožołte kaž cenk abo zelene.
Zagrodny groch ma rozdźělne kulturne formy.
Pisum sativum - Museum specimen
Zagrodny groch (Pisum sativum) jo rostlina ze swójźby łušćinowych rostlinow (Fabaceae).
Zwëczajny groch (Pisum sativum L.) – to je ôrt jednoroczny (latny) roscënë z rodzëznë bòbòwatëch (Fabaceae). Jegò pòdôrt mòże sôc w ògardach wczas na zymkù. Szachòwi groch winie sã w górã pò szachù. Òn rosce w dosc mòkri zemi, a nie lubi za wiele słunôszka. Gò mòże sôc na zôgónkach co piãc lat w tim samim placu. Jegò zôrna są np. do robieniô grochòwiónczi - wôżny zupë w wòjskù.
Zwëczajny groch (Pisum sativum L.) – to je ôrt jednoroczny (latny) roscënë z rodzëznë bòbòwatëch (Fabaceae). Jegò pòdôrt mòże sôc w ògardach wczas na zymkù. Szachòwi groch winie sã w górã pò szachù. Òn rosce w dosc mòkri zemi, a nie lubi za wiele słunôszka. Gò mòże sôc na zôgónkach co piãc lat w tim samim placu. Jegò zôrna są np. do robieniô grochòwiónczi - wôżny zupë w wòjskù.
Žėrnis (luotīnėškā: Pisum sativum) ī tuokis platē jiediou nauduonams augals, muokslėškā ons prigol prī brondėniu augalū (Fabaceae) šeimuos.
Žėrnis vėinmetis augals ī. Anou stombrē tēvi, vīniuojas, šliaužiuon ė šaukiami vėrkštim ī, tūdie ka žėrnē geriau augtom anėm stata vītės. Lapā sosided ėš mažioku lapoku ėr ėšruod kap plonksnalės. Ont lapu galioku ī tuoki ūselē, katrās augals vīniuojas. Žeidalē balti. Žėrnis sonuokėn brondis, katrūs sugolosės žaliuos spalvuos (kap vėsā sonuokst, ta parodou) sieklas, tas ī žėrnē.
Senuobie žėrnius liuob pjaus pjautovās, paskom kūls (mašėnuom, špragėlās). Vėrkštis sausėns ont balkiu žardie.
Žėrnē nug sena bova nuognē svarbos jiedis. Anėi tink jiedėmou žali, vėrti, ėš anūm taisa kuonservus. Seniau tonkē liuob mals žėrniu mėltus, ėš katrū keps blīnus, dies i douna ė kt. Ėš žėrniu da taisa zopė – žėrnīnė, trin so bolbėm (kionkė). Žėrniu jiedē īpatingā jiedami par pasninka.
Žėrnē gers šierals ī. Anās pena kiaulės, šera gīvuolius vėrkštėm. Ėš žėrniu liuob darė ė vėsuokius tarškalus, barškalus (pvz., i kiaulės pūslė pridies žėrniu).
Žėrnėina
Žėrnē
Brondis
Ως αρακάς αναφέρεται συνήθως το μικρό σφαιρικό πράσινο σπέρμα-καρπός ή ο πολύσπερμος λοβός του φυτού Πίσον το ήμερον (Pisum sativum), όσο και το ίδιο το φυτό. Το μπιζέλι (Pisum sativum var. saccharatum) πολλές φορές συγχέεται με τον αρακά. Οι λοβοί ή χέδρωπες αποτελούν βοτανολογικά φρούτα,[1] που περιέχουν αρκετά σπέρματα, τα οποία αναπτύσσονται από την ωοθήκη του άνθους. Το P. sativum είναι μονοετές φυτό. Η φύτευση μπορεί να λάβει χώρα από το χειμώνα μέχρι νωρίς το καλοκαίρι, ανάλογα με τη τοποθεσία. Το μέσο βάρος του κάθε αρακά είναι ανάμεσα σε 0,1 και 0,36 γραμμάρια.[2] Ο ανώριμος αρακάς χρησιμοποιείται ως λαχανικά, φρέσκα, κατεψυγμένα ή κονσερβοποιημένα. Ενώ ο αρακάς καταναλώνεται ξεσπιρισμένος, τα μπιζέλια τρώγονται ολόκληρα με τα καρπόφυλλα (εξ ου και η Γαλλική ονομασία mangetout)
Ο άγριος αρακάς απαντά στη Μεσόγειο και στην Εγγύς Ανατολή. Τα αρχαιότερα αρχαιολογικά ευρήματα αρακά χρονολογούνται από το τέλος της Νεολιθικής Εποχής εκεί που σήμερα είναι η Ελλάδα, η Συρία, η Τουρκία και η Ιορδανία. Υπάρχουν ενδείξεις ότι η καλλιέργειά του στο Δέλτα του Νείλου γινόταν ήδη από το 4800-4400 π.Χ., καθώς και στη Γεωργία από την 5η χιλιετία π.Χ. Ανατολικότερα η καλλιέργεια άρχισε αργότερα. Στο Αφγανιστάν ο αρακάς έφτασε περίπου το 2000 π.Χ. και στο δεύτερο μισό της 2ης χιλιετίας π.Χ. άρχισε η καλλιέργειά του στη λεκάνη του Γάγγη και στη νότια Ινδία.[3]
Στα μέσα του 19ου αιώνα, οι παρατηρήσεις του Αυστριακού μοναχού Γκρέγκορ Μέντελ σε φυτά αρακά οδήγησαν στις αρχές της μεντελικής κληρονομικότητας, τη βάση της σύγχρονης γενετικής.
Ως αρακάς αναφέρεται συνήθως το μικρό σφαιρικό πράσινο σπέρμα-καρπός ή ο πολύσπερμος λοβός του φυτού Πίσον το ήμερον (Pisum sativum), όσο και το ίδιο το φυτό. Το μπιζέλι (Pisum sativum var. saccharatum) πολλές φορές συγχέεται με τον αρακά. Οι λοβοί ή χέδρωπες αποτελούν βοτανολογικά φρούτα, που περιέχουν αρκετά σπέρματα, τα οποία αναπτύσσονται από την ωοθήκη του άνθους. Το P. sativum είναι μονοετές φυτό. Η φύτευση μπορεί να λάβει χώρα από το χειμώνα μέχρι νωρίς το καλοκαίρι, ανάλογα με τη τοποθεσία. Το μέσο βάρος του κάθε αρακά είναι ανάμεσα σε 0,1 και 0,36 γραμμάρια. Ο ανώριμος αρακάς χρησιμοποιείται ως λαχανικά, φρέσκα, κατεψυγμένα ή κονσερβοποιημένα. Ενώ ο αρακάς καταναλώνεται ξεσπιρισμένος, τα μπιζέλια τρώγονται ολόκληρα με τα καρπόφυλλα (εξ ου και η Γαλλική ονομασία mangetout)
Ο άγριος αρακάς απαντά στη Μεσόγειο και στην Εγγύς Ανατολή. Τα αρχαιότερα αρχαιολογικά ευρήματα αρακά χρονολογούνται από το τέλος της Νεολιθικής Εποχής εκεί που σήμερα είναι η Ελλάδα, η Συρία, η Τουρκία και η Ιορδανία. Υπάρχουν ενδείξεις ότι η καλλιέργειά του στο Δέλτα του Νείλου γινόταν ήδη από το 4800-4400 π.Χ., καθώς και στη Γεωργία από την 5η χιλιετία π.Χ. Ανατολικότερα η καλλιέργεια άρχισε αργότερα. Στο Αφγανιστάν ο αρακάς έφτασε περίπου το 2000 π.Χ. και στο δεύτερο μισό της 2ης χιλιετίας π.Χ. άρχισε η καλλιέργειά του στη λεκάνη του Γάγγη και στη νότια Ινδία.
Στα μέσα του 19ου αιώνα, οι παρατηρήσεις του Αυστριακού μοναχού Γκρέγκορ Μέντελ σε φυτά αρακά οδήγησαν στις αρχές της μεντελικής κληρονομικότητας, τη βάση της σύγχρονης γενετικής.
Борчак (лат. Pisum sativum) – кузаклылар гаиләлегеннән булган үләнсыман үсемлек. Борчак – берьеллык үсемлек. Чәчәге кечкенә көймәгә дә, күбәләккә дә охшаган.
Борчакның туган җире – Һиндстан һәм Тибет, ди белгечләр. Борынгы Кытайда борчак бәрәкәт һәм бәхет символы саналган. Борынгы Грециядә һәм Борынгы Римда борчак кара халыкның төп ризыгы булган. Европаның төньягында да, хәтта Швейцариядә дә таш гасыры һәм бронза чоры урыннарын казыганда, чия һәм слива төшләре белән бергә, борчак та табылган.
XIX гасырда әрмедә алман солдатларының көндәлек төп ризыгы борчак колбасасы булган, бу ризыкны шулай ук француз һәм испан солдатларына да күп ашатканнар. Дуңгыз маенда кыздырган борчак яки майлы борчак шулпасы кыйрал өстәле өчен дә яраклы ризык саналган.
Баллы яшел борчак XVI гасырда китереп чыгарылган. Европада беренчеләрдән булып аны голландлар, алардан соң инглизләр, французлар һәм алманнар үстерә башлаган. Германиядә хәтта базарга яшел борчак уңышын беренче булып алып чыгучы кешегә бүләк бирелә торган булган – әлеге культураны үстерүгә кешене кызыктыру өчен уйлап чыгарылган бер алым булган ул. Хәзер исә Русиядә генә дә яшел борчак консервлаучы дистәләгән заводлар эшли, болар елына 200 миллионнан да артыграк яшел борчак банкасын сатуга чыгара. Алай да җитми әле – Румыния һәм Венгриядән дә сатып алырга туры килә.
Борчакның кеше сәламәтлеге өчен иң кыйммәтле ягы – анда минераль тозларның, микроэлементларның һәм витаминнарның (бигрәк тә В төркеме витаминнарының) бик күп булуы. С витамины, фолий кислотасы һәм тимер – азканлылык белән интегүчеләргә кирәк. Иодның шактый булуы аны зоб, атеросклероз һәм симерү ише җитди чирләрне булдырмау эшендә ярдәмче итә. Шуның өстенә, борчак – метеонин, холин һәм лецитин чыганагы, болар организмда май алмашын нормальләштерә. Минераль тозлардан кальций, фосфор, магний һәм бигрәк тә калий күп. Калий организмнан артык сыеклыкны, шуның белән бергә шлакларны чыгара. Шуңа күрә кан басымы, йөрәк-кан системасы өчен бик файдалы.
Борчакта аксым һәм углеводлар, нигездә, крахмал күп. Нәтиҗәдә, ул калориялелек ягыннан кайбер төр итне (сыер итен) дә узып китә. Борчакта (бигрәк тә яшел борчакта) инозит күп, ә ул склерозга каршы торырга ярдәм итә. Калий кебек үк, инозит та йөрәк мускулы эшчәнлеге өчен бик әһәмиятле.
Киев галимнәре бодай, солы, кукуруза һәм борчак үсентесе экстрактларыннан профилактик туклану продуктлары эшләгәннәр. Болар сәламәтләндерү сәләтенә ия. Бигрәк тә балалар өчен файдалы. Киев Фәнни-тикшеренү институтының педиатрия, акушерлык һәм гинекология бүлеге тикшеренүләреннән ачыклануынча, бу продуктлар йөрәк-кан системасы, бавыр, бөер, азканлылык чирләрен булдырмаска ярдәм итәләр һәм алар озакламый киң кулланылышка кертелергә тиешләр.
Халык медицинасында борчакның үләне дә файдаланыла. Аны сидек кудыргыч һәм бөердәге ташларны эретергә ярдәм итүче чара буларак кулланалар. Борчак оны исә чуаннарны йомшарту чарасы буларак припарка рәвешендә файдаланыла.
Борчак коңгызы личинкасы бу культураның өчтән бер өлешен юкка чыгара.
Борчак (лат. Pisum sativum) – кузаклылар гаиләлегеннән булган үләнсыман үсемлек. Борчак – берьеллык үсемлек. Чәчәге кечкенә көймәгә дә, күбәләккә дә охшаган.
Таримал вандуйны (лат. Pisum sativum L.) жижиг бөмбөлөг хэлбэрийн үр жимсийг Вандуй гэж ихэвчлэн нэрлэдэг. Таримал вандуй нь буурцагтны овгийн, өвслөг, нэг наст, вандуйны төрлийн нэгэн зүйл ургамал юм. Вандуй нь хонхорцог дотор боловсрох ба ногоон эсвэл шар өнгөтэй байдаг. Ботаникийн хувьд авч үзвэл вандуй нь жимс юм.[2] Буурцагтны овгийн ургамлуудын хүнсэнд хэрэглэгддэг зарим үрүүдийг мөн вандуй гэдэгт хамтатган ойлгодог.
Таримал вандуйны (лат. Pisum sativum L.) жижиг бөмбөлөг хэлбэрийн үр жимсийг Вандуй гэж ихэвчлэн нэрлэдэг. Таримал вандуй нь буурцагтны овгийн, өвслөг, нэг наст, вандуйны төрлийн нэгэн зүйл ургамал юм. Вандуй нь хонхорцог дотор боловсрох ба ногоон эсвэл шар өнгөтэй байдаг. Ботаникийн хувьд авч үзвэл вандуй нь жимс юм. Буурцагтны овгийн ургамлуудын хүнсэнд хэрэглэгддэг зарим үрүүдийг мөн вандуй гэдэгт хамтатган ойлгодог.
Пăрçа (Pisum) — пăрçа йышшисен çемьинчи ӳсентăран ăрачĕ.
Ака пăрçи (Р. sativum) — чи паллăскер тата сарăлнăскер. Унăн вăрăлăхĕ (пăрçасем) чăмăр евĕр е кăштах лапчăк, анчах та кĕтеслĕ мар, чечекĕсем ялан тенĕ пекех шурă, шупка хĕрли те пулаççĕ. Авалтанах ӳстереççĕ; анчах та ăна икĕпатсем пĕлмен, пулмалла.
Тепĕр тĕсĕ, хир П. (Р. arvense), кĕтеслĕ вăрăлăхлă пулсан та, ăна нумай автор уйрăм тĕс тесе те йышăнмасть. Хĕвеланăç енче, анчах малтанхи тĕсĕнчен сайрарах уйра акса илеççĕ.
Пăрçăра питĕ нумай белок япалалăхĕ (20-26 %).
Симĕс пăрçана туса илес енĕпе малта пыракан çĕршывсем — Индипе Китай, типĕ пăрçана Канадăра, Францире, Раççейре тата Китайра туса илеççĕ.
Симĕс пăрçана туса илни, çулсемпе (FAOSTAT)Ясмăк, Ыраш, Шалçа пăрçи, Нимĕç пăрçи, Тулă, Сĕлĕ, Кукурусă, Рапсă, Вир, Хура тулă, Рис, Урпа.
Тымбылхъæдур (лат. Pisum sativum, уырыс. Горох посевной) у, хъæдурхуызты бинонтæм чи хауы, ахæм зайæгойты хуыз.
Тымбылхъæдур (лат. Pisum sativum, уырыс. Горох посевной) у, хъæдурхуызты бинонтæм чи хауы, ахæм зайæгойты хуыз.
केराइ (हिंदी: मटर, अंगरेजी: Pea) एगो सब्जी हवे।
मटर (केराउ) एउटा तरकारी अथवा दालको रूपमा खाइने दलहन (गेडागुडी) बाली हो। मटर एक तुषारो-सहने, शीतकालको पोषणयुक्त दालजातीय सब्जी हो, जो विश्वभरि व्यापकमात्रामा उत्पादन गरिन्छ। एक चिसो मौसमको बालीको रूपमा यो शीतोष्ण (मन्दताप) क्षेत्रमा धेरै मात्रामा उत्पादन गरिन्छ, तर उष्णकटिबन्ध (गर्मी क्षेत्र)-मा चिसो उच्च क्षेत्र र उप-उष्णकटिबन्धीय क्षेत्रमा ठण्डी महिनामा यो सीमित हुन्छ। यो प्रोटिन (२५ प्रतिशत), एमिनो एसिड, चिनी (१२ प्रतिशत), कार्बोहाइड्रेट्स, भिटामिन ए र सी, क्यालसियम र फस्फोरसको सम्पन्न स्रोत हो। यसबाहेक, यसमा फलामको थोरै मात्रा हुन्छ। मटरमा अत्यधिक प्रोटिन हुने भएकोले यो सब्जीको निम्ति धेरै महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
•क. ताजा हरियो दाना, कलिलो हरियो कोसा, सुक्खा दाना र सागको रूपमा यसको उत्पादन गरिन्छ।
•ख. हरियो मटर सब्जीको रूपमा पकाएर खाइन्छ, अनि ताजा र डिब्बामा भरेर बिक्री गरिन्छ भने पाकेको सुक्खा मटरको दाना सिङ्गै, टुक्रा वा पीठोको रूपमा प्रयोग गरिन्छ।
•ग. विश्वका केही भागमा सुक्खा मटरको दाना काटा-दालको रूपमा, पोलेर, भुटेर वा उसिनेर खाइन्छ।
•घ. केही प्रजातिहरू कलिलो हरियो कोसाको निम्ति उत्पादन गरिन्छ, जसलाई पकाएर वा काँचै खाइन्छ।
•ङ. कहिलेकाहीं मटर बेमौसममा स्वादिष्ट बनाउनको निम्ति सुकाएर राखिन्छ।
•च. यसको कोसा काँचै खानाले झाडा-पखाला चल्छ। यसको पीठो नरम पार्ने र औषधिमा पुल्टिस (मर्केको ठाउँमा प्लास्टर गर्ने)-को रूपमा प्रयोग गरिन्छ। यसको कोसामा ट्राइपसिन र काइमोट्राइपसिन हुन्छ जो गर्भनिरोधक, एकबोलिक, दादनिरोधक र सपपरमाइसाइडको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ। मटरमा कुनै विषालु पदार्थ हुदैन वा एन्टी-मेटाबोलिट हुन्छ अर्थात् पोल्ने तत्त्व हुँदैन।
भारतमा साधारणत: दुई प्रकारको मटर उत्पादन गरिन्छ। ठूलो मटर (पाइसम सेटिभम प्रजाति हर्टेन्स) हरियो रंगको, खुम्चेको स्वादिलो दाना हुन्छ र खानको निम्ति प्रयोग गरिन्छ। कलिलो हरियो कोसा टिपेर बजारमा बिक्री गरिन्छ, जसले राम्रो मूल्य दिन्छ।
अर्को प्रकारको कोसा मसिनो हुन्छ, जो दालको रूपमा प्रयोग गरिन्छ, जसलाई मसिनो मटर (पाइसम सेटिभम प्रजाति अर्भेन्स)-को रूपमा चिनिन्छ। यसको कोसा गोलो वा हल्का हाडे, कडा र सेतो रंगको हुन्छ। यसको बोट निकै बलियो हुन्छ अनि सुक्खा र तुषारोको प्रतिरोध गर्न सक्छ।
मीठो कलिलो दाना अर्को प्रकारको मटर हो, जसमा सजावटी तत्त्व हुन्छ। यसको बोट अग्लो, एकसमान हुन्छ र निकै सुगन्धित फूल दिन्छ। यस प्रकारको मटरको थोरै वा कुनै आर्थिक मूल्य छैन।
मटर दालजातीय एक वार्षिक फसल हो। यसको बोट रसिलो, ठाडो (ठूलो मटर) र ३०-४५ सेन्टीमिटर अग्लो हुन्छ भने सानो मटर ५०-७५ सेन्टीमिटर अग्लो हुन्छ। ठूलो मटर ठाडो हुने भएकोले यो ठाडै रहन्छ भने सानो मटर थाँक्रा लगायो भने यसको लहरा माथि-माथि चढ्छ। बोटमा शीर्ष जरा व्यवस्था हुन्छ र भुइँमाथि गुजुल्टो परेको हुन्छ। डाँठ खोक्रो, पातलो, रसिलो र लामो हुन्छ। यसमा एकैसाथ गाँसिएको पात र तीन जोडा पत्रदल हुन्छ र झर्ने पत्रदल झुप्प परेको मसिनो आँकुरा हुन्छ। पातको डाँठको फेदमा एउटा ठूलो पातको गाँठो वा बाहिरी आवरण पाइन्छ र त्यसले पातको डाँठलाई यस्तो प्रकारले ढाकेको हुन्छ, जसलाई फूलडाँठबिनै अडिएको (सेसिल) जस्तो देखिन्छ। फूलहरू कोखीय फूलगुच्छको रूपमा मिलेर बसेका हुन्छन्। फूलहरू रातो, कलेजी वा सेतो रंगको हुनसक्छन्। यी फूलहरूले आफै पराग हाल्छन् र ५-७ सेन्टीमिटर लामो, फुलेको वा गोललाम्चो कोसा भएको ५-११ दाना आफूभित्र विकास गर्छन्। दानाहरू रेसावहिनी, हल्का चुच्चो, चिल्लो वा खुम्चेको, सेतो, कैलो, हरियो वा खैरो रंगको हुन्छन्। १० देखि ३६ ग्राम ओजनबाट करिब १०० कोसा प्राप्त गर्न सकिन्छ।
मटर (केराउ) एउटा तरकारी अथवा दालको रूपमा खाइने दलहन (गेडागुडी) बाली हो। मटर एक तुषारो-सहने, शीतकालको पोषणयुक्त दालजातीय सब्जी हो, जो विश्वभरि व्यापकमात्रामा उत्पादन गरिन्छ। एक चिसो मौसमको बालीको रूपमा यो शीतोष्ण (मन्दताप) क्षेत्रमा धेरै मात्रामा उत्पादन गरिन्छ, तर उष्णकटिबन्ध (गर्मी क्षेत्र)-मा चिसो उच्च क्षेत्र र उप-उष्णकटिबन्धीय क्षेत्रमा ठण्डी महिनामा यो सीमित हुन्छ। यो प्रोटिन (२५ प्रतिशत), एमिनो एसिड, चिनी (१२ प्रतिशत), कार्बोहाइड्रेट्स, भिटामिन ए र सी, क्यालसियम र फस्फोरसको सम्पन्न स्रोत हो। यसबाहेक, यसमा फलामको थोरै मात्रा हुन्छ। मटरमा अत्यधिक प्रोटिन हुने भएकोले यो सब्जीको निम्ति धेरै महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
ਮਟਰ ਇੱਕ ਫੁਲ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦੋਬੀਜਪਤਰੀ ਪੌਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਵਿੱਚ ਗਟੋਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪੱਤੇ ਦੇ ਅਗਲੇ ਕੁੱਝ ਪਤਰਕ ਪ੍ਰਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸ਼ਾਕੀਏ ਪੌਧਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਤਣਾ ਖੋਖਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪੱਤਾ ਸੰਯੁਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਫੁਲ ਪੂਰਨ ਅਤੇ ਤਿਤਲੀ ਦੇ ਅਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਫਲੀ ਲੰਬੀ, ਚਪਟੀ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਬੀਜਾਂ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਟਰ ਦੇ ਇੱਕ ਬੀਜ ਦਾ ਭਾਰ 0.1 ਵਲੋਂ 0.36 ਗਰਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਟਰ ਠੰਡੇ ਮੌਸਮ ਦੀ ਫਸਲ ਹੈ। ਇਹ 4 ਤੋਂ 5 ਡਿਗਰੀ ਸੈਂਟੀਗ੍ਰੈਡ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਵੀ ਉਗਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਰਾ ਵੀ ਸਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤਾਪਮਾਨ 30 ਡਿਗਰੀ ਸੈਂਟੀਗ੍ਰੈਡ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬੂਟੇ ਉੱਗਣ ਸਮੇਂ ਹੀ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆ ਵਿੱਚ ਬਿਜਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਉੱਤਮ ਸਮਾਂ ਅੱਧ ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ ਅੱਧ ਨਵੰਬਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਠੀਕ ਵਾਧੇ ਲਈ 20 ਤੋਂ 25 ਡਿਗਰੀ ਸੈਂਟੀਗ੍ਰੈਡ ਤਾਪਮਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।[2][3] ਸ਼ੇਰਗਿੱਲ (ਗੱਲ-ਬਾਤ) 01:16, 7 ਨਵੰਬਰ 2015 (UTC)
பட்டாணி என்பது பொதுவாக உருளை வடிவத்தில் இருக்கும் பருப்பு வகை ஆகும். பைசம் சடய்வம்(ஆங்கிலம்:Pisum sativum ) என்று அறியப்படும் இந்த விதைகள் அவரை போன்ற தோற்றத்தில் இருக்கும். பூக்களின் அண்டத்தில் இருந்து இவை உருவாகுவதால் இவற்றை தாவரவியலில் பழங்களாகவே கருதுகின்றனர்.
ஆனால் சமையல் கலையில் இவைகள் காய்களாகவே பயன் படுகிறது. பச்சை நிறத்தில் இருக்கும் இவை பொதுவாகவே பச்சை பட்டாணி என்றே அழைக்கப் படுகிறது. காய்ந்த பின் இவை வெளிர் பச்சை நிறத்திலும், சில இடங்களில் வெளிர் மஞ்சள் நிறத்திலும் இருக்கும். பல நாடுகளில் இவை உறைய வைக்கப்பட்ட நிலையிலும் விற்கப்படுகிறது.
உலகில் பல நாடுகளில் பயிரிடப்படும் இவை ஓராண்டு தாவரமாகும். குளிர்கால பயிரான இவை பணிக்கலாம் தொடங்கி வெயில் காலம் வரை, பயிரிடப்படும் இடத்திற்கேற்ப நடப்படுகிறது. ஒரு பட்டாணி விதை சுமார் ௦.1 முதல் ௦.36 கிராம் வரை இருக்கும்.
பட்டாணியில் அதிக அளவில் நார்ச்சத்து, புரதம், வைட்டமின்கள், தாது உப்புகள் நிறைந்து இருக்கின்றன. காய்ந்த நிலையில் இதில் ஒரு கால் பகுதி புரதமும் ஒரு கால் பகுதி சர்கரையும் இருக்கிறது.
ஆஸ்திரிய நாட்டைச் சேர்ந்த மரபியல் விஞ்ஞானி கிரிகோர் மெண்டல் பல நுணுக்கமான வேறுபாடுகளைக் கொண்ட பட்டாணிச் செடிகளை வளர்த்து, அவற்றின் மரபியல் பண்புகளை ஆராய்ந்தார். இந்த ஆராய்ச்சிகளின் விளைவாக, பாரம்பரிய இயல்புகள் சந்ததியூடாக கடத்தப்படும் செயல்முறையை விளக்க, அவர் இரு முக்கிய விதிகளை முன்மொழிந்தார். அவை பின்னாளில் மெண்டலின் பரம்பரை விதிகள் எனப் பெயரிடப்பட்டு அழைக்கப்பட்டு வருகின்றன.
பட்டாணி என்பது பொதுவாக உருளை வடிவத்தில் இருக்கும் பருப்பு வகை ஆகும். பைசம் சடய்வம்(ஆங்கிலம்:Pisum sativum ) என்று அறியப்படும் இந்த விதைகள் அவரை போன்ற தோற்றத்தில் இருக்கும். பூக்களின் அண்டத்தில் இருந்து இவை உருவாகுவதால் இவற்றை தாவரவியலில் பழங்களாகவே கருதுகின்றனர்.
ஆனால் சமையல் கலையில் இவைகள் காய்களாகவே பயன் படுகிறது. பச்சை நிறத்தில் இருக்கும் இவை பொதுவாகவே பச்சை பட்டாணி என்றே அழைக்கப் படுகிறது. காய்ந்த பின் இவை வெளிர் பச்சை நிறத்திலும், சில இடங்களில் வெளிர் மஞ்சள் நிறத்திலும் இருக்கும். பல நாடுகளில் இவை உறைய வைக்கப்பட்ட நிலையிலும் விற்கப்படுகிறது.
உலகில் பல நாடுகளில் பயிரிடப்படும் இவை ஓராண்டு தாவரமாகும். குளிர்கால பயிரான இவை பணிக்கலாம் தொடங்கி வெயில் காலம் வரை, பயிரிடப்படும் இடத்திற்கேற்ப நடப்படுகிறது. ஒரு பட்டாணி விதை சுமார் ௦.1 முதல் ௦.36 கிராம் வரை இருக்கும்.
బఠానీ లేదా బఠానీలు (శాస్త్రీయనామం: పీసం సెటైవమ్) ఒక రకమైన గింజ ధాన్యాలు. వీటిని పచ్చిగానూ, ఎండబెట్టి కూడా వాడుతారు. పచ్చి బఠానీలను కూరల వినియోగంలోనూ, ఎండు బఠానీలను చిరుతిండి గానూ ఉపయోగిస్తారు.
బఠానీల తొక్కలు ముదిరి ముడతలు పడకూడదు, తొక్కలపై నల్లటి పసుపు రంగు మరకలుండరాదు
ಬಟಾಣಿ ಜನಪ್ರಿಯ ತರಕಾರಿ ಸಸ್ಯ (ಪೀ) ಬಟಗಡಲೆ ಪರ್ಯಾಯ ನಾಮ.
ಬಟಾಣಿ ಫ್ಯಾಬೇಸೀ ಕುಟುಂಬಕ್ಕೆ ಪ್ಯಾಪಿಲಿಯೊನೇಸೀ ಉಪಕುಟುಂಬಕ್ಕೆ ಸೇರಿದೆ. ಪೈಸಮ್ ಸೇಟಿವಮ್ ಇದರ ವೈಜ್ಞಾನಿಕ ಹೆಸರು. ಇದು ಏಕವಾರ್ಷಿಕ ಪ್ರತಿ ಬೀಜಕೋಶವು ಹಲವು ಬಟಾಣಿಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತದೆ. ಬಟಾಣಿ ಬೀಜಕೋಶಗಳು ಸಸ್ಯಶಾಸ್ತ್ರೀಯವಾಗಿ ಹಣ್ಣು, ಏಕೆಂದರೆ ಅವು ಬೀಜಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತವೆ ಮತ್ತು ಒಂದು ಹೂವಿನ ಅಂಡಾಶಯದಿಂದ ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ಹೊಂದುತ್ತವೆ.
ರೋಮರಹಿತ ಬಳ್ಳಿ. ಇದರಲ್ಲಿ ಕುಳ್ಳು, ಅರೆಕುಳ್ಳು ಹಾಗೂ ಉದ್ದನೆಯ ಬಗೆಗಳಿದ್ದು ಇವುಗಳ ಎತ್ತರ 30ರಿಂದ 150ಸೆಂಮೀ. ವರೆಗೆ ವ್ಯತ್ಯಾಸವಾಗುತ್ತದೆ. ಕಾಂಡ ದುರ್ಬಲವಾಗಿದೆಯಾದ್ದರಿಂದ ಇದು ಲತಾ ತಂತುಗಳ (ಟೆಂಡ್ರಿಲ್ಸ್) ಸಹಾಯದಿಂದ ಇತರ ಆಸರೆಗಳನ್ನು ಆಧರಿಸಿ ಬೆಳೆಯುತ್ತದೆ. ಎಲೆಗಳು ಏಕಪಿಚ್ಛಕ ಸಂಯುಕ್ತ ಮಾದರಿಯವು, ಪ್ರತಿ ಎಲೆಯಲ್ಲಿ 1-3ಜೊತೆ ಪತ್ರಕಗಳುಂಟು (ಲೀಫ್ಲೆಟ್ಸ್). ಎಲೆಗಳ ತುದಿ ಕವಲೊಡೆದು ಲತಾತಂತುಗಳಾಗಿ ಮಾರ್ಪಟ್ಟಿದೆ. ಎಲೆಗಳ ಬುಡಭಾಗದಲ್ಲಿ ತೊಟ್ಟಿನ ಎರಡೂ ಪಾಶ್ರ್ವಗಳಲ್ಲಿ ಪತ್ರಕಗಳಿಗಿಂತ ದೊಡ್ಡಗಾತ್ರದ, ಎಲೆಗಳಂತೆಯೇ ಕಾಣುವ ಅಂಡಾಕಾರದ ವೃಂತ ಪತ್ರಗಳುಂಟು. ಪತ್ರಕಗಳ ಹಾಗೂ ವೃಂತಪತ್ರಗಳ ಅಂಚು ನಯವಾಗಿರಬಹುದು ಇಲ್ಲವೆ ದಂತಿತವಾಗಿರಬಹುದು. ಹೂಗಳು ಒಂಟೊಂಟಿಯಾಗಿ ಅಥವಾ 2-3 ಹೂಗಳುಳ್ಳ ಮಂಜರಿಗಳಲ್ಲಿ ಎಲೆಗಳ ಕಕ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ಅರಳುವುವು. ಪ್ರತಿ ಹೂವಿನಲ್ಲಿ 5 ಭಾಗಗಳ ಪುಷ್ಪಪತ್ರಸಮೂಹ, 5 ದಳಗಳು. 10 ಕೇಸರಗಳಲ್ಲಿ ಹಾಗೂ ಏಕಕಾರ್ಪೆಲಿನ ಅಂಡಾಶಯ ಉಂಟು. ದಳಗಳ ಪೈಕಿ ಒಂದು ಪತಾಕೆ, 2 ಪಕ್ಷದಳಗಳು ಹಾಗೂ ದೋಣಿಯಂತೆ ರಚಿತವಾಗಿರುವ 2 ನೌತಲದಳಗಳು ಇವೆ. ಕೇಸರಗಳ ಪೈಕಿ ಒಂದು ಒಂಟಿಯಾಗಿಯೂ ಉಳಿದ ಒಂಬತ್ತು ಕೊಳವೆಯಂತೆ ಕೂಡಿಕೊಂಡೂ ಇವೆ. ಕಾಯಿ ಚಪ್ಪಟೆಯಾಗಿರಬಹುದು ಅಥವಾ ಉಬ್ಬಿಕೊಂಡಿರಬಹುದು. ಪ್ರತಿಕಾಯಿಯಲ್ಲಿ 2-10 ಗುಂಡನೆಯ ಬೀಜಗಳುಂಟು (ಕಾಳುಗಳು). ಬಟಾಣಿಯ ಕೆಲವು ಬಗೆಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಳುಗಳ ಹೊರಮೈ ನಯವಾಗಿದೆಯಾದರೆ ಇನ್ನು ಕೆಲವಲ್ಲಿ ಸುಕ್ಕುಗಟ್ಟಿರುವುದು. ಅಂತೆಯೇ ಬಣ್ಣದಲ್ಲಿ ಸಹ ವ್ಯತ್ಯಾಸವುಂಟು-ಕೆಲವು ಹಸುರಾಗಿದ್ದರೆ ಇನ್ನು ಕೆಲವು ಕಂದು, ಮತ್ತೆ ಕೆಲವು ಹಳದಿ ಇತ್ಯಾದಿ. ಹಲವು ಬಗೆಯ ಬಟಾಣಿಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಯಿಯ ಸಿಪ್ಪೆಯ ಒಳಭಾಗದಲ್ಲಿ ತೆಳುವಾದ ಪೊರೆ (ಪಾರ್ಚಮೆಂಟ್) ಇದೆ. ಆದರೆ ಇನ್ನು ಕೆಲವು ಬಗೆಗಳಲ್ಲಿ ಇಂಥ ಪೊರೆಯಿಲ್ಲ. ಉದಾಹರಣೆಗೆ ಮ್ಯಾಕ್ರೊಕಾರ್ಪಾನ್ ಬಗೆ. ಇದರ ಕಾಯಿಯನ್ನು ಇಡಿಯಾಗಿ ತರಕಾರಿಯಾಗಿ ಬಳಸಬಹುದಾಗಿದ್ದು ಇದಕ್ಕೆ ಸಕ್ಕರೆ ಬಟಾಣಿ (ಶುಗರ್ ಪೀ) ಎಂದೇ ಹೆಸರು ಕೊಡಲಾಗಿದೆ. ಪೊರೆ ಇರುವಂಥ ಬಗೆಗಳ ಕಾಯಿಗಳನ್ನು ಇಡಿಯಾಗಿ ತಿನ್ನಲಾಗುವುದಿಲ್ಲ. ಇವುಗಳ ಕಾಳುಗಳನ್ನು ಮಾತ್ರ ಬಿಡಿಸಿ ತಿನ್ನುವುದಿದೆ.
ಸಸ್ಯಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ರೀತ್ಯ ಬಟಾಣಿ ಪೈಸಮ್ ಜಾತಿಯ ಸೇಟಿವಮ್ ಪ್ರಭೇದಕ್ಕೆ ಸೇರಿದೆಯೆಂದು ಮೇಲೆ ಹೇಳಿವೆ. ಆದರೂ ಹಲವಾರು ಸಸ್ಯವಿಜ್ಞಾನಿಗಳ ಪ್ರಕಾರ ಇದರಲ್ಲಿ ಎರಡು ಪ್ರಭೇದಗಳಿವೆ: ಪೈ. ಸೇಟಿವಮ್ ಹಾಗೂ ಪೈ. ಆರ್ವೆನ್ಸ್. ಇವುಗಳ ನಡುವೆ ಹಲವಾರು ವ್ಯತ್ಯಾಸಗಳಂಟು: ಮೊದಲನೆಯದು ತೋಟದ ಬಟಾಣಿ (ಗಾರ್ಡನ್ ಪೀ). ಇದು ಹೆಚ್ಚು ಧೃಡವಾಗಿ ಬೆಳೆಯುವಂಥದು. ಆದರೆ ಪಿಡುಗುಗಳಿಗೆ ಬಲು ಬೇಗ ತುತ್ತಾಗುತ್ತದೆ. ಇದರ ಹೂಗಳು ಬಿಳಿ ಬಣ್ಣದವು, ಕಾಯಿಗಳು ದೊಡ್ಡ ಗಾತ್ರದವೂ. ಬೀಜಗಳು ಗುಂಡಗೂ ನಯವಾದವೂ ಹೆಚ್ಚು ಸಕ್ಕರೆಯುಳ್ಳವೂ ಆಗಿವೆ. ಇದನ್ನು ಹಸಿಕಾಳುಗಳಿಗಾಗಿ ಇಲ್ಲವೆ ಹಸುರುಕಾಯಿಗಳಿಗಾಗಿ ಬೆಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಇದನ್ನು ಮ್ಯಾಕ್ರೊಕಾರ್ಪಾನ್ (ಕಾಯಿಯ ಒಳಭಾಗದಲ್ಲಿ ಪೊರೆಯುಳ್ಳ ಬಗೆ) ಮತ್ತು ಹ್ಯೂಮೈಲ್ (ಪೊರೆರಹಿತ ಬಗೆ) ಎಂಬ ಎರಡು ಬಗೆಗಳಾಗಿ ವಿಂಗಡಿಸಲಾಗಿದೆ.
ಪೈ. ಆರ್ವೆನ್ಸ್ ಎಂಬುದು ಹೊಲದ ಬಟಾಣಿ (ಫೀಲ್ಡ್ ಪೀ); ಇದರ ಬೆಳೆವಣಿಗೆ ಸದೃಢವಲ್ಲ. ಆದರೆ ರೋಗರುಜಿನಗಳಿಗೆ ಇದು ಬೇಗ ಬಲಿಯಾಗದು. ಇದರ ಹೂಗಳು ಊದಾಬಣ್ಣದವು. ಕಾಯಿಗಳು ಗಾತ್ರದಲ್ಲಿ ಸಣ್ಣವೂ ಬೀಜಗಳು ಕೊಂಚ ಚಪ್ಪಟೆಯಾದವೂ ಆಗಿವೆ. ಬೀಜಗಳ ಮೇಲ್ಮೈ ಸುಕ್ಕುಸುಕ್ಕಾಗಿದೆ. ಈ ಬಗೆಯ ಬೀಜಗಳನ್ನು ಒಣಗಿಸಿ ಉಪಯೋಗಿಸುವುದೇ ಹೆಚ್ಚು ವಾಡಿಕೆ.
ಆದರೆ ಇವೆರಡು ಪ್ರಭೇದಗಳ ನಡುವಣ ವ್ಯತ್ಯಾಸ ನಿಖರವಾಗಿಲ್ಲ. ಅಲ್ಲದೆ ಇವು ಸಹಜವಾಗಿಯೇ ಸಂಕರಗೊಳ್ಳಬಲ್ಲವಾಗಿದ್ದು ಅನೇಕ ವೇಳೆ ಎರಡರ ಗುಣಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನು ತೋರುವ ಮಧ್ಯವರ್ತಿ ಬಗೆಗಳೂ ಕಾಣಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದುಂಟು. ಇದರಿಂದಾಗಿ ಇವು ಸೇಟಿವಮ್ ಎಂಬ ಒಂದೇ ಪ್ರಭೇದದ ಎರಡು ಉಪಪ್ರಭೇದಗಳು ಮಾತ್ರ ಎಂದು ಕೆಲವರು ಅಭಿಪ್ರಾಯ ಪಡುವರು. ಪೈ. ಸೇಟಿವಮ್ ಹಾಗೂ ಪೈ. ಸೇಟಿವಮ್ ಅರ್ವೆನ್ಸ್ ಎಂಬುವೇ ಈ ಎರಡು ಉಪ ಪ್ರಭೇದಗಳು.
ಬಟಾಣಿ ಬೇಸಾಯದ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರ ಪರಿಚಿತವಿದೆ. ಇದರ ಕಾಡು ಬಗೆಗೆಳು ಇದುವರೆಗೆ ಸಿಕ್ಕಿಲ್ಲ. ರಷ್ಯದ ಜಾರ್ಜಿಯ ಪ್ರಾಂತ್ಯದ ಉಪ ಆಲ್ಪೈನ್ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಆರ್ವೆನ್ಸ್ ಪ್ರಭೇದವನ್ನು ಹೋಲುವ ಕಾಡುಬಗೆಗಳೂ ಯೂರೋಪಿನಿಂದ ಮಧ್ಯ ಏಷ್ಯ ಹಾಗೂ ಇಥಿಯೋಪಿಯಗಳವರೆಗೆ ಹರಡಿದ ವಿಸ್ತಾರವಾದ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ಎಲೇಟಿಯಸ್ ಎಂಬ ಕಾಡು ಬಗೆಗಳೂ ಕಾಣ ದೊರೆಯುವುವು. ಇಂಥ ಕಾಡುಬಗೆಗಳ ನಡುವೆ ಸಂಕರ ನಡೆದು ಬಹುಶಃ ನಾಲ್ಕು ವಿಭಿನ್ನ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಈಗಿನ ಬೇಸಾಯದ ತಳಿಗಳ ಉಗಮಿಸಿವೆ ಎಂದು ನಂಬಲಾಗಿದೆ. ಬಟಾಣಿಯ ಉಗಮಸ್ಥಾನಗಳ ಪೈಕಿ ಮೆಡಿಟರೇನಿಯನ್ ಪ್ರದೇಶ ಹಾಗೂ ವಾಯವ್ಯ ಇಂಡಿಯ ಮತ್ತು ಆಫ್ಘಾನಿಸ್ತಾನಗಳು ಬಲುಮುಖ್ಯ ಎನಿಸಿವೆ.
ಬಟಾಣಿಯಲ್ಲಿ ಹಲವಾರು ವೈವಿಧ್ಯಮಯ ಬಗೆಗಳುಂಟು. ಇವೆಲ್ಲವೂ ಮಾನವ ತನ್ನ ವಿಭಿನ್ನ ಬಳಕೆಗಳಿಗಾಗಿ ತಳಿಸಂಕರದ ಮೂಲಕ ರೂಪಿಸಿಕೊಂಡಂಥವು. ಇಂಥ ಅನೇಕ ಬಗೆಗಳನ್ನು ಇಂಗ್ಲೆಂಡ್, ಯೂರೋಪ್ ಮತ್ತು ಅಮೆರಿಕಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಣಬಹುದು. ಅನಂತರ ಸುಕ್ಕುಕಾಳುಗಳನ್ನು ಪಡೆದ ಬಲಿಯಲು ಹೆಚ್ಚು ವೇಳೆ ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳುವಂಥ ತಳಿಗಳು ರೂಪಿತಗೊಂಡವು. ದೃಢವಾದ ಬೆಳೆವಣಿಗೆ, ದೊಡ್ಡಗಾತ್ರದ ಕಾಯಿ, ಅಧಿಕ ಇಳುವರಿ, ಉತ್ತಮ ಗುಣ, ರೋಗನಿರೋಧ ಸಾಮಥ್ರ್ಯ ಮುಂತಾದ ಗುಣ ಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನು ಪಡೆದ ತಳಿಗಳನ್ನು ರೂಪಿಸುವುದೇ ಬಟಾಣಿಯನ್ನು ಕುರಿತ ತಳಿ ಸಂಕರಕಾರ್ಯಗಳ ಪ್ರಧಾನ ಉದ್ದೇಶ.
ಬಟಾಣಿ ತುಂಬ ಪ್ರಾಚೀನಕಾಲದಿಂದಲೂ ಪರಿಚಿತವಿರುವ ತರಕಾರಿ, ತಾಮ್ರಯುಗದ ವೇಳೆಗೆ ಯೂರೊಪಿನಲ್ಲಿ ಇದರ ಕೃಷಿ ಇತ್ತು ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ಪುರಾವೆಗಳಿವೆ. ನೈಋತ್ಯ ಏಷ್ಯದಲ್ಲಿ ಇದರ ಕೃಷಿ ಮೊತ್ತಮೊದಲಿಗೆ ಆರಂಭವಾಯಿತೆನ್ನಲಾಗಿದೆ. ಕಪ್ಪು ಸಮುದ್ರದ ಮೂಲಕ ಗ್ರೀಸನ್ನು ತಲುಪಿದ ಇದು ಲ್ಯಾಟಿನ್ ಹಾಗೂ ಜರ್ಮನ್ ಪ್ರದೇಶಗಳಿಗೆ ಹರಡಿ ಹಿಮಾಲಯ, ಟಿಬೆಟ್ಟುಗಳ ಮೂಲಕ ಭಾರತ ಚೀನಗಳಿಗೆ ಕಾಲಿಟ್ಟಿತೆನ್ನಲಾಗಿದೆ. ಜೊತೆಗೆ ಇದು ಇಥಿಯೋಪಿಯ ಹಾಗೂ ಮಧ್ಯ ಆಫ್ರಿಕಗಳ ಬೆಟ್ಟಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲೂ ವ್ಯವಸಾಯಕ್ಕೆ ಒಳಗಾಯಿತು.
ಭಾರತದಲ್ಲಿ ವ್ಯವಸಾಯದಲ್ಲಿರುವ ಬಟಾಣಿಯ ಬಗೆಗಳ ಪೈಕಿ ಮುಖ್ಯವಾದವು ಎಂದರೆ; ಅಸ್ಸಾಮ್-ಡಾರ್ಜಿಲಿಂಗ್, ದೇಸಿ ; ಬಿಹಾರ-ದೇಸಿ, ಟೆಲಿಫೋನ್, ಬಿಆರ್-2 ಬಿಆರ್-12, ಎನ್ಪಿ-29, ಮಧ್ಯಪ್ರದೇಶ-ಇಂದೋರ್ ರಿಂಕಲ್ಡ್, ದೇಸಿ, ಖಾಪರ್ಖೇಡ ; ತಮಿಳುನಾಡು-ಡ್ಯೂಕ್ ಆಫ್ ಆಲ್ಬನಿ, ಅರ್ಲಿ ಜಯಂಟ್ ಮಾರೊಫ್ಯಾಟ್, ಪಿಯರ್ಲೆಸ್, ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ-ಪೂನ ಲೋಕಲ್, ವಾಯಿ, ದೇಸಿ ; ಕರ್ನಾಟಕ-ಬೆಂಗಳೂರು ಲೋಕಲ್, ಟೆಲಿಫೋನ್, ಅಲಾಸ್ಕ, ಬ್ರಿಡ್ಜರ್, ಬೋನವಿಲ್, ಕೇಪ್ ; ಪಂಜಾಬ್, ಹರಿಯಾಣ ಹಾಗೂ ಹಿಮಾಚಲ ಪ್ರದೇಶ-ದೇಸಿ ಬೌನ, ದೋ ಫಟ್ಟ ಅರ್ಲಿ ಜಯಂಟ್, ಲಿಟಲ್ ಮಾರ್ವೆಲ್ ಪಿ-8, ಪಿ-35 ಸಿಮ್ಲ, ಕಾಲಿನಾಗಿರಿ: ಉತ್ತರ ಪ್ರದೇಶ-ಅಮೆರಿಕನ್ ವಂಡರ್, ಬ್ಲೂ ಬಾಂಟಮ್, ಬರ್ಹಿಯ, ದಾಬ್ಲ, ಅರ್ಲಿಬ್ಯಾಡ್ಜರ್, ಕಲ್ಯಾಣಪುರ ಹ್ವೈಟ್, ಲಿಂಕನ್, ಥಾಮಸ್ ಲ್ಯಾಕ್ಸಟನ್, ಟೆಲಿಫೋನ್, ಎನ್ಪಿ-29 ; ಪಶ್ಚಿಮ ಬಂಗಾಳ-ಆಲ್ಡರ್ಮ್ಯಾನ್, ಮ್ಯಾರೊಫ್ಯಾಟ್, ದೇಸಿ ಮುಂತಾದವು. ಬೇಸಾಯ: ಪ್ರಪಂಚದ ಉಪೋಷ್ಣವಲಯಗಳಲ್ಲೂ ಉಷ್ಣವಲಯಗಳ ಬೆಟ್ಟಸೀಮೆಗಳಲ್ಲೂ ಬಟಾಣಿಯನ್ನು ತೋಟದ ಇಲ್ಲವೆ ಹೊಲದ ಬೆಳೆಯಾಗಿ ಬೇಸಾಯ ಮಾಡಲಾಗುತ್ತದೆ. ಬಟಾಣಿಯ ಬೆಳೆಗೆ ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾದ ರಾಷ್ಟ್ರಗಳೆಂದರೆ ರಷ್ಯ, ಚೀನ, ಭಾರತ ಅಮೆರಿಕ, ಸಂಯುಕ್ತ ಸಂಸ್ಥಾನ, ಇಥಿಯೋಪಿಯ ಹಾಗೂ ಕಾಂಗೊ.
ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಇದರ ಕೃಷಿಯಿರುವುದು ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಉತ್ತರ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ (ಒಟ್ಟು ವಿಸ್ತೀರ್ಣದ 44.3% ಹಾಗೂ ಒಟ್ಟು ಇಳುವರಿಯ 45.9%). ಅನಂತರ ಬಿಹಾರ, ಪಂಜಾಬ್ ಹರಿಯಾಣ, ಪಶ್ವಿಮ ಬಂಗಾಳ, ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ, ರಾಜಾಸ್ತಾನ, ದೆಹಲಿ ಮತ್ತು ಗುಜರಾತ್ ರಾಜ್ಯಗಳು ಬರುತ್ತದೆ. ಕರ್ನಾಟಕದಲ್ಲಿ ಬೆಂಗಳೂರು, ಕೋಲಾರ, ಬೆಳಗಾಂವಿ ಜಿಲ್ಲೆಗಳು ಇದರ ಬೇಸಾಯಕ್ಕೆ ಪ್ರಸಿದ್ಧ.
ಬಟಾಣಿ ಪ್ರಮುಖವಾಗಿ ಉಪೋಷ್ಣವಲಯದ ಬೆಳೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಇದರ ಬೇಸಾಯಕ್ಕೆ 7º-24ºಅ ಉಷ್ಣತೆಯ ಪ್ರದೇಶಗಳೇ ಉತ್ತಮ. ಭಾರತದ ಉತ್ತರದ ರಾಜ್ಯಗಳ ಮೈದಾನ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಇದನ್ನು ಹಿಂಗಾರಿ (ರಬಿ) ಬೆಳೆಯಾಗಿಯೂ ಉನ್ನತ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಮುಂಗಾರಿ (ಖರೀಫ್) ಬೆಳೆಯಾಗಿಯೂ ಕೃಷಿಮಾಡಲಾಗುತ್ತದೆ. ದಕ್ಷಿಣದಲ್ಲಿ ಮೈದಾನಗಳಲ್ಲಿ ಅಕ್ಟೋಬರ್ ಡಿಸೆಂಬರ್ ತಿಂಗಳುಗಳೂ, ಬೆಟ್ಟಸೀಮೆಗಳಲ್ಲಿ ಮಾರ್ಚ್-ಮೇ ತಿಂಗಳುಗಳೂ ಇದರ ಕೃಷಿಯ ಸಮಯಗಳು.
ಬಟಾಣಿಗೆ ಗೋಡು ಇಲ್ಲವೆ ಜೇಡ ಮಿಶ್ರಿತಗೋಡು ಭೂಮಿ ಉತ್ತಮ. ಇದು ಜಾಗವನ್ನು ಸಹಿಸದು. ಮಣ್ಣಿನ ಪಿಎಚ್ 5.5ರಿಂದ 7.5 ಇದ್ದರೆ ಒಳ್ಳೆಯದು. ಬೇರಾವುದೇ ಬೆಳೆಗೆ ಅಗತ್ಯವಿರುವಂತೆ ಬಟಾಣಿ ಕೃಷಿಗೂ ಮಣ್ಣನ್ನು ಚೆನ್ನಾಗಿ ಉಳುಮೆ ಮಾಡಲಾಗುತ್ತದೆ. ತೋಟದ ಬಟಾಣಿಗೆ ಇಂಥ ಉಳುಮೆ ಹೆಚ್ಚು ಅಗತ್ಯ. ಅನಂತರ ಹೆಕ್ಟೇರಿಗೆ 20-25ಗಾಡಿ ಚೆನ್ನಾಗಿ ಕೊಳೆತ ಕೊಟ್ಟಿಗೆ ಗೊಬ್ಬರ ಹಾಕಲಾಗುತ್ತದೆ. ಆಗಿಂದಾಗ್ಗೆ ನೈಟ್ರೊಜನ್, ರಂಜಕ ಹಾಗೂ ಪೊಟ್ಯಾಸಿಯಮ್ಗಳನ್ನೂ ಹಾಕುವುದರಿಂದ ಒಳ್ಳೆ ಇಳುವರಿ ದೊರೆಯುತ್ತದೆ. ಹೆಕ್ಟೇರಿಗೆ 65ಕೆಜಿ ನೈಟ್ರೊಜನ್, 20ಕೆಜಿ ರಂಜಕ ಹಾಗೂ 40ಕೆಜಿ ಪೊಟ್ಯಾಷ್ ಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ.
ಹೊಲದ ಬಟಾಣಿಯನ್ನು ಶುದ್ಧಬೆಳೆಯಾಗಿ ಇಲ್ಲವೆ ಗೋಧಿ ಬಾರ್ಲಿ ಸಾಸುವೆ ಮುಂತಾದವುಗಳ ಜೊತೆಗೆ ಮಿಶ್ರ ಬೆಳೆಯಾಗಿ ಬೇಸಾಯ ಮಾಡುವುದಿದೆ. ಬಿತ್ತನೆ ಮಾಡುವ ಕ್ರಮ ಹೊಲದ ಬಟಾಣಿಯಾದರೆ ಚೆಲ್ಲುವರಿ ವಿಧಾನದಿಂದ , ತೋಟದ ಬಟಾಣಿಯಾದರೆ ಸಾಲುವರಿ ವಿಧಾನದಿಂದ.
ಬಿತ್ತನೆ ಮಾಡಿದ 45 ದಿವಸಗಳ ತರುವಾಯ ಹೂ ಅರಳುವುವು. ಅನಂತರ ಎರಡು ವಾರಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಯಿ ಕುಯ್ಲಿಗೆ ಬರುತ್ತದೆ. ತಳಿಗಳನ್ನು ಅನುಸರಿಸಿ ಇಳುವರಿ ಹೆಕ್ಟೇರಿಗೆ 3000-4000ಕೆಜಿ ಇದೆ.
ರೋಗರುಜಿನಗಳು : ಬಟಾಣಿಗೆ ಹೇನು, ಮೂತಿಹುಳು ಮುಂತಾಬ ಕೀಟ ಪಿಡುಗುಗಳೂ ವಿಲ್ಟ್, ಮಿಲಡ್ಯೂ ಮುಂತಾದ ಶಿಲೀಂಧ್ರರೋಗಗಳೂ ತಗಲುವುವು. ಡಿಡಿಟಿ ಹಾಗೂ ಗಂಧಕಗಳ ಬಳಕೆಯಿಂದ ಇವನ್ನು ತಡೆಯಬಹುದು. ಉಪಯೋಗ : ಬಟಾಣಿಯ ಕಾಯಿಗಳನ್ನು ಇಡಿಯಾಗಿ ತರಕಾರಿಯಾಗಿ ಬಳಸುವುದಲ್ಲದೆ ಕಾಳುಗಳನ್ನು ಬಿಡಿಸಿ ಹಸಿಯಾಗಿ, ಇಲ್ಲವೆ ಒಣಗಿಸಿ ಉಪಯೋಗಿಸುವುದಿದೆ. ಕಾಳುಗಳನ್ನು ಡಬ್ಬಿಗಳಲ್ಲಿ ಶೇಖರಿಸಿಟ್ಟು, ಬಳಸುವುದೂ ಉಂಟು. ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಬೇರೆ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಇದನ್ನು ಬಳಸುವುದಿದೆ. ಬಟಾಣಿಗಿಡ, ಸೊಪ್ಪು, ಸಿಪ್ಪೆಗಳು ದನಗಳಿಗೆ ಉತ್ತಮ ಮೇವು. ಕಾಯಿ ಕುಯ್ದು ಉಳಿವ ಬಟಾಣಿಗಿಡ ಹಸಿಗೊಬ್ಬರವಾಗಿಯೂ ಉಪಯುಕ್ತ.
ನಮ್ಮ ದೈನಂದಿನ ಆಹಾರದಲ್ಲಿ ಮೊಳಕೆ ಬರಿಸಿದ ಒಂದು ಹಿಡಿ ಹಸಿರು ಬಟಾಣಿ ಕಾಳುಗಳನ್ನು ಸೇರಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದರಿಂದ ಅತ್ಯಧಿಕವಾಗಿ ಪ್ರೊಟೀನ್(೫.೪೨ ಗ್ರಾಂ) ದೇಹಕ್ಕೆ ಲಭಿಸುತ್ತದೆ. ರೋಗ ನಿರೋಧಕ ಶಕ್ತಿಯನ್ನು ವರ್ಧಿಸಬಲ್ಲ ಬಿ೧, ೨, ೨, ೬, ೯ ಜೀವಸತ್ವಗಳಿರುವ ಅದು ದಿನವೂ ನಮ್ಮ ದೇಹವನ್ನು ಸೇರುವುದರಿಂದ ೫೬ ವಿಧದ ಬ್ಯಾಕ್ಟೀರಿಯಾಗಳ ಸೋಂಕಿನ ವಿರುದ್ಧ ಸೆಣಸಲು ಸಮರ್ಥರಾಗುತ್ತೇವೆ ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ ಆಹಾರ ತಜ್ಞರು. ಶಿಲಾಯುಗದಿಂದಲೂ ಮಾನವ ಅದನ್ನು ಆಹಾರವಾಗಿ ಬಳಸುತ್ತಿದ್ದುದಕ್ಕೆ ಪುರಾವೆಗಳಿವೆ. ಕ್ರಿಸ್ತಪೂರ್ವ ೧೭೦೦ ವರ್ಷಗಳ ಹಿಂದೆಯೇ ಗಂಗಾನದಿಯ ಜಲಾನಯನ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಭಾರತೀಯರು ಅದರ ಕೃಷಿ ಮಾಡಿ ಆಹಾರಕ್ಕೆ ಬಳಸುತ್ತಿದ್ದರೆಂದೂ ಹೇಳಲಾಗುತ್ತಿದೆ[೧].
El bixo o bíxara (nome sientifego Pisum sativum) xe na semensa comestibile de la pianta che se coltiva par la so produsion. Ghe ne xe tante varietà e xe a la baxe de on piato típego vèneto ciamà rixi e bixi. Se sémena a febraro o marso e talvolta anca in novenbre.
Duhlanhdouq, lij heuh duhlanjdou, dwg cungj byaek ndeu.
Erten binne een gewassoorte die vee in Zeêland verbouwd wier en nog wè. Erten zette je mee te bóónekapper. In 'n bóóne— of ertekuute wiere drie of fier bóónen of erten beleid. Dat 'ieng natuurluk af fan 't plansoen, dat je wouw 'ebbe. Ook wier 'ier de hrond, tie uut 't êéne kuutje kwam in 't andere ooverhekapt.
Toen 'r nog gêên ruiters gebruukt wiere, hienge de witte en de bruune bóónen, naedat se hetrokke waere, rond 'n stok, die midden tussen musters stieng, om ze van de hrond t'ouwen. 'lerom 'êên wiere de bóónen en de erten heruiterd. Soms kwam 'ierboovenop nog 'n kapje van riet. De erten wiere hepikt mee 'n zeisje, d'n ertepikker en d'n 'aek. De erten wiere toet 'n lebbe opgerold. Ze wiere hekêêrd toet as se droohe waere en dan hemend (naar de schuur gebracht). Paerebóónen wiere in 'n Zeeuwse stuuke hezet, twêê an twéé teehen mekoare in 'n reeke van acht of tiene.' Op 'n 'of was t'r 'êêl wat werk an de wiengkel.
Erten en bóónen verleeze (uitzoeken, de slechte wegnemen) wier deu bezinnen hedae, die zó prebêêre om nog 'n sentje bie te verdienen, 't Eêle bezin rond de taefel mee in 't midden ob d'n 'oop de peeteroolielampe om bie 't lampelicht toch nog de kwaeje d'r uut te kunne pikken.
Blomen
Rondzaedige erwten
Pisum sativum
Gekreuktzaedige erwten 'Kelvedon Wonder'
O poiscio (pisum sativum) o l'è unn-a cianta, da quæ se mangian i semmi o i fruti a segonda de dimescioin.
The pea is most commonly the small spherical seed or the seed-pod of the flowering plant species Pisum sativum. Each pod contains several peas, which can be green or yellow. Botanically, pea pods are fruit,[2] since they contain seeds and develop from the ovary of a (pea) flower. The name is also used to describe other edible seeds from the Fabaceae such as the pigeon pea (Cajanus cajan), the cowpea (Vigna unguiculata), and the seeds from several species of Lathyrus.
Peas are annual plants, with a life cycle of one year. They are a cool-season crop grown in many parts of the world; planting can take place from winter to early summer depending on location. The average pea weighs between 0.1 and 0.36 gram.[3] The immature peas (and in snow peas the tender pod as well) are used as a vegetable, fresh, frozen or canned; varieties of the species typically called field peas are grown to produce dry peas like the split pea shelled from a matured pod. These are the basis of pease porridge and pea soup, staples of medieval cuisine; in Europe, consuming fresh immature green peas was an innovation of early modern cuisine.
A pea is a most commonly green, occasionally golden yellow,[4] or infrequently purple[5] pod-shaped vegetable, widely grown as a cool-season vegetable crop. The seeds may be planted as soon as the soil temperature reaches 10 °C (50 °F), with the plants growing best at temperatures of 13 to 18 °C (55 to 64 °F). They do not thrive in the summer heat of warmer temperate and lowland tropical climates, but do grow well in cooler, high-altitude, tropical areas. Many cultivars reach maturity about 60 days after planting.[6]
Peas have both low-growing and vining cultivars. The vining cultivars grow thin tendrils from leaves that coil around any available support and can climb to be 1 to 2 metres (3 ft 3 in to 6 ft 7 in) high. A traditional approach to supporting climbing peas is to thrust branches pruned from trees or other woody plants upright into the soil, providing a lattice for the peas to climb. Branches used in this fashion are called pea sticks[7] or sometimes pea brush. Metal fences, twine, or netting supported by a frame are used for the same purpose. In dense plantings, peas give each other some measure of mutual support. Pea plants can self-pollinate.[8]
The wild pea is restricted to the Mediterranean Basin and the Near East. The earliest archaeological finds of peas date from the late Neolithic era of current Syria, Anatolia, Israel, Iraq, Jordan and Greece. In Egypt, early finds date from c. 4800–4400 BC in the Nile delta area, and from c. 3800–3600 BC in Upper Egypt. The pea was also present in Georgia in the 5th millennium BC. Farther east, the finds are younger. Peas were present in Afghanistan c. 2000 BC, in Harappan civilization around modern-day Pakistan and western- and northwestern India in 2250–1750 BC. In the second half of the 2nd millennium BC, this legume crop appears in the Ganges Basin and southern India.[9]
In early times, peas were grown mostly for their dry seeds.[10] From plants growing wild in the Mediterranean Basin, constant selection since the Neolithic dawn of agriculture[11] improved their yield. In the early 3rd century BC, Theophrastus mentions peas among the legumes that are sown late in the winter because of their tenderness.[12] In the first century AD, Columella mentions them in De re rustica, when Roman legionaries still gathered wild peas from the sandy soils of Numidia and Judea to supplement their rations.
In the Middle Ages, field peas are constantly mentioned, as they were the staple that kept famine at bay, as Charles the Good, count of Flanders, noted explicitly in 1124.[13]
Green "garden" peas, eaten immature and fresh, were an innovative luxury of Early Modern Europe. In England, the distinction between field peas and garden peas dates from the early 17th century: John Gerard and John Parkinson both mention garden peas. Sugar peas, which the French called mange-tout, because they were eaten pods and all, were introduced to France from the market gardens of Holland in the time of Henri IV, through the French ambassador. Green peas were introduced from Genoa to the court of Louis XIV of France in January 1660, with some staged fanfare. A hamper of them was presented before the King. They were shelled by the Savoyan comte de Soissons, who had married a niece of Cardinal Mazarin. Little dishes of peas were then presented to the King, the Queen, Cardinal Mazarin and Monsieur, the king's brother.[14] Immediately established and grown for earliness warmed with manure and protected under glass, they were still a luxurious delicacy in 1696, when Mme de Maintenon and Mme de Sevigné each reported that they were "a fashion, a fury".[15]
Modern split peas, with their indigestible skins rubbed off, are a development of the later 19th century.
The top producer of green peas – by far – is China with 12.2 million tons, followed by India (4.8 million tons), USA (0.31 million tons), France (0.23 million tons) and Egypt (0.15 million tons). United Kingdom, Pakistan, Algeria, Peru and Turkey complete the top 10.
The term pea originates from the Latin word pisum, which is the latinisation of the Greek πίσον (pison), neuter of πίσος (pisos) "pea".[16] It was adopted into English as the noun pease (plural peasen), as in pease pudding. However, by analogy with other plurals ending in -s, speakers began construing pease as a plural and constructing the singular form by dropping the -s, giving the term pea. This process is known as back-formation.[17]
The pea karyotype consists of seven chromosomes, five of which are acrocentric and two submetacentric.[18] Despite its scientific popularity, its relatively large genome size (4.45Gb) made it challenging to sequence compared to other legumes such as Medicago truncatula and soybeans. The International Pea Genome Sequencing Consortium was formed to develop the first pea reference genome, and the draft assembly was officially announced in September 2019. It covers 88% of the genome (3.92Gb) and predicted 44,791 gene-coding sequences. The pea used for the assembly was the inbred French cultivar "Caméor".[19]
There are many varieties (cultivars) of garden peas. Some of the most common varieties are listed here. PMR indicates some degree of powdery mildew resistance; afila types, also called semi-leafless, have clusters of tendrils instead of leaves.[20] Unless otherwise noted these are so called dwarf varieties which grow to an average height of about 1m. Giving the vines support is recommended, but not required. Extra dwarf are suitable for container growing, reaching only about 25 cm. Tall varieties grow to about 2m with support required.[21]
Some peas lack the tough membrane inside the pod wall and have tender edible pods.[25] There are two main types:[26]
The name sugar pea can include both types[25] or be synonymous with either snow peas or snap peas in different dictionaries.[27] Likewise mangetout (/ˈmɒ̃ʒˌtuː/; from French: pois mange-tout, "eat-all pea").
Snow peas and snap peas both belong to Macrocarpon Group,[28][29][30] a cultivar group based on the variety Pisum sativum var. macrocarpum Ser. named in 1825.[31] It was described as having very compressed non-leathery edible pods in the original publication.
The scientific name Pisum sativum var. saccharatum Ser. is often misused for snow peas. The variety under this name was described as having sub-leathery and compressed-terete pods and a French name of petit pois.[31] The description is inconsistent with the appearance of snow peas, and therefore botanists have replaced this name with Pisum sativum var. macrocarpum.[32]
The field pea is a type of pea sometimes called P. sativum subsp. arvense (L.) Asch. It is also known as dun (grey-brown) pea, Kapucijner pea, or Austrian winter pea, and is one of the oldest domesticated crops, cultivated for at least 7,000 years. Field peas are now grown in many countries for both human consumption and stockfeed. There are several cultivars and colors including blue, dun (brown), maple and white. This pea should not be confused with the cowpea (Vigna unguiculata) which is sometimes called the "field pea" in warmer climates.[33][34]
It is a climbing annual legume with weak, viny, and relatively succulent stems. Vines often are 4 to 5 feet (120 to 150 cm) long, but when grown alone, field pea's weak stems prevent it from growing more than 1.5 to 2 feet (45 to 60 cm) tall. Leaves have two leaflets and a tendril. Flowers are white, pink, or purple. Pods carry seeds that are large (4,000 seeds/lb), nearly spherical, and white, gray, green, or brown. The root system is relatively shallow and small, but well nodulated.[35]
The field pea is a cool-season legume crop that is grown on over 25 million acres worldwide. It has been an important grain legume crop for millennia, seeds showing domesticated characteristics dating from at least 7000 years ago have been found in archaeological sites around what is now Turkey. Field peas or "dry peas" are marketed as a dry, shelled product for either human or livestock food, unlike the garden pea, which is marketed as a fresh or canned vegetable. The major producing countries of field peas are Russia and China, followed by Canada, Europe, Australia and the United States. Europe, Australia, Canada and the United States raise over 4.5 million acres and are major exporters of peas. In 2002, there were approximately 300,000 acres of field peas grown in the United States.[36]
In modern times peas are usually boiled or steamed, which breaks down the cell walls and makes the taste sweeter and the nutrients more bioavailable. Along with broad beans and lentils, these formed an important part of the diet of most people in the Middle East, North Africa and Europe during the Middle Ages.[37] By the 17th and 18th centuries, it had become popular to eat peas "green", that is, while they are immature and right after they are picked.[38] New cultivars of peas were developed by the English during this time, which became known as "garden" or "English" peas. The popularity of green peas spread to North America. Thomas Jefferson grew more than 30 cultivars of peas on his estate.[39] With the invention of canning and freezing of foods, green peas became available year-round, and not just in the spring as before.
Fresh peas are often eaten boiled and flavored with butter and/or spearmint as a side dish vegetable. Salt and pepper are also commonly added to peas when served. Fresh peas are also used in pot pies, salads and casseroles. Pod peas (snow peas and snap peas) are used in stir-fried dishes, particularly those in American Chinese cuisine.[40] Pea pods do not keep well once picked, and if not used quickly, are best preserved by drying, canning or freezing within a few hours of harvest.[41]
In India, fresh peas are used in various dishes such as aloo matar (curried potatoes with peas) or mattar paneer (paneer cheese with peas), though they can be substituted with frozen peas as well. Peas are also eaten raw, as they are sweet when fresh off the bush. Green Peas known as Hasiru Batani in Kannada are used to make curry and Gasi.[42] Split peas are also used to make dal, particularly in Guyana, and Trinidad, where there is a significant population of Indians.
Dried peas are often made into a soup or simply eaten on their own. In Japan, China, Taiwan and some Southeast Asian countries, including Thailand, the Philippines and Malaysia, peas are roasted and salted, and eaten as snacks. In the Philippines, peas, while still in their pods, are a common ingredient in viands and pansit. In the UK, dried yellow or green split peas are used to make pease pudding (or "pease porridge"), a traditional dish. In North America, a similarly traditional dish is split pea soup.
Pea soup is eaten in many other parts of the world, including northern Europe, parts of middle Europe, Russia, Iran, Iraq and India.[43]
In Chinese cuisine, the tender new growth [leaves and stem] dou miao (豆苗; dòu miáo) are commonly used in stir-fries. Much like picking the leaves for tea, the farmers pick the tips off of the pea plant.
In Greece, Tunisia, Turkey, Cyprus, and other parts of the Mediterranean, peas are made into a stew with lamb and potatoes.
In Hungary and Serbia, pea soup is often served with dumplings and spiced with hot paprika.[44][45][46]
In the United Kingdom, dried, rehydrated and mashed marrowfat peas, or cooked green split peas, known as mushy peas, are popular, originally in the north of England, but now ubiquitously, and especially as an accompaniment to fish and chips or meat pies, particularly in fish and chip shops. Sodium bicarbonate is sometimes added to soften the peas. In 2005, a poll of 2,000 people revealed the pea to be Britain's seventh favourite culinary vegetable.[47]
Processed peas are mature peas which have been dried, soaked and then heat treated (processed) to prevent spoilage—in the same manner as pasteurizing. Cooked peas are sometimes sold dried and coated with wasabi, salt, or other spices.[48]
In North America pea milk is produced and sold as an alternative to cow milk for a variety of reasons.[49]
In East Asia, the sprouts or shoots of pea (豆苗;완두순) [50] were once dedicated cuisine when the plant was not highly available as nowadays. But now, when the plant can be easily grown, fresh pea shoots are available in supermarkets, and some people decided to grow them in their backyard.[51]
In order to freeze and preserve peas, they must first be grown, picked, and shelled. Usually, the more tender the peas are, the more likely that they will be used in the final product. The peas must be put through the process of freezing shortly after being picked so that they do not spoil too soon. Once the peas have been selected, they are placed in ice water and allowed to cool. After, they are sprayed with water to remove any residual dirt or dust that may remain on them. The next step is blanching. The peas are boiled for a few minutes to remove any enzymes that may shorten their shelf life. They are then cooled and removed from the water. The final step is the actual freezing to produce the final product.[52] This step may vary considerably; some companies freeze their peas by air blast freezing, where the vegetables are put through a tunnel at high speeds and frozen by cold air. Finally, the peas are packaged and shipped out for retail sale.
In the mid-19th century, Austrian monk Gregor Mendel's observations of pea pods led to the principles of Mendelian genetics, the foundation of modern genetics.[53] He ended up growing and examining about 28,000 pea plants in the course of his experiments.[54]
Mendel chose peas for his experiments because he could grow them easily, develop pure-bred strains, protect them from cross-pollination, and control their pollination. Mendel cross-bred tall and dwarf pea plants, green and yellow peas, purple and white flowers, wrinkled and smooth peas, and a few other traits. He then observed the resulting offspring. In each of these cases, one trait is dominant and all the offspring, or Filial-1 (abbreviated F1) generation, showed the dominant trait. Then he crossed members of the F1 generation together and observed their offspring, the Filial-2 (abbreviated F2) generation. The F2 plants had the dominant trait in approximately a 3:1 ratio.
Mendel reasoned that each parent had a 'vote' in the appearance of the offspring, and the non-dominant, or recessive, trait appeared only when it was inherited from both parents. He did further experiments that showed each trait is separately inherited. Unwittingly, Mendel had solved a major problem with Charles Darwin's theory of evolution: how new traits were preserved and not blended back into the population, a question Darwin himself did not answer. Mendel's work was published in an obscure Austrian journal and was not rediscovered until about 1900.[55]
Some people experience allergic reactions to peas, as well as lentils, with vicilin or convicilin as the usual allergens.[56]
Favism, or Fava-bean-ism, is a genetic deficiency of the enzyme glucose-6-phosphate dehydrogenase that affects Jews, other Middle Eastern Semitic peoples and other descendants of the Mediterranean coastal regions. In this condition, the toxic reaction to eating most, if not all, beans is hemolytic anemia, and in severe cases the released circulating free hemoglobin causes acute kidney injury.[57][58]
Peas, like many legumes, contain symbiotic bacteria called Rhizobia within root nodules of their root systems. These bacteria have the special ability to fix nitrogen from atmospheric, molecular nitrogen (N2) into ammonia (NH3).[59] The chemical reaction is:
Ammonia is then converted to another form, ammonium (NH+4), usable by (some) plants by the following reaction:
The root nodules of peas and other legumes are sources of nitrogen that they can use to make amino acids, constituents of proteins. Hence, legumes are good sources of plant protein.[60]
When a pea plant dies in the field, for example following the harvest, all of its remaining nitrogen, incorporated into amino acids inside the remaining plant parts, is released back into the soil. In the soil, the amino acids are converted to nitrate (NO−3), that is available to other plants, thereby serving as fertilizer for future crops.[61][62]
Pea grading involves sorting peas by size, in which the smallest peas are graded as the highest quality for their tenderness.[63] Brines may be used, in which peas are floated, from which their density can be determined.[63]
A variety of diseases affect peas through a number of pathogens, including insects, viruses, bacteria and fungi.[64] In particular, virus disease of peas has worldwide economic importance.[65]
Additionally, insects such as the pea leaf weevil (Sitona lineatus) can damage peas and other pod fruits. The pea leaf weevil is native to Europe, but has spread to other places such as Alberta, Canada. They are about 3.5 millimetres (0.14 in)—5.5 millimetres (0.22 in) long and are distinguishable by three light-coloured stripes running length-wise down the thorax. The weevil larvae feed on the root nodules of pea plants, which are essential to the plants' supply of nitrogen, and thus diminish leaf and stem growth. Adult weevils feed on the leaves and create a notched, "c-shaped" appearance on the outside of the leaves.[66]
The Pea moth can be a serious pest producing caterpillars the resemble small white maggots in the pea-pods. The caterpillars eat the developing peas making them unsightly and unsuitable for culinary use.[67] Prior to the use of modern insecticides, pea moth caterpillars were a very common sight in pea pods.
The pea is most commonly the small spherical seed or the seed-pod of the flowering plant species Pisum sativum. Each pod contains several peas, which can be green or yellow. Botanically, pea pods are fruit, since they contain seeds and develop from the ovary of a (pea) flower. The name is also used to describe other edible seeds from the Fabaceae such as the pigeon pea (Cajanus cajan), the cowpea (Vigna unguiculata), and the seeds from several species of Lathyrus.
Peas are annual plants, with a life cycle of one year. They are a cool-season crop grown in many parts of the world; planting can take place from winter to early summer depending on location. The average pea weighs between 0.1 and 0.36 gram. The immature peas (and in snow peas the tender pod as well) are used as a vegetable, fresh, frozen or canned; varieties of the species typically called field peas are grown to produce dry peas like the split pea shelled from a matured pod. These are the basis of pease porridge and pea soup, staples of medieval cuisine; in Europe, consuming fresh immature green peas was an innovation of early modern cuisine.
La ĝardena pizo (latine Pisum sativum L.) estas plantospecio el la familio de fabacoj, subfamilio papiliofloruloj (Faboideae). Oni nomas pizo la tutan planton kaj mallonge la grajnon de la piza planto (tio validas por aliaj specioj de pizo en la genro „pisum”).
La pizo estas unujara, moltiga, mempolenita, la plimulto de la specoj estas longtaguloj. Pizo estas ankaŭ grimpanta planto, kiu en konvenaj kondiĉoj povas kreski eĉ je 2 m. Ĝi havas pinatajn foliojn, finiĝantajn per ĉiro, grandajn foliecajn stipulojn, florojn unuopajn aŭ malmultajn ĉe la folianguloj.
La specoj (variantoj) havas diversajn vegetajn tempojn, kiuj estas karakterizeblaj per varmosumoj.
La verdaj guŝoj, false nomata kelkfoje "silikvoj", estas longaj ĝis 10 cm kaj entenas rondajn, 5 ĝis 7 mm grandajn grajnojn, kiuj sekiĝante povas esti randaj.
La pizo venas verŝajne el Anatolio kaj estas jam ekde jarmiloj grava utilplanto. Oni jam trovis pizojn dekmil-jarajn ĉe arkeologiaj fosaĵoj en okcidenta Azio.
La pizo estas hodiaŭ dismonde kulturata kaj freŝe (krude aŭ kiel kuirita legomo) aŭ seke uzata. Ekzistas eĉ specoj, kies junaj guŝoj estas manĝeblaj. Oni uzas la pizojn kiel kompletan semon (kun semoŝelo) aŭ duonan pizon (kiam oni forigas la semoŝelon). La duonigitaj pizoj estas iomete pli multekostaj, sed pli rapide kuiriĝas. La sekaj pizoj estas verdaj aŭ flavaj.
Oni povas diferenci tri specogrupojn:
La ĝardena pizo (latine Pisum sativum L.) estas plantospecio el la familio de fabacoj, subfamilio papiliofloruloj (Faboideae). Oni nomas pizo la tutan planton kaj mallonge la grajnon de la piza planto (tio validas por aliaj specioj de pizo en la genro „pisum”).
Pisum sativum es una planta herbácea de la familia de las leguminosas (Fabaceae), más o menos trepadora, propia de la cuenca mediterránea, aunque muy extendida en todo el mundo. Se cultiva para consumir las semillas. Recibe diferentes nombres dependiendo de la región: guisante, chícharo (del mozárabe číčar-o, y este del latín cicĕra),[2] petipuás (del francés petit pois), arveja; las vainas tiernas son comestibles y se conocen como miracielo, cometodo o tirabeque.
La planta posee un sistema vegetativo poco desarrollado aunque con una raíz pivotante que tiende a profundizar bastante. Las hojas están formadas por pares de folíolos terminadas en zarcillos. Las inflorescencias nacen arracimadas en grandes brácteas foliáceas –de hasta 9 por 4 cm– que se insertan en las axilas de las hojas. Las semillas (guisantes) se encuentran en vainas de entre 5 a 10 cm de largo que contienen entre 4 y 10 unidades. Existen variedades de hábito determinado, es decir, que crecen como hierbas hasta una altura definida, y otras de hábito indeterminado, que se comportan como enredaderas que no dejan de crecer y requieren medios de soporte o "guías".
Son plantas herbáceas anuales, trepadoras, muy variables en forma y hábito, glabras. Hojas imparipinnadas; los 3–5 (7) folíolos distales generalmente reducidos a zarcillos trepadores, folíolos normales 2–6, opuestos, ovados, elípticos u obovados, generalmente 1.5–5.5 cm de largo y 1–2 cm de ancho, estipelas ausentes; estípulas foliáceas, ovadas, generalmente más largas que los folíolos, basalmente semicordadas, amplexicaules y dentadas. Inflorescencia flores solitarias o racimos con 2 o 3 flores en el ápice del pedúnculo; cáliz campanulado, 5-lobado, los 2 lobos superiores más anchos; corola 1.5–2 cm de largo, blanca o rosada, estandarte obovado o suborbicular, las alas falcado-oblongas, la quilla encorvada, apicalmente obtusa; estambres 10, diadelfos, el vexilar libre; estilo barbado en la superficie interna. Legumbres oblongas o cilíndricas, más o menos comprimidas o teretes, 2.5–12.5 cm de largo y 1.5–2.5 cm de ancho, rectas o curvadas, carnosas y ceráceas al madurar, dehiscentes; semillas 3–12, forma y tamaño variable; cuentan con una gran cantidad diversa de proteínas las cuales controlan su crecimiento, inhibición, fotosíntesis, entre otros.[3]
Se han encontrado restos fosilizados de guisantes en yacimientos arqueológicos del Próximo Oriente que datan de hace casi 10 000 años. Las especies cultivables aparecieron relativamente poco después del trigo y la cebada, por lo que se supone que ya se cultivaban hacia el 7800 a. C. En el 2000 a. C. su cultivo se había extendido por Europa y hacia el este a la India, aunque hasta el siglo XVI solo se usaba en grano seco o como forraje. A partir de ese momento, empezó a usarse también el grano limpio.
Fue la planta utilizada por Gregor Mendel en sus experimentos, que sentaron las bases de la genética.
Se reproduce en el hemisferio boreal, por semilla en febrero o marzo, aunque en las zonas de climas benignos se puede hacer también en noviembre.
Los guisantes son una cosecha de estación fresca que se puede disfrutar tanto en primavera como en otoño. Requiere una tierra suelta y ligera. Aunque no es muy exigente respecto a la riqueza orgánica del suelo, es conveniente aportar algún abono complejo, que contenga algo de cal y dolomita. Este cultivo no tolera suelos muy ácidos y se ha de vigilar el pH para tratar de que no sea inferior a 6,5. Necesita una exposición soleada y riegos frecuentes.
Como todas las leguminosas, además de ser una buena fuente de proteínas, minerales y fibras es beneficiosa para la tierra, ya que fija el nitrógeno en el suelo debido a bacterias del género Rhizobium que proliferan en los nódulos de las raíces y producen nitratos.
Es propenso al ataque de hongos como el mildiu, el oídio y la antracnosis, así como a insectos como el pulgón, la polilla del guisante y los coleópteros (escarabajos) Bruchus pisi (laria o gorgojo de guisante) y Sitona lineatus. También puede ser atacado por la mosca minadora (Liriomyza huidobrensis).
Pisum sativum fue descrita por Carlos Linneo y publicado en Species Plantarum 2: 727. 1753.[3]
La denominación guisante (del mozárabe biššáuṭ, y este del latín pisum sapĭdum, guisante sabroso, influido por guisar) o chícharo (del mozárabe číčar-o, y este del latín cicĕra) aplicada a toda la planta es una metonimia, pues este no es más que la semilla. Recibe, entre otros, el nombre vernáculo de arveja, aunque este es un apelativo común que se da en ciertos países a otras plantas del género Vicia, especialmente con la arveja silvestre (Vicia cracca) y la arveja común (Vicia sativa), ampliamente cultivada como planta forrajera.[8]
Otros nombres: abejaquilla, alvilla, arbeja (2), arbella, arveja (3), arvejana, arvejo, arvejote, arvejón, bisaltera, bisaltero, bisalto (6), bisantes, bisarto, chicharro (5), chícharo (2), cuchillejo, disante mayor, disante menor, fasolera, garbaneta, guisante (24), guisante ordinario (2), guisantera (2), guisón, haberos, ilar, moros, nanos, pelailla, pequeñicos, poa, prinsol, présoles (2), pésole, tabilla, tirabeques, tres reyes. Entre paréntesis, la frecuencia de uso del vocablo en España.[6][9]
En América también se conoce al guisante como bisalto o tirabeque (nombre que en España se aplica al guisante inmaduro que se prepara y come con la vaina).
Pisum sativum es una planta herbácea de la familia de las leguminosas (Fabaceae), más o menos trepadora, propia de la cuenca mediterránea, aunque muy extendida en todo el mundo. Se cultiva para consumir las semillas. Recibe diferentes nombres dependiendo de la región: guisante, chícharo (del mozárabe číčar-o, y este del latín cicĕra), petipuás (del francés petit pois), arveja; las vainas tiernas son comestibles y se conocen como miracielo, cometodo o tirabeque.
See artikkel räägib taimeliigist; toiduaine kohta vaata artiklit Herned; taimeperekonna kohta vaata artiklit Hernes (perekond) Harilik hernes (Pisum sativum) on liblikõieliste sugukonda herne perekonda kuuluv üheaastane[1] rohttaim.
Varem oli see tähtis valguallikas. Tänapäeval kasutatakse seda eeskätt köögivilja ja loomasöödana.
Harilik hernes pärineb Väike-Aasiast ja on aastatuhandeid olnud kultuurtaim. Herneste kõige varasemad arheoloogilised leiud pärinevad noorema kiviaja Süüriast, Türgist ja Jordaaniast. Ajavahemikus 4800–4400 eKr levis hernes Niiluse deltasse ja 3800–3600 eKr Ülem-Egiptusse. Gruusia esimesed leiud pärinevad 5. aastatuhandest eKr. Idapoolsed leiud pärinevad hilisemast ajast. Afganistani jõudis hernes umbes 2000 eKr ning Harappasse, Pakistani ja Loode-Indiasse 2250–1750 eKr. Aastaks 1000 eKr oli hernes jõudnud ka Gangese valglasse ja Lõuna-Indiasse.
Herneid võib külvata siis, kui pinnase temperatuur on tõusnud +10 °C-ni. Kõige paremini kasvab hernes temperatuuril +13...+18 °C. Sooja kliimaga paikades ta suvekuumust hästi ei talu. Kõige paremini kasvavad herned sõmeratel kergelt happelistel muldadel.
Juur ulatub kuni meetri sügavusele. Külgjuurtel on juuremügarad. Harilik hernes on sümbioosis mügarbakteriga Rhizobium leguminosarum. Mügarbakterid elavadki juuremügarates. Nad seovad õhust molekulaarset lämmastikku, teisendavad selle ammooniumiks ja varustavad selle abil hernetaime lämmastikuga.
Vars on lamav või roniv ning kasvab kuni 0,5–2,0 m [1] kõrgeks. See on lihtne või aluselt harunev, õõnes, neljakandiline ja paljas ning sinakasroheline.
Herne lehed on 2 või 3 (harva 4) paari[1] lehekesega sulgjad liitlehed.
Lehtedest väljuvad harunevad köitraod. Köitraod võivad keerduda ükskõik missuguse toe ümber ja nendele toetudes võib hernetaim kasvada kuni 2 meetrit kõrgeks. Et hernestel oleks parem kasvada, külvatakse herneid tavaliselt millegi juurde, mida toena kasutada, ja see ei pea olema tingimata puust: sama hästi saab kasutada traadist või nöörist võrku. Tihedalt kasvavad hernetaimed võivad ka üksteist vastastikku toetada.
Lehekesed on munajad või ovaalsed[1], ümara tipuga, leheserv on terve või hambuline. Lehed on 2–7 cm pikad ja 1,5–4,0 cm laiad.
Abilehed on suured (pikkus 4–10 cm) ja laipoolsüdajad. Leheservad on alusel hambulised[1] kuni sopilised. Alusel on neil enamasti violetne täpp.
Õisik on ühe- kuni kolmeõieline. See on kobar, mille telg lõpeb sageli ohtega.
Õitel on 5–10 mm pikkune raag.
Õietupp on kellukesekujuline ja tagant sopistunud. Tupplehed on munajad-süstjad. Alumised tupplehed on torust umbes kolm korda pikemad ning ülemistest kitsamad ja pikemad. Õielehed on valged või lillakad[1]. Hernes õitseb juunis-juulis[1].
Õied on ebakorrapärased. Nad pole tsentraalsümmeetrilised, vaid ainult ühe sümmeetriateljega ehk bilateraalsümmeetrilised. Mõningase välise sarnasuse järgi on tervet sugukonda, kuhu hernes kuulub, hakatud nimetama liblikõielisteks.
Herne vili on kaun. Kaun võib olla sirge või kõver, lame või ruljas. Kaun on 5–15 cm pikk. Kauna sees on ümmargused rohekad või kollakad seemned.[1]
Herne viljad valmivad varakult. Varastel sortidel saab herneid süüa juba 45 päeva pärast külvamist, hilistel sortidel kestab küpsemine kuni 70 päeva. Seemned on idanemisvõimelised 5-6 aastat.[1]
Gregor Mendel avastas pärilikkuse põhilised seadused uuringute käigus, mida ta korraldas aastail 1856–1863. Uuringute tulemused avaldas ta 1865 ettekandena ja 1866 kirjalikult. Tema järgi nimetatakse neid loodusseadusi Mendeli seadusteks.
Harilik hernes (Pisum sativum) on liblikõieliste sugukonda herne perekonda kuuluv üheaastane rohttaim.
Varem oli see tähtis valguallikas. Tänapäeval kasutatakse seda eeskätt köögivilja ja loomasöödana.
Harilik hernes pärineb Väike-Aasiast ja on aastatuhandeid olnud kultuurtaim. Herneste kõige varasemad arheoloogilised leiud pärinevad noorema kiviaja Süüriast, Türgist ja Jordaaniast. Ajavahemikus 4800–4400 eKr levis hernes Niiluse deltasse ja 3800–3600 eKr Ülem-Egiptusse. Gruusia esimesed leiud pärinevad 5. aastatuhandest eKr. Idapoolsed leiud pärinevad hilisemast ajast. Afganistani jõudis hernes umbes 2000 eKr ning Harappasse, Pakistani ja Loode-Indiasse 2250–1750 eKr. Aastaks 1000 eKr oli hernes jõudnud ka Gangese valglasse ja Lõuna-Indiasse.
Herneid võib külvata siis, kui pinnase temperatuur on tõusnud +10 °C-ni. Kõige paremini kasvab hernes temperatuuril +13...+18 °C. Sooja kliimaga paikades ta suvekuumust hästi ei talu. Kõige paremini kasvavad herned sõmeratel kergelt happelistel muldadel.
Ilarra (Pisum sativum) Fabaceae familiako landare belarkara da. Ilarraren hazia barazki gisa jaten da.
Landare honek sistema begetatibo txikia eta ardatz-formako sustraia dauzka. Hostoak kiribiletan amaitutako foliolo-bikoteez osaturik daude. Infloreszentziak multzoka sortzen dira hostoen galtzarbeetan kokatutako brakteetan. Haziak 5-10 cm luze diren zorroetan sortzen dira. Zorro edo leka hauetako bakoitzak 4-10 ale eduki ohi ditu.
Gainerako lekaleek bezala, elikadurari dagokionez ilarrak proteina, mineral eta zuntz asko dauka. Ekologiaren aldetik, sustraietako noduluetan eduki ohi dituen bakterio nitrifikatzaileei esker, ilarrak nitrogenoa finkatzen du lurzoruan eta ezaugarri honi esker ongarri natural gisa erabil daiteke.
Haziak zuzenean erein lurrean egindako zuloetan, zuloko 4 edo 5 hazi botaz eta 3 edo 4 cm-ko lur-geruzaz estaliz. Zuloak 30-50 cm-ko tartearekin jarri. Ilargi betean erein. Landareak loratan daudenean ez astindu lurra, sustraiak kaltetu egiten baitira eta aurrekoarekin loratzea kaltetzen da. Arbak jartzea beharrezkoa da, balorerik gabeko bigarren mailako kimuak eta lorak ager ez daitezen. Bakarrik ureztatu landareak oso eguraldi lehorra badago edota drenai handia badu lurrak. Landare autopolinizatzaileak direnez eta lora perfektua dutenez oso gutxitan gurutzatzen dira beste barietateetako landareekin. Haziek leken barnean soinua ateratzen dutenean bildu eta hazia atera daiteke. Hazia baldintza egokietan (hotza, iluntasuna eta lehorra) kontserbatuta 3 urtez izan daiteke emankorra. Hazkunde azkarra du
Oso aberatsa azukretan samurra denean. Lehortuta, oso nutritiboa da.
Artikulu hau biologiari buruzko zirriborroa da. Wikipedia lagun dezakezu edukia osatuz. Ilarra (Pisum sativum) Fabaceae familiako landare belarkara da. Ilarraren hazia barazki gisa jaten da.
Landare honek sistema begetatibo txikia eta ardatz-formako sustraia dauzka. Hostoak kiribiletan amaitutako foliolo-bikoteez osaturik daude. Infloreszentziak multzoka sortzen dira hostoen galtzarbeetan kokatutako brakteetan. Haziak 5-10 cm luze diren zorroetan sortzen dira. Zorro edo leka hauetako bakoitzak 4-10 ale eduki ohi ditu.
Gainerako lekaleek bezala, elikadurari dagokionez ilarrak proteina, mineral eta zuntz asko dauka. Ekologiaren aldetik, sustraietako noduluetan eduki ohi dituen bakterio nitrifikatzaileei esker, ilarrak nitrogenoa finkatzen du lurzoruan eta ezaugarri honi esker ongarri natural gisa erabil daiteke.
Herne (Pisum sativum) on hernekasvien heimoon kuuluva ikivanha viljelyskasvi. Sitä viljellään sekä ihmisravinnoksi että rehuksi. Siitä käytetään ravinnoksi yleensä siemenet, mutta joidenkin lajikkeiden palotkin ovat syötäviä.
Hernerouhe on valmistettu kuorituista, kuivatuista herneistä.[2] Hernerouheessa on 21 prosenttia proteiinia. Sitä voi lisätä todella monipuolisesti vain puolen tunnin liotuksen jälkeen erilaisiin ruokiin.[3]
Herneestä on olemassa monia muunnoksia, jotka vakiintuneesti jaetaan kahteen pääryhmään, tarhaherneisiin (P. sativum var. sativum) ja peltoherneisiin (P. sativum var. arvense)[4]. Peltoherneen kukat ovat punaisenkirjavat ja pienehköt, siemenet tuleentuneina ruskehtavat tai harmaat. Tarhaherneen kukat ovat valkoiset, siemenet vihreät tai keltaiset. Nykyään nämä vanhat nimitykset eivät kuitenkaan enää täysin vastaa käyttömuotoa, sillä esimerkiksi Suomessa viljellään lähes yksinomaan tarhahernettä sekä puutarha- että peltokasvina.[5].
Tarhaherneitä on edelleen monia tyyppejä, kuten silpoherne, silpoydinherne, taittoherne ja sokeriherne.[6] Silpoherneestä valmistetaan muun muassa hernekeittoa, kun taas silpoydinherneitä käytetään enimmäkseen tuleentumattomina, ja niitä viljellään runsaasti pakasteherneiksi. Taittoherne ja sokeriherne eroavat muista herneistä siinä, että niiden palon sisäpinnalla ei ole sitkeää kalvoa, minkä vuoksi niiden palotkin ovat syötäviä.[5]
Monet hernelajikkeet eroavat toisistaan selvästi myös lehtiensä osalta. Alkuperäisin on lehti, jonka tyvessä on kaksi korvaketta, sitten pareittain lehdyköitä ja kärjessä kärhet, joiden avulla kasvi voi ottaa tukea jostakin. Monilla lajikkeilla, joita sanotaan puolilehdettömiksi, ovat kuitenkin lehdykät muuttuneet kärhiksi, ja joiltakin, lehdettömillä lajikkeilla myös korvakkeet ovat surkastuneet. Kärhissäkin on lehtivihreää, joten ne pystyvät yhteyttämään.[5]
Vaikka herneen kukat ovat varsin näyttäviä, vain harvat hyönteiset voivat pölyttää niitä, ja herne on lähes täysin itsepölytteinen kasvi. Tästä syystä sen toisistaan selvästi poikkeavat tyypit ovat varsin pysyviä. Monet herneen näkyvät ominaisuudet johtuvat vain yhdestä geenistä, minkä ansioista Gregor Mendelin onnistui selvittää perinnöllisyyden perusasiat jo 1800-luvulla juuri herneillä tekemillään kokeilla.[5]
Hernettä viljellään etupäässä pohjoisen pallonpuoliskon subtrooppisella ja lauhkealla vyöhykkeellä. Kuivien herneiden tärkeimmät tuottajamaat ovat Ranska, Ukraina, Venäjä, Kiina ja Kanada, vihreitä herneitä viljellään varsinkin Yhdysvalloissa ja laajalti Euroopassa. Suomessa hernettä viljellään pääasiassa linjan Pori-Tampere-Kotka lounaispuolella.[5]
Herne kuuluu palkoviljoihin papujen ohella. Kasvi on peräisin Lähi-idästä, jossa hernettä on syöty tiettävästi 7500 eaa. Vanhimmista löydöistä on kuitenkin vaikea päätellä, onko kyseessä viljelty vai villi herne.[5] Platinan mukaan herne on vähemmän haitallinen kuin härkäpapu. Väite johtuu ilmeisesti siitä, että herneessä on vähemmän sitä kasvinsyöjiltä puolustavia haitta-aineita kuin härkäpavussa ja näin ollen sen esikäsittely ruuaksi valmistettaessa on lyhyempi kuin härkäpavun.
Arkeologit ovat kaivauksissa löytäneet merkkejä siitä, että hernettä olisi kasvatettu jo esihistoriallisena aikana Suomessamilloin?Tuholaiset ja niiden torjunta Herneenviljelyssä tuholaisista on suurta haittaa ja Suomen oloissa hernekääriäisen (Cydia nigricana) toukat tuhoavat suuren osan sadosta, jollei torjunta-aineita käytetä. Muita herneen tuholaisia ovat herneripsiäinen (Kakothrips pisivorus), hernekirva (Acyrthosiphon pisum) ja hernekärsäkkäät (Sitona). Luomuviljelyssä tuhoja voidaan vähentää esimerkiksi seosviljelyllä ja alueellisella viljelykierrolla.[7] Herneissä on paljon proteiinia sekä B- ja C-vitamiinia. Tuleentuneissa herneissä on useimmiten yli 20 % proteiinia ja 48-62 % hiilihydraattia. Vihreissä, tuleentumattomina käytetyissä herneissä proteiinia on yleensä noin 6-10 % ja hiilihydraattia usein alle 10 %. Lisäksi herneissä on pari prosenttia rasvaa.[5] Oheisessa taulukossa on vertailtu porkkanan,[8] herneen,[9] appelsiinin,[10] leivän[11] ja mansikan ravintoarvoja.[12] Kaalit: keräkaali | kiinankaali | kukkakaali | kyssäkaali | lehtikaali | punakaali | parsakaali | ruusukaali | kurttu- eli savoijinkaaliRavintoarvot
Lähteet
Kirjallisuutta
Aiheesta muualla
Suomalaiset hyötypuutarhakasvit Juurekset: lanttu | mustajuuri | nauris | palsternakka | porkkana | piparjuuri | punajuuri | retiisi | selleri
Kurkkukasvit: kurkku | kesäkurpitsa | kurpitsa | spagettikurpitsa
Mausteet: basilika | humala | kirveli | krassi | kumina | kurkkuyrtti | kynteli | lipstikka | meirami | minttu | persilja | rakuuna | rosmariini | salvia | sitruunamelissa | tilli | timjami
Mukulakasvit: maa-artisokka | peruna
Palkokasvit: herne | härkäpapu | tarhapapu
Sipulit: hillosipuli | ilmasipuli | jättisipuli | purjo | sipuli | ruohosipuli | ryvässipuli | valkosipuli | vihersipuli
Muut kasvikset: endiivi | fenkoli | latva-artisokka | lehtisalaatti | lehtiselleri | mangoldi | maissi | paprika | parsa | pinaatti | raparperi | tomaatti
Herne (Pisum sativum) on hernekasvien heimoon kuuluva ikivanha viljelyskasvi. Sitä viljellään sekä ihmisravinnoksi että rehuksi. Siitä käytetään ravinnoksi yleensä siemenet, mutta joidenkin lajikkeiden palotkin ovat syötäviä.
Hernerouhe on valmistettu kuorituista, kuivatuista herneistä. Hernerouheessa on 21 prosenttia proteiinia. Sitä voi lisätä todella monipuolisesti vain puolen tunnin liotuksen jälkeen erilaisiin ruokiin.
Pisum sativum, Lathyrus oleraceus
Le Pois cultivé (Pisum sativum L.) est une espèce de plante annuelle de la famille des légumineuses (Fabacées), largement cultivée pour ses graines, consommée comme légume ou utilisée comme aliment du bétail. Le terme désigne aussi la graine elle-même, riche en énergie (amidon) et en protéines (de 16 à 40 %)[3]. Les pois secs se présentent souvent sous la forme de « pois cassés ». Les pois frais, récoltés avant maturité, sont plus couramment appelés « petits pois ».
Le pois est cultivé depuis l'époque néolithique et a accompagné les céréales dans l'apparition de l'agriculture au Proche-Orient. Il était dans l'Antiquité et au Moyen Âge un aliment de base en Europe et dans le bassin méditerranéen. De nos jours, sa culture est pratiquée dans les cinq continents, particulièrement dans les régions de climat tempéré d'Eurasie et d'Amérique du Nord.
Le pois sec est un aliment traditionnellement important dans certains pays, notamment le sous-continent indien et l'Éthiopie, mais il est relativement délaissé comme féculent et comme source de protéines dans la plupart des pays occidentaux, où il est désormais principalement cultivé pour l'alimentation animale ou pour l'exportation. Depuis le XVIIe siècle, le petit pois est devenu un légume frais très prisé, dont la consommation à longueur d'année est favorisée par les techniques de conservation et de surgélation.
Le pois est une plante grimpante herbacée annuelle. Le système radiculaire est de type pivotant, pouvant atteindre une profondeur d'un mètre dans des conditions de sol favorables, mais très ramifié, surtout dans la couche superficielle du sol. Les radicelles de 2e ou 3e ordre portent des nodosités, siège de la fixation symbiotique de l'azote. La bactérie concernée, qui est également présente sur les genres Lathyrus et Lens, est Rhizobium leguminosarum biovar viciae[4],[5].
La tige, peu ramifiée, de longueur variant de 50 cm à 2 m, voire jusqu'à trois mètres chez le pois fourrager[6], est à croissance indéterminée. Elle est creuse, de section cylindrique, et grimpe en s'accrochant aux supports par les vrilles des feuilles. Elle se caractérise par un certain nombre de nœuds, ou mailles, dont les premiers sont purement végétatifs (émettant des feuilles ou des ramifications) et les suivants reproducteurs (portant des fleurs). Chez les variétés et cultivars les plus précoces, les premières fleurs peuvent apparaître dès le quatrième nœud, tandis que chez les plus tardives elles peuvent n'apparaître qu'au 25e[3].
Les feuilles, opposées, sont composées d'une à quatre paires de folioles sessiles, opposées et terminées par une vrille simple ou ramifiée. Les folioles sont entières, obovales, et ont de 6 cm de longueur. Chez certaines variétés, elles sont partiellement transformées en vrilles. Chez les variétés de type 'afila', toutes les folioles sont remplacées par des vrilles, les fonctions foliaires (photosynthèse) étant alors assurées par les stipules. Inversement chez les variétés de type 'acacia', les vrilles sont transformées en folioles.
Les feuilles possèdent à leur base deux grandes stipules embrassantes, arrondies et crénelées à la base. Souvent plus grandes que les folioles, elles peuvent atteindre 10 cm de long. Certaines variétés ont des stipules allongées caractéristiques dites « en oreilles de lapin ». Les stipules portent parfois des taches rouges (présence d'anthocyanes), caractéristiques de certaines variétés, notamment chez les pois fourragers[7].
Les deux premières feuilles primordiales sont réduites à des écailles.
Les fleurs, de type « papilionacé », sont zygomorphes, à ovaire supère et cléistogames. Elles apparaissent à l'aisselle des feuilles, solitaires ou groupées en racème lâche de deux ou trois fleurs. Le calice, de couleur verte, est formé de cinq sépales soudés et présente cinq dents inégales. La corolle compte cinq pétales très différenciés, l'étendard redressé en position postérieure, les deux ailes en position latérale enveloppant la carène, elle-même formée de deux pétales inférieurs, partiellement soudés. La corolle est généralement entièrement blanche, parfois rose, pourpre ou violette. L'androcée qui comprend dix étamines, une libre et neuf soudées par leur filet en une gouttière ouverte vers le haut, est dit diadelphe. Le gynécée est formé d'un carpelle unique uniloculaire à placentation marginale portant des ovules recourbés (campylotropes). Ce carpelle est interprété comme l'évolution d'une feuille repliée le long de sa nervure médiane et soudée par ses marges, auxquelles sont attachés les ovules.
La formule florale est donc 5S 5P 10E 1C (formule simplifiée) ou •|• S(5) P5 E(9)+1 C1 (formule complète)[8].
Les fleurs étant fermées (cléistogamie), la fécondation est principalement autogame avec moins de 1 % d'allofécondation, la pollinisation intervenant avant l'épanouissement complet de la fleur. Ce caractère facilite la sélection de lignées pures et le maintien de variétés stables mais complique l’obtention de nouveaux hybrides. Toutefois certains insectes hyménoptères, tels les mégachiles, sont capables de pénétrer dans les fleurs et de provoquer des pollinisations croisées[9].
Le fruit est une gousse déhiscente bivalve, appelée aussi cosse, de 15 cm de long, contenant de 10 graines rarement plus. Elles sont rondes lisses ou anguleuses, de 8 mm de diamètre. Ces gousses présentent des variations morphologiques selon les variétés ; leur forme générale est droite ou plus ou moins arquée, leur extrémité plus ou moins effilée ou tronquée. Elles comportent généralement une membrane sclérifiée, le parchemin, qui est absente chez les variétés de type « mangetout ». Leur couleur est généralement verte, parfois violette.
Comme chez toutes les légumineuses, les graines sont exalbuminées et les réserves nutritives à disposition de l'embryon sont contenues dans les deux cotylédons hémisphériques hypertrophiés qui représentent la quasi-totalité du volume des graines. Elles peuvent être de couleur vert pâle à maturité lorsque les cotylédons restent chlorophylliens (comme chez les haricots flageolets verts), ou bien blanchâtre, jaune ou brunes. Certaines graines vertes jaunissent avec le temps. Elles peuvent être lisses ou ridées.
Leur taille est très variable selon les variétés et cultivars. Le poids de 1 000 grains secs peut aller de moins de 350 g[10].
Les graines peuvent conserver leur faculté germinative de trois à cinq ans. Elles ne sont pas soumises au phénomène de dormance et peuvent donc germer immédiatement après avoir atteint le stade de la maturation. La germination des pois est « hypogée ».
Les cotylédons contiennent des substances de réserve, en moyenne 50 % d'amidon et jusqu'à 25 % de protéines (chez le pois protéagineux). L'amidon est constitué d'amylose et d'amylopectine en proportions variables : plus d'amylopectine chez les variétés à graines lisses et plus d'amylose chez celles à graines ridées, qui contiennent par ailleurs plus de sucres (voir le paragraphe Composition et valeur nutritive)[11]. La partie protéique est constituée essentiellement de trois fractions protéiques solubles : les albumines, les vicilines et les convicilines, et la légumine. La fraction des albumines contient, en faible teneur, diverses protéines enzymatiques biologiquement actives : lipoxygénases, lectines, inhibiteurs de protéases[12].
Le génome du pois comprend sept paires de chromosomes (2n=14)[13]. Sa taille est estimée à 4 500 Mpb, dont 90 % sont constituées de séquences répétées de type rétrotransposons[14].
Le pois cultivé est une plante de climat tempéré frais et relativement humide. Il est moins sensible au froid que le haricot et peut germer à partir de +5 °C. Les jeunes plants (avant le stade de floraison) peuvent supporter le gel, mais les fleurs peuvent être détruites par le froid à partir de −3,5 °C et les nœuds végétatifs à partir de −6 °C. La température moyenne optimale de croissance se situe entre 15 °C et 19 °C. Au-delà de 27 °C, la végétation et la pollinisation risquent d'être affectées.
La pluviométrie idéale se situe entre 1 000 mm par an.
Le pois est légèrement sensible à la photopériode, les jours longs favorisant la floraison.
Le pois s'accommode de tous les types de sols sous réserve qu'ils soient bien drainés et qu'ils offrent une bonne capacité de rétention en eau. Le pH optimal se situe entre 5,5 et 7,0.
L'espèce Pisum sativum appartient au genre Pisum, classé dans la tribu des Fabeae (ou Viciae) en compagnie des genres proches Lathyrus L. (gesses), Lens Mill. (lentilles), Vavilovia Fed. et Vicia L. (vesces)[15]. Le genre Pisum, après avoir compté plus d'une douzaine d'espèces, n'en regroupe plus que deux : Pisum sativum L. et Pisum fulvum Sm. Toutes les autres ont été reléguées au rang de sous-espèces ou variétés de Pisum sativum, avec laquelle elles sont toutes interfertiles.
L'espèce Pisum sativum présente une très grande diversité génétique qui se manifeste dans les nombreuses variations des caractères morphologiques des fleurs, des feuilles, des tiges, des gousses et des graines, ce qui a motivé diverses classifications des formes intraspécifiques. Les principales sous-espèces et variétés sont les suivantes[16],[17] :
Cette classification purement botanique est la plus commune bien que la classification par groupe de cultivars soit plus pertinente d'un point de vue agricole.
Le pois est une plante très anciennement cultivée dans l'Ancien monde puisque sa culture a vraisemblablement commencé il y a environ 8 000 ans dans la région du Croissant fertile, dans le même processus que certaines céréales (blé, orge) et d'autres légumineuses (vesce, lentille)[19]. On a découvert dans des sites archéologiques du Néolithique de la Grèce à l'Irak entre 7 500 et 5 000 ans avant Jésus-Christ, des restes provenant soit de plantes de cueillette, soit de plantes domestiquées. Par la suite, sa culture s'est diffusée vers l'ouest (Europe) et vers l'est (Inde). On en trouve trace notamment dans le site archéologique de Troie, en Europe centrale (vers −4 000 ans), en Europe occidentale et en Inde (vers −2 000 ans)[20]. Des restes de pois ont été retrouvés notamment dans des habitats lacustres du début de l'âge du bronze en Suisse et en France (lac du Bourget)[21].
Le pois était cultivé dans l'Antiquité par les Grecs et les Romains. Il est notamment cité par Théophraste dans son Histoire des Plantes au IIIe siècle av. J.-C., puis par Columelle (De re rustica) et Pline dans son Histoire naturelle écrite vers l'an 77 de notre ère. Selon Columelle, le pois était semé, comme les autres légumineuses, à l'équinoxe d'automne, en « terre meuble et légère[23] ».
Vers l'an 800, sous Charlemagne, le pois est cité sous le nom de pisos mauriscos[24] parmi les plantes potagères recommandées dans le capitulaire De Villis. Les pois secs, faciles à conserver, constituent tout au long du Moyen Âge l'une des principales ressources alimentaires des classes pauvres[19]. Ils sont souvent cuisinés en purée[19] ou avec du lard.
Un vieux quatrain paysan rappelle leur importance :
« Qui a des pois et du pain d’orge,
Du lard et du vin pour sa gorge,
Qui a cinq sous et ne doit rien,
Il se peut dire qu’il est bien[25]. »
Dans le Viandier de Taillevent, qui remonterait au XIIIe siècle, se trouve la recette de la crétonnée de pois nouveaux[26], potée épaisse aux pois ; cependant, les « pois nouveaux » dont il est question ne seraient pas encore les « petits pois ».
L'introduction du pois dans le Nouveau Monde a été faite pour la première fois à Saint-Domingue par Christophe Colomb lors de son premier voyage en Amérique.
La consommation des gousses entières (pois mangetout ou pois gourmand) est attestée depuis le XVIe siècle aux Pays-Bas et en France[27]. Le mangetout est mentionné par Jean Ruel dans son ouvrage De Natura Stirpium libri tres publié en 1536[28].
La consommation du petit pois (grain vert frais) commence en Italie à la cour des Medicis (piselli novelli) et est introduite en France lorsque Catherine de Médicis épouse Henri II (roi de France)[29]. Elle s'est développée en France à l'époque de Louis XIV[19]. C'est le 18 janvier 1660 que le sieur Audiger (ou Audiguier), officier de bouche de la comtesse de Soissons, présenta à la cour du roi Louis XIV, des pois verts en gousse rapportés d'Italie[19],[30]. Ils furent écossés et préparés à la française pour le roi, la reine et le cardinal et ce fut le départ d'une mode qui fit fureur à la Cour, flattée par la précocité du produit. Madame de Sévigné écrira plus tard, en mai 1696 :
« Le chapitre des pois dure toujours : l'impatience d'en manger, le plaisir d'en avoir mangé, et la joie d'en manger encore, sont les trois points que nos princes traitent depuis quatre jours. Il y a des dames qui après avoir soupé avec le roi, et bien soupé, trouvent des pois chez elles pour manger avant de se coucher, au risque d'une indigestion : c'est une mode, une fureur, et l'une suit l'autre[31]. »
Au XVIIIe siècle, le poète irlandais Oliver Goldsmith, qui voyagea à plusieurs reprises en France, s'en prit à la cuisson des petits pois « à la française », qu'il accusait dans ses lettres de toxicité[30].
Thomas Jefferson, qui fut le troisième président des États-Unis, de 1801 à 1809, passionné de sciences et en particulier d'agronomie, s'intéressa beaucoup à la viticulture, mais aussi aux petits pois. Il en cultiva de nombreuses variétés dont il cherchait à améliorer la précocité dans son domaine de Monticello[32].
Au cours du XIXe siècle, la vogue des petits pois se répandit en France et le nombre de variétés s'accrut. Denaiffe et fils, sélectionneurs, en recenseront environ 250 dans leur ouvrage sur les pois potagers publié en 1906. Cette citation attribuée à Gustave Flaubert, qui élevait des canards, témoigne de cet engouement. Il avait coutume de s'écrier quand ses volatiles devenaient par trop bruyants : « Il me semble qu'il est temps d'écosser les petits pois[33] ».
Vers la fin du XIXe siècle, se développe la production des « pois cassés », pois secs dont le tégument, relativement indigeste, a été retiré par abrasion[30].
Depuis le début du XXe siècle, la production des petits pois s'industrialise dans les pays occidentaux (Europe, Amérique du Nord) grâce au développement de l’appertisation en bocal ou boite de conserve et de la surgélation. Ce mouvement s'accompagne de la culture en plein champ qui se mécanise rapidement.
Dans les années 1920, un inventeur américain, Clarence Birdseye, fondateur de la société General Seafood, produit les premiers petits pois surgelés[34].
En 1926, la société américaine Minnesota Valley Canning Company, qui prendra par la suite le nom de Green Giant, crée la marque « Géant Vert » pour commercialiser des petits pois, plus grands que les petits pois habituels[35]. Cette marque, toujours utilisée, est devenue la propriété de General Mills. La même année, en France, la société Bonduelle, qui est devenue le numéro un en Europe des légumes en conserve, produit à l'usine Bonduelle de Renescure (Nord) ses premières boîtes de petits pois[36].
À partir de 1979, un semencier américain, Rogers (filiale de Syngenta), commercialise, sous le nom de 'sugar snap pea', un nouveau cultivar de la variété pois gourmand à gousse charnue dont le marché se développe aux États-Unis[37]. Ce type de pois était déjà connu dans le passé ; parmi les pois sans parchemin présenté par Vilmorin-Andrieux dans Les Plantes potagères (première édition en 1883) figurait une variété appelée « pois beurre » aux gousses charnues dont l'épaisseur atteignait un demi-centimètre[38].
Le pois sec a connu un nouveau développement vers la fin du XXe siècle, orienté surtout vers l'alimentation animale, en Europe d'abord, puis au Canada et en Australie notamment.
En Europe, notamment en France, la culture du pois protéagineux s'est fortement développée dans les années 1970-1980 comme source de protéines pour l'alimentation animale. Le facteur déclencheur fut l'embargo décrété en 1973 par les États-Unis sur leurs exportations de tourteaux de soja, qui mit en évidence la dépendance stratégique de l'Europe vis-à-vis des importations de protéines d'origine végétale.
En France, les surfaces cultivées sont ainsi passées de 500 hectares en 1977 à 500 000 hectares en 1985. Depuis la fin des années 1990, les surfaces ensemencées en pois ont eu tendance à régresser du fait de la baisse relative des aides communautaires[39], et de la stagnation des rendements, jusqu'à atteindre 100 000 hectares en 2008. Instauré en 2009[40], un « plan protéagineux » français de subventionnement spécifique a fait remonter la surface cultivée à 182 000 hectares en 2011.
Depuis le début des années 1990, le Canada, cherchant à diversifier ses productions agricoles, a doublé sa production de pois secs (cultivés principalement dans les provinces de Manitoba, Saskatchewan et Alberta) dont il est devenu le premier producteur mondial et également le premier exportateur, notamment vers l'Inde[41] - pour des débouchés en alimentation humaine essentiellement.
En 1998, une carte génétique consensuelle du pois est établie et validée par les résultats obtenus dans trois laboratoires différents[14],[42].
L'espèce Pisum sativum fournit plusieurs types d'aliments tant pour l'homme que pour les animaux :
Frais ou secs, les pois ont en commun d'être des aliments riches en énergie et en protéines.
Les pois secs (12 % d'humidité) sont des féculents, comparables à d'autres légumineuses (haricots secs, lentilles, fèves sèches, pois chiches), et aux céréales par leur valeur énergétique (330 cal/100 g). La partie glucidique des pois est formée essentiellement d'amidon (amylose et amylopectine en proportion variable selon les variétés) qui représente en moyenne 50 % de la graine, et de sucres (environ 6 %), comprenant du saccharose et des oligosaccharides, dont le stachyose, qui peuvent être responsables de phénomènes de flatulence. Comme toutes les graines de légumineuses, ils ont un index glycémique modéré, voisin de 32 (100 étant la valeur attribuée par convention au glucose).
Ils sont aussi riches en protéines. Celles-ci, à teneur élevée en lysine, sont toutefois déficientes en certains acides aminés essentiels comme la méthionine et le tryptophane. En les associant avec des aliments à base de céréales (par exemple du pain), qui sont au contraire déficients en lysine, on obtient une bonne complémentarité. En alimentation animale, le pois fait partie des plantes protéagineuses et constitue l'une des « matières riches en protéines » (MRP) aux côtés d'autres produits ou sous-produits entrant dans la composition des rations animales, comme la fèverole, le lupin, la luzerne, les tourteaux de soja, de colza, de tournesol, etc.
Leur richesse en fibres est considérée comme un atout en nutrition humaine, mais pas en nutrition animale car elles contrarient l'assimilation des protéines et de l'amidon par les animaux monogastriques.
Les pois sont une bonne source de minéraux, notamment potassium, phosphore, calcium et fer, ainsi que de vitamines B, notamment de folate ou vitamine B9 (70 μg/100 g)[44]. Ils se distinguent également par leur très faible teneur en matières grasses, moins de 2 %, majoritairement constituées d'acides gras insaturés ou polyinsaturés, et par l'absence de gluten.
Les petits pois, plus riches en eau (74 %), n'apportent que 92 cal/100 g (crus), mais sont plus énergétiques que la majorité des légumes verts. Ils sont plus riches en sucres solubles que les pois secs. Ils sont aussi intéressants pour leurs apports en lysine et en fibres, composées en majorité d'hémicelluloses lorsqu'ils sont jeunes. Les petits pois sont aussi une bonne source de vitamine C (acide ascorbique) avec 25 mg/100 g.
Les graines de pois secs contiennent divers facteurs antinutritionnels, notamment des facteurs antitrypsiques, des phytohémagglutinines et des tanins, en quantités toutefois nettement plus faibles que chez d'autres légumineuses comme le haricot ou le soja. Les tanins présents dans le tégument des graines donnent des pois de couleur brunes. Les variétés à graines vertes et jaunes ont un tégument sans tanins laissant voir par transparence la couleur des cotylédons, verts s'ils contiennent de la chlorophylle, jaune sinon. Les variétés à fleurs blanches sont très généralement sans tanins. Toutes les variétés de pois protéagineux sont à fleurs blanches. Les pois potagers sont à fleurs blanches lorsqu'ils sont destinés à être mangés en frais et parfois à fleurs violettes pour les mangetouts. Les tanins donnent un goût amer aux graines et diminuent leur digestibilité.
La consommation de pois peut provoquer des réactions allergiques chez certaines personnes, notamment en réaction croisée avec des allergènes de la lentille. Elles sont provoquées par certaines protéines, les vicilines, présentes aussi chez la lentille et d'autres légumineuses[45].
Le pois potager se consomme soit sec, soit frais.
Sec, il est appelé « pois cassé ». La graine est débarrassée de ses téguments et les deux cotylédons sont séparés. Le pois cassé est souvent préparé en purée. Il est vert ou jaune.
Frais, on consomme soit les graines seules : c'est le « petit pois », ou pois vert, lancé en France à l'époque de Louis XIV ; soit la gousse entière : c'est le « mangetout », ou « pois gourmand », qui a une gousse plate et se consomme avant la formation complète des grains (sinon, du parchemin se forme sur la gousse). Les Américains ont relancé le « croquetout » (sugar snap pea), une sorte de mangetout qui se consomme une fois les grains formés et dont la gousse est ronde et charnue. Il est plus sucré et plus croquant que le mangetout.
Les feuilles tendres et les jeunes pousses sont également parfois consommées, notamment en Asie.
Le petit pois est la matière première d'une importante industrie de mise en conserve (appertisation et surgélation).
Les graines de pois secs torréfiées constituent un ersatz de café[46].
Les petits pois se présentent sous trois formes : frais, en conserve ou surgelés. En France, la consommation est estimée à 2,2 kg par personne et par an, dont seulement 250 g de petits pois frais à écosser (chiffres 2001)[48].
Les petits pois frais, commercialisés en gousses, sont un produit de saison dont la part est relativement marginale dans la consommation. Dans l'Union européenne, les pois à écosser et les mangetouts doivent respecter des normes de commercialisation fixées par un règlement communautaire de 1999, qui prévoit notamment leur classement en deux catégories[49].
Les petits pois en conserve (appertisés) sont disponibles toute l'année et constituent l'essentiel du marché. Ils sont souvent vendus en mélange avec de jeunes carottes.
Les petits pois surgelés se sont développés depuis la fin de la Deuxième Guerre mondiale. Leur part, qui était d'environ 30 % en 2001 en France, tend à progresser.
Pour les petits pois en conserve et surgelés, les normes Codex prévoient la possibilité de calibrer les pois en trois ou cinq classes, d'extra-fins à moyens. Les catégories les plus fines sont très recherchées pour les conserves, moins pour les surgelés. Il existe chez ces derniers une catégorie de calibre assez gros (supérieur à 9 mm) vendus sous le nom de garden peas ou « gros pois anglais ».
« Les petits pois sont sans contredit le meilleur de tous les légumes qui se mangent à Paris »
— Grimod de La Reynière, Le Gastronome français ou l'art de bien vivre[50].
Les petits pois frais servent de légume d'accompagnement et sont préparés traditionnellement « à l'anglaise » ou « à la française ». À l'anglaise, les petits pois sont cuits dans de l'eau salée portée à ébullition. En fin de cuisson on les égoutte et on ajoute du beurre (les Anglais ajoutent aussi de la menthe). À la française, ils sont cuits à l'étuvée au beurre, avec des petits oignons nouveaux et de la laitue, mouillés d'un peu d'eau. Au moment de servir, ils sont liés avec du beurre ou de la crème[51]. Ils entrent aussi dans la préparation de salades, de jardinières de légumes, de macédoines et de purées.
Dans la cuisine française, l'expression « à la Clamart » signifie accompagné d'une garniture aux petits pois (exemple : escalope de veau à la Clamart). Clamart est le nom d'une ancienne variété de pois ronds qui était cultivée dans la commune éponyme des Hauts-de-Seine. « À la Fontanges » désigne un potage préparé à base d'une purée de petits pois frais, éclaircie au consommé et additionnée d'oseille et de cerfeuil. Cette recette a été ainsi dénommée en l'honneur de Marie-Angélique de Scorailles de Roussille, duchesse de Fontanges, qui fut la maîtresse de Louis XIV et mourut à l'âge de vingt ans en 1681. « À la Saint-Germain », à l'étymologie obscure, s'applique à une recette de purée de pois ainsi qu'à diverses garnitures contenant des petits pois[52].
Appréciés pour leur saveur sucrée quand ils sont fraîchement cueillis, les petits pois peuvent se consommer crus.
Les gousses de mangetout, appelés hé lán dòu, 荷兰豆 en chinois, sont utilisées dans diverses recettes, par exemple sautées à la poêle ou au wok, notamment dans la cuisine chinoise des États-Unis. Les gousses de pois ne se conservent pas facilement une fois cueillies, et doivent, si elles ne sont pas employées rapidement, être préservées par déshydratation, mises en conserve ou surgelées quelques heures après la récolte.
En Inde, les petits pois frais entrent dans diverses recettes telles que l’aloo matar (alū matar), une fricassée de pommes de terre et de pois ou le mattar paneer (en), des petits pois au fromage, préparé avec du fromage caillé panir[53], mais ils peuvent aussi bien être remplacés par des petits pois surgelés.
À Malte, on prépare des pastizzis, sorte de friands en pâte feuilletée fourrés d'une purée de petits pois ou de ricotta.
Dans la cuisine chinoise, les germes de pois (豆苗; dòu miáo) sont couramment sautés à la poêle et leur prix est relativement élevé du fait de leur saveur agréable. Les jeunes pousses feuillées de pois y sont également appréciées comme légume.
Les gousses de petits pois à écosser, habituellement considérées comme non comestibles, peuvent être cuisinées, dans une optique de « cuisine de restes ». Les frères Troisgros ont ainsi proposé une recette de « potage de cosses de petits pois »[54].
Certaines formes de savoir-vivre requièrent que l'on mange les petits pois avec la seule fourchette, sans s'aider du couteau pour les pousser sur la fourchette[55].
Les pois secs, que l'on trouve le plus souvent sous la forme de pois cassés, sont souvent préparés en soupe, en purée ou simplement préparés tels quels. Les pois secs entiers doivent être mis à tremper au minimum 12 heures avant la cuisson. Du bicarbonate de soude est parfois ajouté pour les adoucir.
La soupe de pois cassés est un plat traditionnel dans plusieurs pays d'Europe et d'Amérique du Nord.
Dans la cuisine suédoise, l’ärtsoppa (soupe de pois) est un plat traditionnel qui remonte à l'époque des Vikings. Il se préparait avec des pois à croissance rapide capables de mûrir malgré la courte saison de végétation. L’ärtsoppa était très populaire chez les pauvres qui n'avaient habituellement qu'un seul pot dans lequel tout devait cuire ensemble pour préparer le repas à l'aide d'un trépied pour maintenir le pot sur le feu. Quand il y avait du porc, il était connu sous le nom d’ärtsoppa och fläsk (soupe de pois au lard) et cette tradition a perduré jusqu'à nos jours. Après la christianisation de la Scandinavie, cette soupe était traditionnellement servie le jeudi soir car le vendredi était un jour de jeûne.
La soupe de pois jaunes est un plat emblématique du Québec. Dans Maria Chapdelaine de Louis Hemon, elle est décrite comme une nourriture commune de campagnes québécoises du début du XXe siècle.
Au Japon, en Chine, à Taïwan et dans certains pays d'Asie du Sud-Est, dont la Thaïlande et la Malaisie, les pois secs sont rôtis et salés, et consommés comme amuse-gueules ; au Japon, on en trouve aromatisés au wasabi.
Au Royaume-Uni, les pois cassés servent à la préparation d'un plat traditionnel, la bouillie de pois (pease pudding).
Les pois secs à grains verts ridés (marrowfat), réhydratés et écrasés, y sont connus sous le nom de mushy peas. C'est un plat populaire, originaire du nord de l'Angleterre mais maintenant très répandu, en particulier comme accompagnement du fish and chips. En 2005, un sondage sur 2 000 personnes montra que les pois étaient le septième légume favori des Britanniques.
En Grèce, en Tunisie, en Turquie, à Chypre, et dans d'autres régions méditerranéennes, les pois secs sont préparés en ragoût avec de la viande et des pommes de terre. En grec, ce ragoût s'appelle arakas, tandis qu'à Chypre et en Turquie on l'appelle
En Allemagne, on trouve dans les supermarchés une « saucisse de pois » (Erbswurst), vendue sous la marque Knorr. Il s'agit d'une préparation sous forme de pâte, composée essentiellement de pois et complétée de divers ingrédients, présentée dans un emballage en forme de saucisse, qui sert à préparer une soupe instantanée avec de l'eau bouillante. Elle fut inventée en 1867 par Johann Heinrich Grüneberg qui vendit la recette à l'État prussien pour alimenter les soldats de la guerre franco-prussienne de 1870[56].
En Éthiopie, où la consommation de pois est relativement importante (7 kg par personne et par an), on les consomme mijotés en ragoût (shiro wot, avec pois cassés moulus, kik wot, pois cassés cuits à l'eau)[27].
En général, on appelle « pois fourrager » tout type de pois destiné à l'alimentation animale, y compris les pois secs en grains qui sont appelés « pois protéagineux » en France, et ont connu un très fort développement de leurs surfaces de culture en France dans les années 1980. Il s'agit principalement de variétés semées au printemps[57].
En France, l'expression « pois fourrager » concernant certaines variétés est réservée à la plante entière, quand celle-ci est récoltée sous forme de fourrage ou d'ensilage. Le pois fourrager est généralement cultivé en association avec une céréale, triticale ou avoine, qui lui sert de tuteur et il est récolté sec ou immature. On utilise également la paille (c'est-à-dire les fanes) laissée sur le champ après la récolte des pois pour nourrir les ruminants.
Ces pois sont employés pour l'alimentation des porcs et des volailles pour leur richesse en énergie digestible (équivalente à celle du blé) et en lysine[58]. Des études ont montré que les protéines du pois sont moins bien assimilées par les monogastriques que celles du soja[59]. Il est toutefois possible de composer des aliments porcins équilibrés avec du blé et du tourteau de colza, qui apportent des acides aminés déficients dans le pois, tels la méthionine et la cystine, en remplacement d'aliments du type maïs - tourteau de soja, sous réserve d'un léger complément en acides aminés de synthèse (méthionine, tryptophane), solution intéressante dans les pays qui ne produisent pas suffisamment de soja et qui dépendent des importations, tels les pays européens et le Canada. En France, le pois protéagineux représente environ 20 % des formules d'aliments composés pour porcs[57].
Le pois, à l'instar d'autres légumineuses à pousse rapide comme la vesce ou la gesse, peut être cultivé comme engrais vert. Il présente l'avantage, intéressant notamment en culture biologique, d'enrichir le sol en azote et d'améliorer sa structure[60].
Une partie de la production est transformée par l'industrie agro-alimentaire, qui en tire, outre des purées instantanées, divers dérivés de l'amidon (amidons natifs, amidons modifiés, sirop de glucose, maltodextrine, dextrose, isoglucose), des protéines (extrait protéique à plus de 45 %, concentré à 65 % de protéines, isolé à 90 % de protéines), et des fibres (fibres micronisées, c'est-à-dire broyées afin d'obtenir des particules de la taille du micron) contenues dans les graines de pois.
Ces produits, en concurrence avec ceux extraits d'autres légumineuses ou féculents, dont le soja et le maïs, ont des débouchés principalement dans le secteur agro-alimentaire (pâtisserie, biscuits apéritifs, charcuterie, yaourts, aliments diététiques et de santé, aliments infantiles, etc.), mais aussi dans les secteurs pharmaceutique, chimique, papetier, adhésifs, etc. Des recherches en cours visent à utiliser les dérivés protéiques dans de nouvelles applications, comme les films d'emballage biodégradables[57],[61].
La farine de pois cassés a été utilisée pour confectionner des cataplasmes émollients[62].
Des études réalisées en Inde ont montré que l'huile extraite des pois secs a des propriétés contraceptives. Le principe actif est la m-xylohydroquinone. Donnée aux femmes par voie orale sous forme de capsules de gélatine, elle permet une réduction de 60 % du taux de grossesse[63].
Sans pouvoir rivaliser avec le pois de senteur, certaines variétés de pois ont un réel intérêt ornemental pour leurs fleurs, telles 'Magnum bonum' aux belles fleurs blanches, qui fut présentée à l'exposition florale de Chelsea en 1992[64], ou 'Blauwschokker' à fleurs rose et violet et gousses pourpres.
Au milieu du XIXe siècle, le pois a servi à Johann Gregor Mendel, moine et botaniste autrichien, à établir les premières lois qui ont fondé la génétique moderne, les lois de Mendel. Ses travaux publiés sous le titre Versuche über Pflanzen-Hybriden (expériences sur l'hybridation des plantes) en 1865 n'ont toutefois été reconnus qu'au début du XXe siècle. Le choix de cette espèce tenait à son cycle court et à la facilité de sa culture, à son caractère autogame qui facilite la création de lignées pures et le contrôle des hybridations et à l'existence de cultivars aux caractères différenciés faciles à analyser, notamment couleur des fleurs, couleur et forme des graines et des gousses[65].
Bien avant Mendel, vers 1787, le botaniste anglais et président de la London Horticultural Society, Thomas Andrew Knight, alors qu'il cherchait à améliorer la production de pommes à cidre, fit des expériences de croisements sur le pois, matériau plus commode pour ses recherches, et obtint des résultats similaires, mais il ne sut pas en déduire de lois génétiques[66]. On lui doit la création, par hybridation, des premiers cultivars de pois à grains ridés[28], dont Mendel démontra qu'elles étaient l'expression d'un gène récessif. Ses travaux furent continués par Thomas Laxton, sélectionneur anglais dont le nom est attaché à des cultivars de petits pois.
Des études ont montré la possibilité d'utiliser des graines de pois transgéniques comme véhicules pour la production d'anticorps recombinants utiles pour le diagnostic et la thérapie de certains cancers[67].
Le pois est l'objet de plusieurs types de cultures selon les pays et la destination des produits. Les pois secs sont cultivés traditionnellement dans un certain nombre de pays du Tiers Monde où il constituent une culture vivrière, pratiquée en saison froide ou dans des régions d'altitude, en particulier en Afrique orientale (Éthiopie, Ouganda, Kenya). Dans les pays développés (Europe, Canada, États-Unis), c'est essentiellement une culture mécanisée pour l'alimentation animale. Les petits pois sont surtout cultivés dans les pays occidentaux, principalement en grande culture pour la conserverie et la surgélation, mais aussi en maraîchage professionnel pour le marché du frais. Les pois sont souvent présents dans les jardins potagers familiaux.
Le pois se reproduit uniquement par graines. Il n'est généralement pas nécessaire d'inoculer les semences avec des souches de Rhizobium, mais cela peut s'avérer nécessaire dans des sols naturellement mal pourvus en bactéries[68].
Dans les pays tempérés, le pois se sème soit en fin d'hiver ou au début du printemps, soit en automne, dans les régions où les gelées ne sont pas trop à craindre (Midi de la France par exemple) ou plus au nord en recourant à des variétés résistant au froid (variétés d'hiver). Le pois est en effet une plante annuelle sans dormance, qui peut être semée sans nécessité de vernalisation. Les variétés d'hiver permettent de gagner en précocité de la récolte et en rendement. Pour les pois de conserve, semés au printemps, les semis sont échelonnés de manière à étaler la charge de travail des usines, avant que le relais soit pris par les flageolets et haricots verts. Dans les pays tropicaux et subtropicaux, le pois se cultive en saison froide.
Le cycle végétatif des pois est d'environ 140 jours pour les variétés de printemps pouvant descendre à 90 jours pour les variétés ultra-précoces et de 240 jours pour les variétés d'hiver.
Autrefois des cultures de petits pois primeurs se faisaient sous abri, notamment en région parisienne. Ce type de culture a été abandonné du fait de la concurrence des pois en conserve et des importations de pois frais de pays chauds. Toutefois, en Chine et à Taïwan, se pratique la culture intensive en serre de pousses feuillées de pois mangetout, récoltées en frais lorsqu'elles atteignent environ dix centimètres de haut[69].
Toutes les variétés de pois sont des lignées pures. On connaît plusieurs milliers de cultivars locaux dans le monde. Dans les catalogues européens des variétés autorisées à la culture pour les espèces règlementées, figurent près de 1 200 variétés (en fait des cultivars)[70],[71], dont 387 de pois fourragers et protéagineux ainsi que 712 de pois potagers (avril 2016).
La distinction entre les variétés s'appuie sur de nombreux caractères morphologiques ; 73 ont été retenus pour les épreuves DHS (distinction, homogénéité et stabilité) du GEVES[72]. Ces caractères portent notamment sur la forme et la couleur des graines, des gousses, des feuilles, des tiges, la hauteur des plantes, la présence d'anthocyanes, la forme des grains d'amidon, la résistance à diverses maladies[73].
Divers organismes dans le monde sont chargés de maintenir des collections de cultivars afin de préserver les ressources génétiques, tels notamment l'institut Vavilov à Saint-Pétersbourg, le John Innes Centre à Norwich et l'Australian Temperate Field Crops Collection à Horsham (État de Victoria, Australie). En France de telles collections, qui représentaient 6 000 accessions en 1996, sont gérées par des organismes publics comme l'INRA et le GEVES (Groupe d'étude et de contrôle des variétés et des semences) ou privés comme le Groupement des sélectionneurs de pois[74].
Les principaux critères qui ont fait l'objet d'améliorations par sélection ou mutation sont le rendement, la résistance aux maladies (anthracnose, fusariose, graisse du pois (maladie due à Pseudomonas syringae pv. pisi), mildiou du pois, oïdium du pois, mosaïque commune du pois), la résistance à la verse, la résistance au froid, la maturité groupée (pour la récolte des pois de conserve), la finesse et la tendreté des grains, les qualités nutritionnelles pour l'alimentation animale[72].
32 variétés de pois ont été obtenues par mutagenèse induite, technique qui a permis notamment de créer les cultivars de type afila à folioles transformées en vrilles. Quatorze variétés ont été obtenues par l'usage de rayons X ou gamma et les autres par des croisements[75]. Plusieurs variétés de pois ont été obtenues par transgenèse depuis 1990 dans un contexte de recherche fondamentale, mais aucune d'entre elles ne fait l'objet de culture commerciale.
Chez le pois potager, on distingue notamment les variétés ou les cultivars selon que les graines sont lisses ou ridées (plus sucrées) ; ce caractère est l'un de ceux utilisés par Gregor Mendel dans ses études sur la génétique, ainsi que selon la couleur des graines (jaune ou vert). La sélection porte aussi sur la précocité et la présence ou l'absence de « parchemin » qui donne les « mangetout ». On distingue également les variétés naines et les variétés à rames, qu'il est nécessaire de tuteurer.
Dans les Plantes potagères de Vilmorin-Andrieux, paru en 1883, on compte environ 170 variétés de pois potagers, qui se répartissent en variétés françaises, anglaises et allemandes. Ces variétés (en fait des cultivars) sont classées en pois à écosser et pois sans parchemin, pois à grains ronds et pois à grains ridés, variétés à rames, variétés demi-naines et variétés naines. Parmi les noms de variétés, certains rappellent une caractéristique de la gousse : 'Serpette', 'Corne de bélier' ; plusieurs rappellent l'importance de la culture du pois dans la banlieue de Paris à l'époque : 'pois de Clamart', 'Pois de Marly', 'Merveille d'Étampes', 'Michaux de Nanterre'. Beaucoup sont aujourd'hui disparues, mais certaines sont encore présentes dans les catalogues, tel le pois Téléphone (pois à grains ridés à rames)[76].
Un certain nombre a été sélectionné en Angleterre depuis l'époque de Knight. Ainsi Merveille de Kelvedon, variété naine à grains ridés, rustique et réputée, a été créée en 1925 par le semencier Hurst & Son à Kelvedon (Essex)[66].
Depuis de nombreuses variétés ont été créées et améliorées notamment pour leur précocité ou leur qualité gustative[77].
Les pois de conserve sont des variétés de printemps qui font l'objet de culture de plein champ pour l'appertisation ou la surgélation. Pour des raisons de présentation et d'aspect, les grains lisses vert clair sont recherchés pour la mise en boîte et les grains ridés et vert foncé pour le surgelé. Les grains de petit calibre (extra fins) étaient les plus recherchés, car synonymes de tendreté lorsqu'il s'agissait de variétés à gros grains cueillies précocement, mais les sélectionneurs ayant produit des variétés à grains très fins, la finesse du calibre n'est plus nécessairement un gage de tendreté. Celle-ci peut être appréciée par la mesure de l'indice tendérométrique[79]. Dans le cas des surgelés ou des conserves, le Codex alimentarius impose une valeur maximum pour la teneur en sucres insolubles dans l'alcool, taux qui est lié au degré de maturité des pois, les sucres se transformant progressivement en amidon dans les grains qui murissent et qui deviennent de ce fait plus farineux[80],[81]. L'ajout de sucres (saccharose, sirop de glucose…), qui permet de renforcer le goût sucré des petits pois, est autorisé par ce même Codex.
Les pois fourragers sont les pois destinés à l'alimentation animale, sous forme de fourrage récolté frais. Il s'agit le plus souvent de variétés à fleurs pourpres et à grains gris de la forme Pisum sativum L. subsp. sativum var. arvense (L.) Poir.
Exemples de variétés cultivées en France : Assas (obtention INRA, 1964), Picar (Carneau Frères, 1992), Ascension (Agri Obtentions, 2014).
Les variétés de pois protéagineux ont été sélectionnées en France à partir de 1976 destinés à être utilisé en sec pour l'alimentation animale. Ce sont des pois à grains lisses, de couleur verte ou jaune, de gros calibre, tous à fleurs blanches, sans tanins, ayant un taux élevé de protéines et une faible activité antitrypsique.
Exemples de variétés : Finale, première variété inscrite au catalogue en 1976, Solara, première variété du type afila, Isard, inscrite en 2004 et Yver (2014) variétés d'hiver, Angelus, Avenger variétés de printemps (2014)…
En grande culture, le pois est souvent tête de rotation et un bon précédent pour les céréales qui peuvent profiter de l'enrichissement du sol en azote. Un délai de cinq ans entre deux cultures limite les risques de maladies.
La culture du pois nécessite un sol bien aéré. Le semis se fait en lignes régulièrement espacées de 50 cm, à une profondeur moyenne de 3 à 5 cm. L'utilisation de semoirs de précision (monograines) permet de mieux maîtriser la profondeur d'enfouissement des graines et la densité du semis[82]. Celle-ci peut varier de 120 Contrôle des plantes adventices Il est nécessaire de contrôler le développement des adventices dans la première phase de la culture, avant l'installation du couvert végétal. En maraîchage, l'écartement des lignes permet le désherbage mécanique (binage ou buttage), mais en culture de plein champ, où les semis se font généralement avec des semoirs à céréales à faible écartement, l'utilisation de désherbant en préémergence[83] ou postémergence est nécessaire. Pour obtenir un terrain propre, on peut aussi utiliser la méthode du « faux semis » qui consiste en une préparation superficielle du sol quelques semaines avant le semis afin de faire lever les mauvaises herbes qui sont détruites avant le semis. Pour les pois de conserve, une attention particulière doit être portée à l'élimination de la morelle noire (Solanum nigrum), adventice commune et toxique dont les baies immatures, rondes et vertes, sont difficiles à séparer des pois[84]. Les grains récoltés sont rapidement sujets à fermentation et doivent être traités en usine dans les heures qui suivent la récolte. Les pois mangetout sont généralement tuteurés, ainsi que les petits pois cultivés dans les jardins familiaux. Divers types de tuteurs sont employés : filets, fils, grillages, branchages, etc. Le tuteur mesure en général entre 2 Fertilisation L'apport d'azote est en principe inutile, les besoins, environ 250 kg/ha, étant couverts par les reliquats présents dans le sol et surtout (environ 70 %) par la fixation symbiotique qui se produit dans les nodosités, et dont l'activité serait inhibée par un apport massif d'azote. Les exportations de potasse et de phosphore doivent être compensées par une fumure phospho-potassique qui doit apporter au maximum, en tenant compte de la teneur initiale du sol, 50 kg de potasse (K2O) et 160 kg de phosphore (P2O5) par hectare, cette dernière de préférence sous forme de sulfate de potassium, pour apporter le soufre nécessaire. Les cultures de pois ont d'importants besoins en eau, notamment au stade « début de floraison - nouaison », au total de l'ordre de 300 mm pendant un cycle de culture. L'irrigation peut être nécessaire dans certaines régions ou pour des sols à faible rétention d'eau. Ailleurs, dans les pays tempérés, les réserves du sol et les précipitations sont souvent suffisantes pendant la période de végétation. Ainsi, en France, 13 % seulement des surfaces en pois protéagineux étaient irriguées en 2006, surtout dans la région Centre-Val de Loire[85]. La récolte est manuelle pour les pois à écosser destinés au marché du frais et les mangetouts. Elle peut se faire en plusieurs passes, en fonction du degré de maturité, pour obtenir la meilleure qualité possible. Le pois en gousses ne supporte pas l'entreposage et doit être commercialisé rapidement. Pour les pois verts destinés à l'industrie de la conservation/surgélation, la récolte est effectuée à l'aide de récolteuses-égreneuses automotrices qui servent aussi pour les flageolets. Ces machines ne cueillent que les gousses et l'extrémité des tiges. Elles sont équipées d'une chambre de battage constituée de trois tambours : un contre-batteur mobile de grande dimension dans lequel tournent un batteur excentré et un égreneur tournant en sens inverse du précédent, qui permettent d'égrener les cosses par friction sans abîmer les grains relativement fragiles. Cette récolte s'accompagne le plus souvent de pertes, de l'ordre de 5 %, jusqu'à 25 % dans les cas les plus défavorables[62]. Pour les petits pois, l'un des principaux critères de qualité est la tendreté mesurée par l'indice tendérométrique. Cet indice, qui correspond à la pression (exprimée en livres par pouce carré) nécessaire pour écraser un certain volume de pois, sert à déterminer la date de la récolte et entre en compte dans le calcul du prix payé à l'agriculteur. Les pois secs se récoltent à la moissonneuse-batteuse moyennant des réglages adaptés aux caractéristiques du grain : écartement entre batteur et contre-batteur, rotation lente du batteur, ouverture des grilles, positionnement de la barre de coupe au ras du sol (10 cm)[86]. La récolte se fait lorsque les pois ont un taux d'humidité de 14 % environ, taux qui doit être ramené par séchage à 12 % pour la conservation. Les pois sont sensibles au gel, à la verse (sauf les variétés 'afila' ou à tiges rigides), à la battance, ainsi qu'à diverses carences minérales. Le pois peut être affecté par des maladies cryptogamiques, bactériennes ou virales. Les principales maladies ayant une incidence économique notables sur les pois de grande culture sont les suivantes : Aphanomyces euteiches est un oomycète pathogène provoquant des nécroses racinaires. Il est présent dans le monde entier et n'a été identifié en France qu'à partir de 1993. Il n'existe aucun fongicide efficace et économique pour le combattre, ni de variété résistante économiquement intéressante. Des tests permettent de déterminer si une parcelle est contaminée. Il est conseillé alors aux agriculteurs de renoncer à la culture du pois et le cas échéant d'opter pour un autre protéagineux, la fèverole (Vicia faba) qui est insensible à ce champignon[88],[89]. De nombreux insectes ravageurs attaquent les cultures de pois à leurs différents stades[4],[90]. Le thrips du pois (Frankliniella robusta) et le thrips du lin et des céréales (Thrips angusticeps) sont de minuscules insectes piqueurs (taille de 1 mm) qui attaquent fleurs et gousses et dont les larves se développent dans les gousses. Elles provoquent dessèchement et rabougrissement des plantes. Le sitone du pois (Sitona lineatus) est un petit coléoptère qui dévore le limbe des feuilles en faisant des encoches semi-circulaires sur le bord et dont la larve ronge les racines et les nodosités, affaiblissant ainsi les plantes. La cécidomyie du pois (Contarinia pisi) est un diptère qui provoque la formation de galles dans les fleurs qui avortent. Le puceron vert du pois (Acyrthosiphon pisum) pique feuilles et stipules et peut causer des dégâts en cas de pullulation. Il est aussi le vecteur de diverses maladies virales. La tordeuse du pois (Cydia nigricana) (Lépidoptère) se manifeste par sa chenille jaunâtre à tête noire d'environ 15 mm et qui vit dans les grains et peut en dévorer plusieurs successivement. Cet insecte ne peut accomplir son cycle complet que dans les cultures de pois secs. La bruche du pois (Bruchus pisorum) est un petit coléoptère qui pond dans les gousses en formation et dont les adultes se développent dans les grains mûrs et secs, en sortant par un trou circulaire. Ce ravageur n'est pas spécifique du pois. Contrairement à la bruche du haricot, il ne se reproduit pas dans les grains entreposés. Il existe aussi une bruche tropicale du pois (Zabrotes subfasciatus Boh.) originaire d'Amérique du Sud, qui se reproduit dans les grains secs de plusieurs espèces de légumineuses[91]. Dans les années 1995-2000, l'institut de recherches australien (CSIRO) (Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation, c'est-à-dire « Organisation pour la recherche scientifique et industrielle du Commonwealth ») a mis au point une variété de pois génétiquement modifiée pour résister à la bruche du pois (Bruchus pisorum), insecte ravageur spécifique des graines de pois qui a une réelle importance économique en Australie où il serait responsable de la destruction de 30 % de la récolte de pois secs. Le gène transféré depuis le haricot commun (Phaseolus vulgaris) permet la production par la plante d'un inhibiteur d'alpha-amylase αAI-1 qui s'oppose à la digestion de l'amidon des graines par la larve de la bruche. Cet inhibiteur présent dans les cotylédons bloque la croissance des larves à un stade précoce, et s'est montré d'une très grande efficacité[92]. Ces recherches ont été abandonnées en 2005 après la découverte de réactions allergiques sur des souris de laboratoire nourries avec ces pois transgéniques[93]. Les pois sont susceptibles d'être attaqués par les chenilles défoliatrices de plusieurs espèces de noctuelles : la noctuelle du pois (Melanchra pisi L.), la noctuelle potagère (Lacanobia oleracea L.), la noctuelle gamma (Autographa gamma L.), la noctuelle à point blanc (Pseudaletia unipuncta L.). Des nématodes sont susceptibles d'attaquer le système racinaire, tandis que des oiseaux, notamment les corbeaux freux et les pigeons ramiers, peuvent provoquer des dégâts sur les semis en déterrant graines et jeunes plantules, mais aussi en pillant les gousses arrivant à maturité. Dans les régions méditerranéennes, les cultures de pois peuvent être parasitées par des plantes du genre Orobanche, notamment Orobanche crenata Forssk[27]. La lutte contre les maladies et les ravageurs du pois fait appel à diverses méthodes : Pour les pois secs, le rendement moyen s'établit à 14,7 q/ha au niveau mondial, à 16,6 q/ha en Europe et à 20,5 q/ha en Amérique, mais seulement 7,1 q/ha en Afrique. Les meilleurs rendements sont enregistrés dans l'Union européenne avec 25,5 q/ha en moyenne, et 29,3, 35,1 et 37,2 q/ha respectivement en Allemagne, au Royaume-Uni et en France (FAO, 2007). Pour les petits pois, le rendement peut atteindre 70 [27]. En France, le rendement moyen des pois protéagineux est passé de 38 q/ha en 1981 à 44 q/ha en 2006 après avoir dépassé 55 q/ha en 1999. La forte amélioration constatée jusqu'à la fin des années 1990 s'explique par la sélection de nouvelles variétés et l'amélioration des pratiques agronomiques. Le gain génétique a été estimé à 0,5 q/ha/an en moyenne entre 1976 (année d'apparition de la première variété de pois protéagineux, 'Finale') et 1998[57]. Depuis le début des années 2000, la régression qui accompagne la diminution des surfaces serait due au déplacement de la culture vers de moins bonnes terres ainsi qu'à des accidents climatiques[94]. Les principaux pays producteurs produisent des pois de type vert ou jaune. L’Australie et l'Inde produisent majoritairement des pois bruns. Avec plus de 18 millions de tonnes récoltées en 2007, le pois (pois sec + pois frais) est la quatrième légumineuse au niveau mondial, loin toutefois après le soja (216 Mt), l'arachide (35 Mt) et le haricot (28 Mt). Selon les statistiques de l'Organisation des Nations unies pour l'alimentation et l'agriculture (FAO), en 2007, la production mondiale de pois secs s'est élevée à 10 128 486 tonnes pour une surface ensemencée de 6 896 172 hectares, soit un rendement moyen de 14,69 quintaux par hectare. La même année, la production de pois frais s'est élevée à 8 264 769 tonnes pour une surface ensemencée de 1 087 674 hectares, soit un rendement moyen de 7,6 quintaux par hectare[95][source insuffisante]. Les deux principaux producteurs de pois frais, Chine et Inde, représentent près de 70 % du total mondial. Pour les pois secs, plus de 90 pays producteurs sont recensés dans le monde, cependant les cinq premiers représentent plus de deux tiers de la production totale et les quinze premiers plus de 90 %. Le Canada, avec 3 millions de tonnes, soit 30 % de la production mondiale, est de loin le premier pays producteur. Sa production, concentrée dans les provinces de l'Ouest, est essentiellement destinée à l'exportation. L'Union européenne, qui totalise 1,53 million de tonnes, est de fait le deuxième producteur mondial. La France produit 643 000 tonnes de pois secs, soit 42 % du total de l'Union européenne. Les rendements les plus élevés se trouvent principalement en Europe occidentale. Après avoir atteint un premier pic à 13,2 millions de tonnes en 1964, la production mondiale de pois secs qui oscillait entre 10 10 et millions de tonnes. Celle des pois frais a connu une croissance assez régulière au taux moyen d'environ 1,7 % par an, passant de 3,6 Mt en 1961 à 8,3 Mt en 2007. Les échanges de pois concernent principalement les pois secs. En 2005, ils ont porté sur environ 4,2 millions de tonnes, soit 36,5 % de la production totale, dont environ 4 millions de tonnes de pois secs et 200 000 tonnes de pois frais, soit pour ces derniers seulement 2,5 % de la production. Les exportations sont très concentrées : les six premiers pays exportateurs (Canada, France, États-Unis, Ukraine, Australie, Russie) représentent 90 % du total. Le Canada est de loin le premier pays exportateur avec près de 60 % (2,35 Mt). En 2005, la France a exporté 510 000 tonnes, tant vers les pays proches (Belgique, Pays-Bas) pour l'alimentation animale que vers des pays du Tiers-Monde (Inde) pour l'alimentation humaine. Les importations sont plus dispersées, les dix premiers pays importateurs représentant un peu moins de 80 % du total. Deux pays se détachent : l'Espagne avec 1 Mt (25,5 %) et l'Inde, 810 000 tonnes (25 %)[95]. Le prix du pois sec sur le marché international est indexé sur ceux du blé tendre et du tourteau de soja. Il se situe généralement à environ 20 % au-dessus de celui du blé. La demande est soutenue par les besoins en alimentation humaine (Inde, Pakistan) et en alimentation animale (Europe). En France, où la production est en baisse, le cours du pois jaune se situait à 285 €/t, rendu Rouen, au début 2008[96]. Les échanges portant sur les pois mangetouts sont relativement limités. L'Union européenne (principalement le Royaume-Uni, les Pays-Bas et la France) en importe environ 25 000 tonnes par an (2006). Les exportateurs sont des pays d'Afrique et d'Amérique (Kenya, Guatemala, Zimbabwe, Maroc, Égypte, Zambie, Pérou)[97]. Ce commerce, qui bénéficie de coûts de main-d'œuvre réduits (cueillette manuelle) et d'une production à contre-saison permettant de prolonger la saison de consommation, rappelle celui des haricots verts. Au niveau mondial, la production de pois secs est affectée principalement à l'alimentation humaine (pour près de la moitié de la production), puis à l'alimentation animale (35 %), le troisième poste étant l'utilisation comme semences (valeur 2003, source FAO[95]. Concernant l'alimentation humaine, sur une consommation mondiale d'un peu moins de 4 millions de tonnes, le sous-continent indien en représente 37,2 %, dont 31,2 % pour l'Inde. Dans cette région du monde, les légumineuses jouent un rôle important dans l'apport en protéines dans l'alimentation, la majorité de la population étant végétarienne, toutefois le pois n'y joue qu'un rôle secondaire après de nombreuses autres espèces dont le pois chiche, le pois cajan, diverses sortes de haricots secs, les lentilles, etc.[98] Les autres consommateurs importants sont la Chine (12,8 %), le Royaume-Uni (5,8 %), la Russie (5,7 %), les États-Unis (4,1 %) et l'Éthiopie (3,7 %). L'Inde joue un rôle majeur sur le marché international du pois sec ; ce pays est en effet le premier consommateur mondial, le premier importateur et le quatrième producteur. L'Uttar Pradesh est la principale région productrice[99]. Concernant l'alimentation animale, la consommation est fortement concentrée en Europe et en Chine. Les trois premiers pays consommateurs, Russie, France et Chine, totalisent près de 60 % du total (respectivement 22,1 %, 18,7 % et 17,7 %). La transformation industrielle des pois pour en tirer des dérivés amylacés et protéiques est relativement marginale. En France, le groupe Roquette Frères a créé en 2007 une usine de transformation de pois protéagineux en convertissant l'ancienne féculerie de Vic-sur-Aisne[100]. L'Union européenne est le deuxième producteur mondial de pois, derrière le Canada, mais reste importatrice nette. Les pois protéagineux (pois secs) sont très majoritairement destinés à l'alimentation animale. Ainsi au cours de l'exercice 2005/2006, sur une consommation totale de 3,85 millions de tonnes, 3,33 Mt (86,5 %) ont été incorporés dans les aliments composés pour animaux, tandis que l'alimentation humaine, les semences et l'export représentaient respectivement 5,2 %, 4,5 % et 3,7 %. La production communautaire avait fourni pour ce même exercice 2,44 Mt, soit un taux d'autosuffisance de 63,2 %[101]. La France est de loin le premier producteur (avec 48,6 % du total) devant l'Allemagne, l'Espagne et le Royaume-Uni. Le développement de la culture du pois protéagineux en Europe a été lancée après l'embargo américain de 1973 sur les tourteaux de soja qui avait révélé la forte dépendance de l'Europe vis-à-vis des importations de protéines végétales du continent américain et la fragilité de l'approvisionnement de ses élevages hors-sol (porcins, volailles). Cette situation était la conséquence des accords du GATT de 1962, par lesquels la CEE pouvait maintenir des droits de douane élevés sur les céréales en contrepartie du libre accès des graines oléo-protéagineuses importées notamment des États-Unis). La France lança en 1974 un « plan Protéines » pour développer la production nationale de protéines végétales (tourteaux de tournesol et de colza, plantes protéagineuses – pois, féverole, lupin - et luzerne déshydratée). À partir de 1978, une organisation commune de marché pour les protéagineux et les fourrages déshydratés fut mise en place au niveau communautaire dans le cadre de la politique agricole commune (PAC). Les producteurs bénéficièrent d'un prix minimum garanti et les utilisateurs d'une aide fonction des cours des céréales et du soja pour favoriser l'incorporation des protéagineux dans les aliments composés pour animaux. Par la suite, au fil des réformes de la PAC, cette politique sera progressivement démantelée, avec la disparition du prix minimum garanti dès 1993 à la suite de l'accord de Blair House[102]. Les surfaces cultivées en pois protéagineux reflètent cette évolution politique. De 106 000 hectares en 1981, elle progressent jusqu'à 1 185 000 hectares en 1998, puis décroissent progressivement jusqu'à 707 000 hectares en 2006. La production, après avoir culminé à 5,022 Mt en 1988 est redescendue à 2,136 Mt en 2006[103]. En 2006, l'Europe dépend à 73 % des importations pour ses approvisionnements en matières riches en protéines[104]. En France, la production de pois protéagineux, qui avait atteint son maximum à près de 3,8 millions de tonnes en 1993[105], a beaucoup baissé, atteignant 1,04 million de tonnes en 2006[106]. Le pois y représente 75 % de la production totale de protéagineux (pois, féverolle, lupin). Le développement du pois (des plantes protéagineuses en général) et de son utilisation en alimentation animale a nécessité un important effort de recherche fondamentale et appliquée, tant sur le plan de la génétique que de ses applications agronomiques et zootechniques, mobilisant de nombreux organismes, comme l'INRA en France ou le John Innes Centre au Royaume-Uni. Ces recherches sont coordonnées au niveau européen par l'association européenne des protéagineux (AEP), dont les activités sont vulgarisées sur Internet par le « Grain Legume Portal[107] ». « Pois » dérive du latin pisum, lui-même emprunté au grec πίσος ou πίσον. Selon certains auteurs, ce terme serait emprunté à une langue plus ancienne (aryenne selon Alphonse de Candolle[108]), selon d'autres il dériverait d'un verbe pisere signifiant « casser » en latin. Le terme est apparu en français vers la fin du XIIe siècle, d'abord sous la forme peis. Pois, ou peis, désignant une chose de peu d'importance, a servi vers le XIIe siècle d'auxiliaire de négation, à l'instar de point et pas[109]. Les pois frais ont été appelés en premier « pois verts », par opposition à « pois secs », puis est apparue la forme « petit pois », motivée, entre autres, par le fait que « pois » désignait autrefois aussi dans certaines régions de France les haricots[110]. Le terme « pois » désigne aussi, complété de qualificatifs ou déterminants précis, diverses espèces de plantes, le plus souvent de la même famille botanique (Fabacées), qui ont en commun avec le pois d'avoir des graines globuleuses de taille voisine, comme le pois chiche, le pois carré, le pois sabre, etc. (la page Pois (homonymie) énumère nombre de ces noms vernaculaires). Familièrement la « purée de pois » désigne un brouillard dense. « Avoir un (petit) pois dans la tête », c'est ne pas être très intelligent, l'intelligence étant supposée fonction de la taille de l'encéphale. « Être rond comme un petit pois », c'est être complètement ivre. Cette expression déjà connue en 1903 est toujours en usage dans le français du Québec. « Avoir bouffé des pois cassés », c'est avoir mauvaise haleine, probablement par allusions aux flatulences provoquées par la digestion des pois[111]. « La fleur des pois » qualifie une personne à qui sa situation sociale, son élégance, donnent une place en vue dans le grand monde. Il s'emploie souvent par dérision : « Ce n'est pas la fleur des pois »[112]. « Rendre une fève pour un pois », c'est se défendre et riposter, rendre la pareille (vers 1867)[113]. « On a toujours besoin de petits pois chez soi » fut un slogan publicitaire très célèbre en France dans les années 1960. Il fut lancé en 1962 par l'Union nationale interprofessionnelle des légumes de conserve (Unilec[114]) pour promouvoir, notamment par le biais de la télévision, la consommation de ce légume qui représentait alors 48 % du marché français des légumes en conserve. Le personnage de « Pipiou » accompagnait cette campagne[115]. Le pois, aliment de famine, est représenté dans un tableau très réaliste de Georges de La Tour (1593 - 1652), Les mangeurs de pois (Gemäldegalerie, Berlin)[116]. Les petits pois, écossés et non écossés, apparaissent sur le devant de l'étal de la Fruttivendola (vendeuse de fruits) de Vincenzo Campi (1536 - 1591), Pinacothèque de Brera, Milan). Une gousse de pois entrouverte, laissant apercevoir les graines, figure le sourire du personnage dans L'Été d'Arcimboldo (1563, Kunsthistorisches Museum, Vienne (Autriche). Au XIXe siècle, Camille Pissarro (1830 - 1903) montre les Rameurs de pois (Musée Faure, Aix-les-Bains) dans une scène rurale des environs de Paris. En 1911, Pablo Picasso peint une nature morte dans le style cubiste : Le Pigeon aux petits pois (Musée d'art moderne de la ville de Paris)[117]. En 1833, Charles Nodier publie un conte pour enfants, Trésor des fèves et Fleur des pois, dans lequel « Fleur des pois » est une princesse sauvée par « Trésor des fèves », un jeune garçon pauvre, et qui en retour lui donne trois petits pois verts lui permettant de réaliser trois désirs[118]. « Fleur des pois » était une expression en vogue au XIXe siècle pour exprimer la distinction et l'élégance. En 1835, Hans Christian Andersen publie un conte, La Princesse au petit pois, dans lequel une graine de pois révèle la véritable qualité de princesse de la prétendante inconnue. Cinq dans une cosse de pois est un autre de ses contes pour enfants. Vers 1900, Dranem chante dans un registre comique une chansonnette, Les p'tits pois, qui fut son plus grand succès. Son refrain était : « Ah les p’tits pois, les p’tits pois, les p’tits pois, En 1976, Petit pois est l'un des titres de l'album Bidon d'Alain Souchon et en 1990, Julien Clerc chante Petit pois lardons dans son album Fais-moi une place. En 1997, Philippe Delerm classe l'écossage des petits pois, auquel il consacre un chapitre dans La Première Gorgée de bière et autres plaisirs minuscules, parmi les petits plaisirs de la vie. « C’est facile, d’écosser les petits pois. Une pression du pouce sur la fente de la gousse et elle s’ouvre, docile, offerte. Quelques-unes, moins mûres, sont plus réticentes - une incision de l’ongle de l’index permet alors de déchirer le vert, et de sentir la mouillure et la chair dense, juste sous la peau faussement parcheminée. Après, on fait glisser les boules d’un seul doigt. La dernière est si minuscule. Parfois, on a envie de la croquer[119]. » Bien que rarement représenté en héraldique, le pois figure sur certains blasons de villes ou de familles. C'est le cas de la ville de Schefflenz (Bade-Wurtemberg, Allemagne), dont le blason arbore une cosse de petit pois, et de Gorokhovets (oblast de Vladimir, Russie), dont le nom dérive du terme russe « горох » (gorokh), qui signifie « pois ». Son blason figure un champ de pois. « Neuf petits pois tout neufs Tuteurage
Irrigation
Récolte
Les ennemis du pois
Accidents de végétation
Maladies
Ravageurs
Parasites végétaux
Méthodes de lutte
Rendement
Aspects économiques
Production
Répartition de la production de pois secs en 2007. Répartition de la production de pois frais en 2007 Commerce international
Bilan des utilisations
Le pois dans l'Union européenne
Aspects culturels
Le pois dans la langue française
Étymologie
Expressions
La Fruttivendola par Vincenzo Campi.
L'Été par Arcimboldo.
Le pois dans la peinture
Le pois dans la littérature et la chanson
C’est un légume bien tendre
Ah les p’tits pois, les p’tits pois, les p’tits pois,
Ça n’se mange pas avec les doigts. »
Héraldique
Symbolique
Folklore
Porte-bonheur
vous remettront à neuf !
C'est la preuve par neuf
que le bonheur existe[122]! » Dermatologie
Dictons
Les folz commencent à monter. »
Calendrier républicain
Notes et références
Annexes
Pisum sativum, Lathyrus oleraceus
Le Pois cultivé (Pisum sativum L.) est une espèce de plante annuelle de la famille des légumineuses (Fabacées), largement cultivée pour ses graines, consommée comme légume ou utilisée comme aliment du bétail. Le terme désigne aussi la graine elle-même, riche en énergie (amidon) et en protéines (de 16 à 40 %). Les pois secs se présentent souvent sous la forme de « pois cassés ». Les pois frais, récoltés avant maturité, sont plus couramment appelés « petits pois ».
Le pois est cultivé depuis l'époque néolithique et a accompagné les céréales dans l'apparition de l'agriculture au Proche-Orient. Il était dans l'Antiquité et au Moyen Âge un aliment de base en Europe et dans le bassin méditerranéen. De nos jours, sa culture est pratiquée dans les cinq continents, particulièrement dans les régions de climat tempéré d'Eurasie et d'Amérique du Nord.
Le pois sec est un aliment traditionnellement important dans certains pays, notamment le sous-continent indien et l'Éthiopie, mais il est relativement délaissé comme féculent et comme source de protéines dans la plupart des pays occidentaux, où il est désormais principalement cultivé pour l'alimentation animale ou pour l'exportation. Depuis le XVIIe siècle, le petit pois est devenu un légume frais très prisé, dont la consommation à longueur d'année est favorisée par les techniques de conservation et de surgélation.
Is glasra í an phis. Tagann sí ó phlanda bliantúil dreaptha a fhásann 2 m ar airde, dúchasach do dheisceart na hEorpa is tuaisceart na hAfraice. Na duilleoga le 1-3 duilleoigín ubhchruthach le teannóg ghéagach fhoirceannta. Na bláthanna suas le 3.5 cm ar fhad, bán, bándearg nó scothchorcra i gcrobhaingí beaga le 1-3 bhláth an ceann. Na cochaill suas le 12 cm ar fhad, leathfhada, suas le 10 síol iontu. Saothraithe ón aimsir réamhstairiúil ar son na síolta inite (na piseanna) a itear mar ghlasra úr, triomaithe, oighrithe, nó stánaithe. An-chuid cineálacha saothraithe, ina measc an phis bheag (petit pois) is an mange-tout ina n-itear an capsúl iomlán.
O chícharo, ervello ervella ou perico (Pisum sativum) é a pequena semente comestible da planta que se cultiva para a súa produción e dalgunhas variedades da cal, como a chamada tirabeque (P. sativum subsp. arvensis), pódense consumir as propias vaíñas por seren moi tenras.
A planta posúe un sistema vexetativo pouco desenvolvido aínda que cunha raíz pivotante que tende a profundar bastante. As follas están formadas por pares de folíolos. As inflorescencias nacen arracimadas en brácteas foliáceas que se inseren nas axilas das follas. As sementes (chícharos) atópanse en vaíñas de entre 5 a 10 cm de longo que conteñen entre 4 e 10 unidades.
Como todas as leguminosas, ademais de ser unha boa fonte de proteínas, minerais e fibras é beneficiosa para a terra, xa que fixa o nitróxeno no chan debido a certas bacterias que proliferan nos nódulos das raíces e producen nitratos.
Atopáronse restos fosilizados de chícharos en sitios arqueolóxicos do Próximo Oriente que datan de fai case 10.000 anos. As especies cultivares apareceron relativamente pouco despois do trigo e a cebada, polo que se supón que xa se cultivaban cara ao 7800 a.C. No 2001 a.C. o seu cultivo estendeuse por Europa e cara ao leste á India, aínda que até o século XVI só se usaba en gran seco ou como forraxe. A partir dese momento, empezou a usarse tamén o gran fresco.
No hemisferio boreal, por semente en febreiro ou marzo, aínda que nas zonas de climas benignos pódese facer tamén en novembro.
Os chícharos son unha colleita de estación fresca que se pode gozar tanto na primavera como no outono.
Require unha terra solta e lixeira. Aínda que non é moi esixente respecto da riqueza orgánica do chan, é conveniente achegar algún fertilizante complexo. Este cultivo non tolera chans moi acedos e hase de vixiar o pH para tratar de que non sexa inferior a 6,5. Necesita unha posición asollada e regas frecuentes.
É propenso ao ataque de fungos como o mildio, o oídio e a antracnose, así como a insectos mastigadores como o pulgón, a traza do chícharo e o escaravello Sitona linetus.
Tamén é coñecida o Brox como especie devoradora de chícharos.
Pisum sativum foi descrita por Carl von Linné e publicado en Species Plantarum 2: 727. 1753.[2]
O chícharo, ervello ervella ou perico (Pisum sativum) é a pequena semente comestible da planta que se cultiva para a súa produción e dalgunhas variedades da cal, como a chamada tirabeque (P. sativum subsp. arvensis), pódense consumir as propias vaíñas por seren moi tenras.
A planta posúe un sistema vexetativo pouco desenvolvido aínda que cunha raíz pivotante que tende a profundar bastante. As follas están formadas por pares de folíolos. As inflorescencias nacen arracimadas en brácteas foliáceas que se inseren nas axilas das follas. As sementes (chícharos) atópanse en vaíñas de entre 5 a 10 cm de longo que conteñen entre 4 e 10 unidades.
Como todas as leguminosas, ademais de ser unha boa fonte de proteínas, minerais e fibras é beneficiosa para a terra, xa que fixa o nitróxeno no chan debido a certas bacterias que proliferan nos nódulos das raíces e producen nitratos.
Grašak (lat. Pisum sativum) jednogodišnja je biljka iz porodice mahunarki, a kao povrtlarska kultura pripada zrnastim mahunarkama.
Stabiljka je zeljasta, jednogodišnja, može se granati, ali i biti nerazgranata. Nema dovoljno mehaničkih elemenata pa je polegla ili se povija. Listovi su perasto složeni, s 1-3 para listića. Cvjetovi su skupljeni u grozdaste cvatove, dvopolni su i zigomorfni. Leptirastog su izgleda sa zvonastom čašicom koja ima jajasto lancetaste zupce (gornji su kraći od donjih). Krunicu čine zastavica, krilce i čunić. Zastavica je crvenkasta, ljubičasta ili bijela, široka je i obrnuto srcasta. Krila su tamnocrvena ili bijela, a čunić ružičast ili blijedozelen. Od deset prašnika, devet ih je sraslo, a jedan je slobodan. Plodnik je skoro sjedeći i sadrži više sjemenih zametaka. Plod je mahuna, uglavnom prava i na krajevima zašiljena, dugačka 4-11 cm.
Čovjek za hranu nije koristio divlji samonikli grašak, iako se najstarija nalazišta graška javljaju u neolitu. Grašak je pronađen u starogrčkim grobovima 6000 godina pr. Kr., a u južnoj Rusiji u 5000 godina starim arheološkim slojevima. U Europu je grašak stigao početkom srednjeg vijeka s Istoka u vrijeme velikih seoba naroda. Europljani su u 17. stoljeću rado pripremali jela od graška.
Grašak se danas uzgaja u cijelom svijetu, a najviše u Rusiji, Kini, Indiji i SAD-u, što upućuje da grašak dobro uspijeva u krajevima s prohladnom i vlažnom klimom. To je biljka koja je jako ekonomična budući da daje relativno visoke prinose, a plodovi se mogu jednostavno konzervirati i tako koristiti tijekom cijele godine.
S obzirom da spada u mahunarke, grašak je povrće s bogatom hranjivom vrijednošću. U 100 grama ima 81 kcal/339 kЈ. Bogat je izvor ugljikohidrata (14,46%) i vlakana u obliku galaktana, fruktoze i dr. Visok sadržaj proteina (5,42%) ima zahvaljujući čvorićima u korijenu u kojima se nalaze bakterije (Bacterium radicicola) koje vežu dušik iz zraka i pretvaraju ga u vrijedne aminokiseline, a tako i u proteine. Uz proteine i ugljikohidrate, treba spomenuti i masti i lecitin, koji su prilično važni za živčani sustav.
Za vrijeme klijanja graška, nastaju vitamini C i E. Plod je odličan izvor vitamina C (50% preporučenog dnevnog unosa), ali ga u osušenim plodovima ima samo u tragovima. Vitamin E sadrži u maloj količini, ali je postojan tijekom kuhanja. Vitamina A ima u tragovima. Grašak je i odličan izvor tiamina (vitamin B1) u suhim plodovima, a dobar izvor riboflavina (vitamin B2), i niacina koji ima ulogu u metabolizmu ugljikohidrata, proteina i masti.
Otvorena mahuna graška
Sjemenke graška
Sadnice graška
Cvijet graška
Grašak (lat. Pisum sativum) jednogodišnja je biljka iz porodice mahunarki, a kao povrtlarska kultura pripada zrnastim mahunarkama.
Zahrodny hroch (Pisum sativum) je rostlina ze swójby łušćinowcow (Fabaceae).
Zahrodny hroch je jednolětna družina, kotraž z łopjenowymi wobwitkami łazy.
Kćenja su běłe a po jednym steja.
Płody su łušćiny, kotrež docpěwaja dołhosć wot 6 hač do 10 cm. Jich bělizna je hruba. Symjenja su kulowate, hładke a nazeleń žołte, čworkojte abo zelene.
Zahrodny hroch ma rozdźělne kulturne formy.
Pisum sativum - Museum specimen
« Zahrodny hroch » w druhich wikimediskich projektach :
Jeli eksistuje w druhej rěči hižo bóle wuwity nastawk ze samsnej temu, potom přełožuj a dodawaj z njeho.
Jeli nastawk ma wjace hač jedyn njedostatk, wužiwaj prošu předłohu {{Předźěłuj}}. Nimo toho so awtomatisce kategorija Kategorija:Zarodk wo botanice doda.
Zahrodny hroch (Pisum sativum) je rostlina ze swójby łušćinowcow (Fabaceae).
Ercis, kacang ercis, atau kacang polong (Pisum sativum L., suku polong-polongan atau Fabaceae) merupakan tumbuhan penghasil sayuran berupa biji berwarna hijau. Ercis didatangkan oleh kolonial Belanda ke Indonesia karena sayuran ini populer di Eropa sebagai bagian dari salad atau sup. Nama "ercis" adalah pinjaman dari bahasa Belanda (erwtjes, "ercis kecil").
Biji ercis kaya karbohidrat serta protein dan cepat membuat kenyang ketika dimakan.
Tumbuhan yang berasal dari Asia Kecil ini masih sejenis dengan kapri (seringkali dicampuradukkan penamaannya). Berbeda dengan kapri, ercis hanya dimakan bijinya dan hampir tidak pernah dimakan dengan polongnya seperti kapri. Sejak ribuan tahun lalu telah dimanfaatkan sebagai bahan pangan namun sekarang penggunaannya lebih banyak sebagai sayuran atau pakan.
Dalam budidaya di Indonesia, ercis tumbuh baik di daerah pegunungan berhawa sejuk dengan ketinggian 700 meter di atas permukaan laut, pada suhu seperti di daerah asalnya.
Kacang polong biasa dijual dalam bentuk segar (dengan polong) di pasar tradisional Eropa, tetapi sekarang banyak dijual dalam kemasan di pasar swalayan, baik dalam kaleng (dengan pemanasan), dikeringkan, maupun dibekukan. Pembekuan dianggap lebih baik karena mempertahankan kandungan gizi di dalam biji ercis.
Masakan di Indonesia yang banyak menggunakan ercis kebanyakan merupakan makanan dengan pengaruh Eropa serta Tiongkok. Sup ercis (erwtensoep dalam bahasa Belanda) merupakan sup yang memberikan sentuhan tempo doeloe bagi kalangan senior di Indonesia. Sejumlah salad juga menggunakan kacang ini. Masakan dengan pengaruh dari Tiongkok bagian selatan, seperti nasi goreng dan fuyonghai (masakan dari telur yang disajikan dengan saus tomat bersama dengan kacang polong) menggunakan kacang ercis sebagai pemberi aksen. Cara memasaknya biasanya dengan ditumis. Bijinya yang dikeringkan sering dijadikan makanan kecil di Malaysia, Thailand, dan Taiwan.
Masakan Turki, Arab, serta Eropa Selatan juga banyak menggunakan ercis. Di Amerika Serikat ercis adalah sumber protein nabati populer dan sering menjadi makanan sehari-hari.
Ercis, kacang ercis, atau kacang polong (Pisum sativum L., suku polong-polongan atau Fabaceae) merupakan tumbuhan penghasil sayuran berupa biji berwarna hijau. Ercis didatangkan oleh kolonial Belanda ke Indonesia karena sayuran ini populer di Eropa sebagai bagian dari salad atau sup. Nama "ercis" adalah pinjaman dari bahasa Belanda (erwtjes, "ercis kecil").
Biji ercis kaya karbohidrat serta protein dan cepat membuat kenyang ketika dimakan.
Tumbuhan yang berasal dari Asia Kecil ini masih sejenis dengan kapri (seringkali dicampuradukkan penamaannya). Berbeda dengan kapri, ercis hanya dimakan bijinya dan hampir tidak pernah dimakan dengan polongnya seperti kapri. Sejak ribuan tahun lalu telah dimanfaatkan sebagai bahan pangan namun sekarang penggunaannya lebih banyak sebagai sayuran atau pakan.
Dalam budidaya di Indonesia, ercis tumbuh baik di daerah pegunungan berhawa sejuk dengan ketinggian 700 meter di atas permukaan laut, pada suhu seperti di daerah asalnya.
Gráerta eða matarerta (matbaun, en ranglega kallaðar grænar baunir) (fræðiheiti: Pisum sativum) er matjurt af ertublómaætt. Jurtin er stundum ræktuð sem skrautplanta, en oftast vegna baunanna (sem eru fræ plöntunnar). Flestir líta á gráertuna sem grænmeti, en frá sjónarhóli grasafræðinnar er hún ávöxtur. Utan um erturnar er svonefndur baunabelgur eða baunaskálpur.
Gregor Mendel notaði gráertur við erfðafræðitilraunir sínar.
Garðerta (Pisum sativum sativum) er undirtegund gráertunnar og gulertur eru klofnar og þurrkaðar matarertur og eru t.d. notaðar í baunasúpu. Sum garðertuafbrigði, eins og snjóertur (fr. mangetout = „étist allt“) bera ertur sem eru borðaðar með fræbelgnum.
Gráerta eða matarerta (matbaun, en ranglega kallaðar grænar baunir) (fræðiheiti: Pisum sativum) er matjurt af ertublómaætt. Jurtin er stundum ræktuð sem skrautplanta, en oftast vegna baunanna (sem eru fræ plöntunnar). Flestir líta á gráertuna sem grænmeti, en frá sjónarhóli grasafræðinnar er hún ávöxtur. Utan um erturnar er svonefndur baunabelgur eða baunaskálpur.
Gregor Mendel notaði gráertur við erfðafræðitilraunir sínar.
Il pisello (Pisum sativum L., 1753) è una pianta erbacea annuale appartenente alla famiglia Fabaceae, originaria dell'area mediterranea e orientale.
La pianta è coltivata per i suoi semi, consumata come alimento o utilizzata come alimento per il bestiame. Il termine designa anche il seme della pianta, ricco di amidi e proteine (dal 16 al 40%)[1].
Il pisello è coltivato dall'era neolitica e ha accompagnato i cereali nelle origini dell'agricoltura nel Vicino Oriente. Nell'Antichità e nel Medioevo è stato un alimento base in Europa e nel bacino del Mediterraneo. Ai nostri giorni, la sua coltura è praticata nei cinque continenti, particolarmente nelle regioni a clima temperato dell'Eurasia e dell'America del Nord.
Il pisello secco è un alimento tradizionalmente importante in alcuni paesi, in particolare nel subcontinente indiano e in Etiopia, ma è relativamente in disuso come farinaceo e come fonte di proteine nella maggior parte dei paesi occidentali, dove è ormai principalmente coltivato per l'alimentazione animale o per l'esportazione. Dopo il XVII secolo, il pisello è divenuto un legume fresco popolare, la cui consumazione durante tutto l'anno è favorita dalle tecniche di conservazione e di surgelazione.
Assieme ad alcuni cereali (farro, frumento, orzo) e ad altre leguminose (vecce, lenticchie e ceci), il pisello fu una delle prime specie domesticate dall'uomo quando, circa 8000 anni fa, nella regione della Mezzaluna Fertile, nacque l'agricoltura. Resti sia di piante selvatiche, sia di piante coltivate, sono stati trovati in numerosi siti archeologici del Neolitico. In seguito, la coltura si è diffusa verso ovest in Europa e verso est sino all'India.[2][3][4]
La coltura del pisello nell'Antichità era praticata dai Greci e dai Romani, come risulta dalle citazioni di Teofrasto nella sua Historia Plantarum (III secolo), di Lucio Columella in De re rustica e di Plinio nella sua Naturalis historia, scritta intorno all'anno 77 della nostra era.
Sotto Carlo Magno, i piselli sono citati come pisos mauriscos tra gli ortaggi raccomandati nel Capitulare de villis[5]. I piselli secchi, facili da conservare, costituivano nel Medioevo una delle principali risorse alimentari delle classi povere, spesso cucinati con il lardo.
Verso la fine del XIV secolo, alla corte dei Medici fu selezionata una varietà nana da consumare fresca, i cosiddetti "piselli novelli". Nel 1533, quando Caterina dei Medici sposò Enrico II di Francia, i piselli novelli furono introdotti in Francia.[6] La novità gastronomica ebbe un notevole successo e fu ribattezzata "petit pois", nome che è arrivato sino ai nostri giorni. La popolarità dei "petits pois" raggiunse l'acme sotto il regno di Luigi XIV, divenendo oggetto di una vera e propria moda gastronomica.[7]
Nel corso del XX secolo, nei paesi occidentali (Europa, America del Nord), grazie alle tecniche di coltivazione intensiva e di raccolta meccanizzata, si assiste alla industrializzazione della produzione dei piselli, ulteriormente stimolata dallo sviluppo della industria conserviera e della surgelazione.[6]
Il pisello è una pianta erbacea rampicante annuale. L'apparato radicale è a fittone, potendo raggiungere una profondità di un metro in condizioni di suolo favorevoli, ma molto ramificato, soprattutto nello strato superficiale del terreno. Le radichette di 2º o 3º ordine presentano delle nodulosità, sedi della azotofissazione. Il batterio coinvolto è Rhizobium leguminosarum biovar. viciae, ugualmente presente nei generi Lathyrus e Lens[8][9].
Il fusto, poco ramificato, di lunghezza variabile da 50 cm a 2 m, sino a 3 m nelle varietà foraggere[10], è a crescita indeterminata. È cavo, a sezione cilindrica, e si arrampica aggrappandosi ai supporti per mezzo dei viticci delle foglie. Si caratterizza per un certo numero di nodi, o maglie, di cui i primi sono puramente vegetativi (cioè emettono solo foglie o ramificazioni) e i successivi riproduttivi (cioè che producono fiori). Tra le varietà e cultivar più precoci, i primi fiori possono apparire dal quarto nodo, mentre nelle più tardive possono non apparire che al 25°[1].
Le foglie, opposte, sono composte da uno a quattro paia di foglioline sessili, opposte, che terminano in un viticcio semplice o ramificato. Le foglioline sono intere, obovate, da 1,5 a 6 cm di lunghezza. In alcune varietà, sono parzialmente trasformate in viticci. Nelle varietà di tipo 'afila', tutte le foglioline sono rimpiazzate da viticci, e le funzioni foliari (fotosintesi) sono assicurate dalle stipole. Al contrario nelle varietà di tipo 'acacia', i viticci sono trasformati in foglioline.
Le foglie possiedono alla loro base due grandi stipole avvolgenti, arrotondato e seghettate alla base. Spesso più grandi delle foglioline, possono raggiungere 10 cm di lunghezza. Certe varietà hanno delle stipole allungate caratteristiche, dette «ad orecchie di coniglio». Le stipole presentano talvolta delle macchie rosse (presenza di antociani), caratteristiche di certe varietà foraggiere[11].
Le due prime foglie primordiali sono ridotte a delle scaglie.
I fiori, di tipo «papilionaceo», sono zigomorfi, a ovario supero e cleistogami. Compaiono all'ascella delle foglie, solitari o raggruppati in racemi lassi di due o tre fiori. Il calice, di colore verde, è formato da cinque sepali fusi e presenta cinque denti diseguali. La corolla conta cinque petali molto differenziati: un grande petalo situato superiormente e diretto in alto detto vessillo, da due petali laterali che somigliano alle due ali di una farfalla e sono detti appunto ali, avvolgenti la carena, formata dai due petali inferiori parzialmente fusi. La corolla è generalmente bianca, talora rosa, porpora o violetta. L'androceo è detto diadelfo e comprende dieci stami, uno libero e nove saldati fra di loro in una doccia aperta verso l'alto. Il pistillo è formato da un carpello unico uniloculare a placentazione marginale portante degli ovuli ricurvi (detti ovuli campilotropi). Tale carpello è interpretato come l'evoluzione di una foglia ripiegata lungo la sua nervatura mediana e saldata ai suoi margini, ai quali sono attaccati gli ovuli.
La formula fiorale è:
La fecondazione è principalmente autogama con meno dell'1% di impollinazione eterogama: l'impollinazione avviene prima della apertura del fiore (cleistogamia), il che facilita la selezione di linee genetiche pure e il mantenimento di varietà stabili ma complica l'ottenimento di nuovi ibridi. Tuttavia alcune specie di imenotteri apoidei della famiglia dei Megachilidi sono capaci di penetrare nei fiori e di provocare impollinazione incrociata[13].
Il frutto è un baccello deiscente bivalve, di 4–15 cm di lunghezza, contenente de 2 a 10 semi tondeggianti lisci o rugosi, di 5–8 mm di diametro. I baccelli presentano differenze morfologiche secondo le varietà; la loro forma generale è dritta o più o meno arcuata, con estremità più o meno affilate o tronche. Presentano generalmente una membrana sclerificata, detta pergamena, che è assente in alcune varietà. Il loro colore è generalmente verde, talora violetto.
Come in tutte le leguminose, i semi sono exalbuminosi e le riserve nutritive a disposizione dell'embrione sono contenute nei due cotiledoni emisferici ipertrofici che rappresentano la quasi-totalità del volume dei semi. A maturità possono essere di colore verde pallido e ricchi di clorofilla, ovvero biancastri, gialli o bruni. Alcuni semi verdi ingialliscono con il tempo. Possono essere lisci o rugosi.
La loro taglia è molto variabile secondo le varietà e cultivar. Il peso di 1000 semi secchi può andare da meno di 150 g a 350 g[14].
La germinazione del pisello è ipogea. I semi possono conservare la loro facoltà germinativa da tre a cinque anni. Non sottostanno al fenomeno della dormienza e possono dunque germinare immediatamente dopo aver raggiunto lo stadio di maturazione.
I cotiledoni contengono delle sostanze di riserva, in media 50% di amido e sino al 25% di proteine. L'amido è costituito da amilosio e da amilopectina in proporzioni variabili: più amilopectina nelle varietà a seme liscio e più amilosio in quelle a seme rugoso, che contengono di contro più carboidrati (vedere il paragrafo Composizione e valore nutritivo)[15]. La parte proteica è costituita essenzialmente da tre frazioni proteiche solubili: le albumine, le viciline e le legumine. La frazione delle albumine contiene, in modeste quantità, diverse proteine enzimatiche biologicamente attive: lipossigenasi, lectine, inibitori delle proteasi[16].
Il genoma del pisello comprende sette paia di cromosomi (numero cromosomico 2n=14)[17]. La sua taglia è stimata a 4500 M coppie di basi, di cui il 90 % è costituito da sequenze ripetute di tipo retrotrasposone[18].
Temperatura: il pisello coltivato è una pianta di clima temperato fresco e relativamente umido. È meno sensibile al freddo dei fagioli e può germinare a partire da +5 °C. Le giovani piante (prima della fioritura) possono sopportare le gelate, ma i fiori possono essere distrutti dal freddo, a partire da -3.5 °C e i nodi vegetativi a partire da -6 °C. La temperatura media ottimale di crescita si situa tra 15 e 19 °C. Oltre i 27 °C, lo sviluppo vegetativo e la impollinazione rischiano di essere compromessi.
Pluviometria: la pluviometria ideale si colloca tra 800 e 1000 mm per anno.
Fotoperiodismo: il pisello è leggermente sensibile al fotoperiodo: la fioritura è stimolata dall'allungamento delle giornate.
Suolo : il pisello s'adatta a tutti i tipi di suolo, a patto che sia ben drenato e che abbia una buona capacità di ritenzione dell'acqua; il pH ottimale si colloca tra 5,5 e 7,0.
La specie Pisum sativum appartiene al genere Pisum, classificato nella tribù delle Fabeae (o Viciae) in compagnia dei generi affini Lathyrus L. (cicerchie), Lens Mill. (lenticchie), Vavilovia Fed. e Vicia L. (vecce)[19].
La specie Pisum sativum presenta una notevole diversità genetica che si manifesta nelle numerose variazioni dei caratteri morfologici dei fiori, delle foglie, dei fusti, dei baccelli e dei semi, il che ha motivato le diverse classificazioni delle forme intraspecifiche.
Le principali sottospecie e varietà sono le seguenti[20][21]:
Un cultivar diffuso in Italia centrale è la roveja o il pisello dei campi, che produce un baccello viola-scuro con piselli verdi. Questa stessa caratteristica si trova anche nel kapucijner, una varietà di piselli olandesi. Una volta seccati i piselli diventano di color marrone.
Il pisello è soggetto a diversi tipi di coltura, a seconda dei paesi e della destinazione dei prodotti. I piselli secchi sono coltivati tradizionalmente in un certo numero di paesi del Terzo Mondo dove costituiscono una coltura di sussistenza, praticata nella stagione fredda o in altitudine, in particolare in Africa orientale (Etiopia, Uganda, Kenya). Nei paesi industrializzati (Europa, Canada, Stati Uniti) è essenzialmente una coltura meccanizzata rivolta principalmente all'alimentazione animale, all'industria conserviera e alla surgelazione, ma anche in orticoltura professionale per il mercato del fresco. I piselli sono spesso presenti negli orti familiari.
Il pisello si riproduce unicamente per seme. In terreni poveri la inoculazione delle sementi con ceppi di Rhizobium può migliorare la resa della coltura, ma tale pratica non è generalmente necessaria nella maggior parte dei casi[23].
Nei paesi temperati, il pisello si semina sia a fine inverno o all'inizio della primavera, sia in autunno, nelle regioni dove le gelate non sono troppo temibili, o più a nord ricorrendo a delle varietà resistenti al freddo (varietà invernali). Il pisello è in effetti una pianta annuale senza dormienza, che può essere seminata senza necessità di vernalizzazione. Le varietà invernali permettono di guadagnare in precocità di raccolta e in rendimento. Per i piselli da conserva, seminati in primavera, le semine sono scaglionate in maniera da distribuire il carico di lavoro delle macchine. Nei paesi tropicali e subtropicali, i piselli si coltivano nella stagione fredda. In Cina e a Taiwan è praticata la coltura intensiva in serra di cime di piselli mangiatutto, che vengono raccolti freschi non appena la pianta raggiunge i 10 cm di altezza[24].
Il ciclo vegetativo dei piselli è di circa 140 giorni per le varietà primaverili, potendo scendere a 90 giorni per le varietà ultra-precoci e a 240 giorni per le varietà invernali.
Tutte le varietà di pisello sono delle linee pure. Nel mondo sono note diverse migliaia di cultivar differenti. Nel Catalogo europeo delle specie e varietà autorizzate per la coltura (settembre 2008)[25], figurano 1390 varietà, di cui 514 di piselli foraggeri e 776 di piselli orticoli.
La distinzione tra le varietà si basa su numerosi caratteri morfologici; il GEVES (Groupe d'Etude et de contrôle des Variétés et des Semences) ne ha approvati ben 73 che soddisfano i criteri di distinzione, omogeneità e stabilità[26]. Questi caratteri riguardano in particolare la forma e il colore dei semi, dei baccelli, delle foglie, dei fusti, l'altezza delle piante, la presenza di antociani, la forma dei granuli d'amido, la resistenza a diverse malattie[27].
Diversi organismi nel mondo si fanno carico di mantenere delle collezioni di cultivar al fine di preservare le risorse genetiche, tra cui l'Istituto Vavilov a San Pietroburgo, il John Innes Centre di Norwich, l'Australian Temperate Field Crops Collection di Horsham, l'Institut national de la recherche agronomique (INRA) in Francia[28].
Trentadue varietà di piselli sono state ottenute mutagenesi indotta, tecnica che ha permesso in particolare di creare le cultivar di tipo afila, con foglioline trasformate in viticci. Quattordici varietà sono state ottenute per irradiazione con raggi X o gamma e le altre mediante incroci[29].
Tra i piselli orticoli, esistono varietà con semi lisci o rugosi (più zuccherini); questo carattere è uno di quelli utilizzati da Gregor Mendel nei suoi studi sulla trasmissione ereditaria dei caratteri (vedi sotto), così come il colore dei semi (gialli o verdi). La selezione delle varietà si basa anche sulla precocità del ciclo, e sulla presenza o meno nel baccello della «pergamena». Ci sono poi varietà nane e varietà rampicanti, che necessitano di tutore.
Nell'opera Plantes potagères di Vilmorin-Andrieux, pubblicata nel 1883, vengono elencate 170 varietà di piselli orticoli, suddivise in base alla loro origine geografica, in varietà francesi, inglesi e tedesche. Le varietà sono classificate come piselli da sgusciare e piselli senza pergamena, con semi tondi o con semi rugosi, rampicanti o nane.[30]
Tra le denominazioni delle varietà, alcune richiamano una caratteristica del baccello: 'Serpette', 'Corne de bélier'; altre rimandano all'area geografica di produzione dell'epoca: 'Pois de Clamart', 'Pois de Marly', 'Merveille d'Étampes', 'Michaux de Nanterre'.
Molte di queste varietà sono oggigiorno scomparse, ma alcune sono ancora presenti nei cataloghi, come per esempio il pois Téléphone (varietà rampicante con semi rugosi).
I piselli da conserva sono delle varietà utilizzate per la coltura in pieno campo, finalizzata all'industria conserviera o della surgelazione. I semi di piccolo calibro (extra fine) erano in passato i più ricercati, perché sinonimi di tenerezza, in quanto si trattava di varietà a semi grossi raccolte precocemente; oggigiorno i selezionatori hanno ottenuto delle varietà con semi molto piccoli e la finezza del calibro non è più necessariamente sintomo di tenerezza.[34]
I piselli foraggeri sono i piselli destinati all'alimentazione animale, sotto forma di foraggio o di semi secchi. Si tratta di varietà con fiori purpurei e con semi grigi, lisci o rugosi (Pisum sativum subsp. sativum var. arvense)[35].
Esempi di varietà: Assas (INRA, 1964), Picar (Carneau Frères, 1992).
Le varietà di piselli proteici o proteaginosi sono a seme liscio, di colore verde o giallo, di grosso calibro, a fiori bianchi, senza tannini, aventi un tasso elevato di proteine e una debole attività antitripsinica.
Esempi di varietà: Finale, Solara (varietà di tipo 'afila'), Isard (varietà invernale).
Nella rotazione colturale che si effettua nella coltivazione a pieno campo, i piselli sono spesso la prima coltura, a cui si fa seguire quella dei cereali, che possono giovarsi dell'arricchimento del suolo in azoto.
La coltura del pisello necessita di suoli ben aerati. La semina si fa in linee regolarmente spaziate da 20 a 50 cm, a una profondità media di 3 – 5 cm. L'utilizzo di seminatrici di precisione permette di controllare meglio la profondità di interramento dei semi e la densità della semina[36]. Questa può variare da 80 a 120 piante per metro quadro secondo le varietà.
È necessario controllare lo sviluppo delle erbacee infestanti nelle prime fasi della coltura. In orticoltura può essere sufficiente il diserbaggio manuale, ma nelle colture intensive può essere necessario l'utilizzo di diserbanti chimici.
Per la preparazione del terreno si può utilizzare il metodo della «falsa semina» che consiste in una preparazione superficiale del terreno qualche settimana prima della semina vera e propria, in modo da eradicare le "erbacce" e rimuoverle prima della semina.
Per i piselli da conserva, una attenzione particolare deve essere prestata all'eliminazione della morella comune (Solanum nigrum), una infestante comune e tossica, le cui bacche immature, rotonde e verdi, possono facilmente confondersi con i piselli[37].
Le varietà "mangiatutto" sono generalmente rampicanti e necessitano di tutori, così come le piante di piselli orticoli coltivate negli orti familiari. Possono essere impiegati diversi tipi di tutore: reti, fili metallici, grigliati, bastoni, canne, ecc. Il tutoraggio è meno necessario per le varietà nane e sarebbe di costo proibitivo nelle colture a pieno campo oltre a risultare di ostacolo alla raccolta meccanica.
L'apporto di azoto è inizialmente inutile, il fabbisogno (circa 250 kg/ha) essendo coperto dal residuo presente nel suolo e soprattutto (circa il 70 %) dalla fissazione simbiotica che si produce nelle nodosità delle radici, la cui attività sarebbe inibita da un apporto massivo di azoto.
Il fabbisogno di potassio e di fosforo deve essere garantito da una fertilizzazione fosfo-potassica che deve apportare al massimo, tenendo conto del tenore iniziale del suolo, 50 kg di potassio (K2O) e 160 kg di fosforo (P2O5) per ettaro, quest'ultimo di preferenza sotto forma di solfato di potassio, per apportare anche lo zolfo necessario.
Le colture di pisello hanno un rilevante bisogno di acqua, specialmente nello stadio di «inizio di fioritura - allegagione», nell'ordine di circa 300 mm per ciclo di coltura. L'irrigazione può essere necessaria in alcune regioni o nei terreni a scarsa ritenzione d'acqua; nei paesi temperati, le riserve del suolo e le precipitazioni durante il periodo di vegetazione sono spesso sufficienti a soddisfare il fabbisogno delle colture.
Per i piselli da sgusciare destinati al mercato del fresco e per le varietà "mangiatutto", la raccolta viene effettuata manualmente. Può essere effettuata in più fasi, in funzione del grado di maturità, per ottenere la migliore qualità possibile. Il pisello in baccello non sopporta l'immagazzinamento e deve essere commercializzato rapidamente.
Per i piselli destinati all'alimentazione umana uno dei principali criteri di qualità è la tenerezza del seme, legata alla precocità dell'epoca di raccolta. Essa viene misurata in base all'indice tenderometrico, che corrisponde alla pressione necessaria per schiacciare un certo volume di piselli.
Per i piselli destinati all'industria della conservazione/surgelazione, la raccolta è effettuata con l'aiuto di automotrici raccoglitrici-sgranatrici. Queste macchine raccolgono meccanicamente i baccelli e li riversano in una camera di battitura, costituita da tre tamburi rotanti che permettono di sgranare i baccelli per frizione, senza danneggiare i semi relativamente fragili. Questo tipo di raccolta comporta comunque una perdita del prodotto dell'ordine del 5-25%[38].
Per la raccolta dei piselli secchi si utilizza la mietitrebbiatrice[39]. La raccolta inizia quando i piselli presentano un tasso di umidità residua del 14% circa, tasso che deve essere ulteriormente ridotto mediante essiccazione prima della conservazione.
Per i piselli secchi, il rendimento medio a livello mondiale è di 1,7 tonnellate per ettaro; in Europa si raggiungono rese medie di 4 t/ha, mentre in Africa la resa è al massimo di 1 t/ha. Per i piselli freschi il rendimento può arrivare da 4 a 7 t/ha.[40]
I piselli sono sensibili alle gelate e al piegamento degli steli (tranne che per le varietà con stelo rigido), alla degradazione del suolo, oltre che a varie carenze in minerali dello stesso.
I piselli possono essere attaccati da diversi agenti fungini, batterici o virali.
Le principali malattie aventi una rilevanza economica sono[41]:
Numerosi insetti parassiti attaccano le colture di pisello nei loro differenti stadi[8][42][43]
La sitona del pisello (Sitona lineatus) è un piccolo coleottero curculionide che divora le foglie facendo delle tacche semicircolari sul bordo e le cui larve si nutrono delle radici, indebolendo le piante.
Il tonchio del pisello (Bruchus pisorum) è un piccolo coleottero che attacca i baccelli in formazione e completa il suo sviluppo all'interno dei semi maturi e secchi, fuoriuscendone attraverso un foro circolare.
Esiste anche un crisomelide originario del Sud America (Zabrotes subfasciatus), la cui larva è nota come "bruco tropicale del pisello", che si riproduce nei semi secchi di diverse specie di leguminose.
La cecidomia del pisello (Contarinia pisi) è un dittero che provoca la formazione di galle sui fiori, provocandone la caduta.
Le larve della tortrice dei piselli (Cydia nigricana, Tortricidae) attaccano voracemente i semi. I piselli sono inoltre suscettibili di attacchi da parte dei bruchi di diverse specie di lepidotteri della famiglia Noctuidae che si nutrono delle loro foglie tra cui: Ceramica pisi, Lacanobia oleracea, Autographa gamma, Mythimna unipuncta.
L'afide verde del pisello (Acyrthosiphon pisum) danneggia foglie e stipole ed è inoltre il vettore di diverse malattie virali.
Il tripide del pisello (Frankliniella robusta) e il tripide dei cereali (Thrips angusticeps) sono dei minuscoli insetti (taglia di 1 mm) che attaccano fiori e baccelli e le cui larve si sviluppano all'interno dei baccelli. Provocano essiccazione e arresto della crescita delle piante.
Nelle regioni mediterranee, le colture dei piselli possono essere parassitate da piante del genere Orobanche, e in particolare da Orobanche crenata, che si attacca alle radici della pianta ospite[40].
Con più di 18 milioni di tonnellate raccolte nel 2007, i piselli sono la quarta leguminosa a livello mondiale per produzione, dopo la soja (216 Mt), le arachidi (35 Mt) e i fagioli (28 Mt).[44]
Secondo le statistiche dell'Organizzazione delle Nazioni Unite per l'alimentazione e l'agricoltura (FAO), nel 2007, la produzione mondiale di piselli secchi ha raggiunto 10 128 486 tonnellate per una superficie di 6 896 172 ettari di seminato, con un rendimento medio di 14,69 quintali per ettaro.
Nello stesso anno, la produzione dei piselli freschi ha raggiunto 8 264 769 tonnellate per una superficie di 1 087 674 ettari di seminato, con un rendimento medio di 7,6 quintali per ettaro. I due principali produttori di piselli freschi, Cina e India, rappresentano circa il 70 % del totale mondiale.
Per quanto riguarda i piselli secchi, vi sono nel mondo più di 90 paesi produttori, di cui i primi cinque rappresentano più dei due terzi della produzione totale ei primi quindici più del 90 %. Il Canada, con 3 milioni di tonnellate, circa il 30 % della produzione mondiale, è di gran lunga il principale paese produttore. La sua produzione, concentrata nelle provincie dell'ovest, è essentialmente destinata all'esportazione. L'Unione europea, che totalizza 1,53 milioni di tonnellate, è di fatto il secondo produttore mondiale. I rendimenti più elevati si registrano in Europa occidentale.
Dalla pianta di pisello si ricavano vari tipi di alimento, sia per l'uomo sia per il bestiame:
Tutte le varietà di piselli hanno in comune di essere un alimento ricco energicamente e in proteine, che vengano consumati freschi o secchi.
I piselli secchi (12% di umidità) sono dei farinacei, comparabili ad altre leguminose (fagioli secchi, lenticchie, fave secche, ceci) e ai cereali per il loro valore energetico (330 cal/100 g). La porzione glucidica dei piselli è essenzialmente formata da amido (amilosio e amilopectina in proporzione variabile a seconda della varietà) e rappresenta circa 50% del seme. Gli zuccheri sono invece il 6% dei nutrienti del seme e sono principalmente saccarosio e oligosaccaridi, fra cui lo stachiosio. Come tutti i semi di leguminose, il pisello ha un indice glicemico moderato, vicino a 32 (100 è il valore attribuito per convenzione al glucosio).
Sono anche ricchi in proteine. Queste, con un valore alto in lisina, sono deficienti in alcuni amminoacidi essenziali come la metionina e il triptofano. Sono quindi complementari ad alcuni alimenti a base di cereali, come il pane, che mancano invece di lisina. In alimentazione animale, il pisello fa parte delle proteaginose, i cui prodotti sono destinati alla produzione di mangimi ad alto tenore proteico.
La ricchezza in fibre del pisello è considerata come un aspetto positivo per l'alimentazione umana, ma non per l'alimentazione degli animali poiché le fibre impediscono l'assimilazione delle proteine e dell'amido negli animali con un solo stomaco.
I piselli sono una buona fonte di minerali, in particolare di potassio, fosforo, calcio e ferro, oltreché di vitamine B, in particolare di folati o vitamina B9 (70 µg/100 g)[46]. Si caratterizzano inoltre per il bassissimo contenuto in lipidi, meno del 2%, prevalentemente rappresentati da acidi grassi insaturi o polinsaturi, e per l'assenza di glutine.
La ingestione dei piselli può scatenare in alcuni soggetti delle reazioni allergiche. Esse sono provocate da alcune proteine, le viciline, presenti anche in molte altre leguminose[47].
Nell'alimentazione umana i piselli orticoli si utilizzano sia freschi, sia secchi.
I piselli freschi, noti come «piselli novelli» (o «petit pois» in francese) possono essere consumati subito dopo la raccolta ovvero essere conservati o surgelati; alcune varietà, le cosiddette «mangiatutto», si consumano con tutto il baccello.
Secondo il Codex Alimentarius i piselli conservati e surgelati possono essere distinti, in base al calibro, in 3-5 classi, da extra-fini a medi[48]. I calibri più piccoli sono molto ricercati per le conserve, mentre la surgelazione privilegia i calibri maggiori.
Nell'Unione europea, sia i piselli da sgusciare sia i "mangiatutto" devono rispettare delle norme di commercializzazione fissate da un regolamento comunitario del 1999, che prevede la loro classificazione in due categorie in base ad alcuni standard di qualità[49].
Nei piselli secchi il seme, che può essere verde o giallo, viene ripulito dei suoi tegumenti e i due cotiledoni sono separati. I piselli secchi vengono spesso preparati in forma di creme o purea.
In Asia si utilizzano come risorsa alimentare anche le foglie tenere e i giovani germogli. Dalla torrefazione dei semi dei piselli secchi si ricava inoltre un surrogato del caffè[50].
In generale, si definiscono «piselli foraggeri» tutti i tipi di piselli destinati all'alimentazione animale. Il termine può riferirsi sia alla pianta intera, sotto forma di foraggio o di insilato, sia ai piselli secchi noti come «piselli proteici» o «proteaginosi», utilizzati come mangime[51].
Il pisello foraggero viene tradizionalmente coltivato in associazione con un cereale (segale, triticale o avena), che funge da tutore. L'associazione cereale/leguminosa risulta abbastanza equilibrata sotto il profilo nutrizionale.[52]
I piselli secchi, ricchi in amminoacidi, sono utilizzati principalmente come mangime per i suini e per i volatili e hanno un valore nutritivo equivalente a quello del frumento[53]. Per il loro alto contenuto proteico sono una materia prima particolarmente interessante nell'alimentazione degli animali monogastrici, anche se presentano una digeribilità molto variabile, generalmente inferiore a quella di alimenti come la soja[54].
I piselli, al pari di altre leguminose a crescita rapida come le vecce o le cicerchie, possono essere coltivati come sovescio, per arricchire il suolo di azoto e migliorare la sua struttura[55].
Nel XIX secolo, l'abate e botanico austriaco Gregor Mendel (1822-1884) utilizzò i piselli nei suoi studi sulla trasmissione ereditaria dei caratteri, da cui scaturirono le Leggi di Mendel, base della moderna genetica.
I suoi studi, pubblicati nel 1865 con il titolo Versuche über Pflanzen-Hybriden (Esperienze sull'ibridazione delle piante), ottennero il riconoscimento che meritavano solo all'inizio del XX secolo.
La scelta di questa specie è legata a molteplici ragioni: al suo ciclo breve e alla facilità di coltivazione; alla sua capacità di autoimpollinarsi, che facilita la creazione di linee genetiche pure e il controllo della ibridazione; all'esistenza di cultivar con caratteri differenziati, facili da analizzare, come il colore dei fiori, il colore e la forma dei semi e dei baccelli[56].
Studi effettuati in India hanno mostrato che l'olio estratto dai semi di pisello secchi ha delle proprietà contraccettive. Il principio attivo è un idrochinone (m-xiloidrochinone). Somministrato alle donne per via orale, sotto forma di capsule di gelatina, ha permesso una riduzione del 60% dell'incidenza di gravidanza[57].
Pur non potendo competere con il pisello odoroso, alcune varietà di P. sativum hanno un reale interesse ornamentale per i loro fiori, come per esempio la varietà a fiori bianchi 'Magnum bonum', presentata al Chelsea Flower Show del 1992[58], o la varietà 'Blauwschokker', con fiori rosa e viola e baccelli purpurei.
I piselli sono rappresentati nel quadro di Georges de La Tour (1593-1652) I mangiatori di piselli, custodito presso la Gemäldegalerie di Berlino.[59].
Piselli in baccello e già sgusciati figurano tra le merci offerte dalla Fruttivendola di Vincenzo Campi (1536-1591) (Pinacoteca di Brera, Milano).
Un baccello di pisello socchiuso, del quale si intravedono i semi, rappresenta la bocca de L'Estate di Arcimboldo (Kunsthistorisches Museum, Vienna).
Nel 1911, Pablo Picasso dipinge una natura morta in stile cubista intitolata Piccione con piselli (in francese Le Pigeon aux petits pois) (Musée d'art moderne de la Ville de Paris)[60].
Nel 1833, Charles Nodier pubblica il racconto Tesor di fave e Fior di pisello (titolo originale in francese Tresor des feves et Fleur des pois), nella quale «Fior di pisello» (locuzione utilizzata nel XIX secolo per esprimere distinzione ed eleganza) è una principessa salvata da «Tesor di fave», un giovane ragazzo di umili origini, che riceve in cambio tre piselli che gli permetteranno di realizzare tre desideri[61].
Nel 1835, Hans Christian Andersen pubblica il racconto La principessa sul pisello, nella quale un seme di pisello nascosto sotto il materasso rivela la natura regale della protagonista. Essere come la principessa sul pisello è divenuto un comune modo di dire per stigmatizzare un atteggiamento altezzoso e snob.
Nel 1997, Philippe Delerm dedica alla sgusciatura dei piselli un capitolo de La prima sorsata di birra e altri piccoli piaceri della vita.[62]
«È facile sgusciare i piselli. Una pressione del pollice sulla costola del baccello e quello si apre, docile, offerto. Alcuni, meno maturi, sono più recalcitranti – un'incisione dell'unghia permette allora di lacerare il verde e di sentire l'umidore e la polpa densa, appena sotto la buccia falsamente scabrosa. Poi si fanno scivolar giù le palline con un solo dito. L'ultima è davvero minuscola. (...) Basterebbero cinque minuti, ma è piacevole prolungare, rallentare il mattino, baccello dopo baccello, con le maniche rimboccate. Passiamo la mano nelle palline sgranate che riempiono la ciotola. Sono morbide; tutte quelle rotondità contigue formano come un'acqua verde chiaro e ci meravigliavamo di non ritrovarci con le mani bagnate»
Per quanto poco rappresentati in araldica, i piselli figurano sugli stemmi di alcune città. È il caso, per esempio della città di Schefflenz (Baden-Württemberg, Germania), nel cui blasone campeggia un baccello di piselli, o di Gorokhovets (Oblast' di Vladimir, Russia), il cui nome deriva dal termine russo «горох» (gorokh), che significa pisello, e sul cui stemma è raffigurato un campo di piselli.
Il pisello (Pisum sativum L., 1753) è una pianta erbacea annuale appartenente alla famiglia Fabaceae, originaria dell'area mediterranea e orientale.
La pianta è coltivata per i suoi semi, consumata come alimento o utilizzata come alimento per il bestiame. Il termine designa anche il seme della pianta, ricco di amidi e proteine (dal 16 al 40%).
Il pisello è coltivato dall'era neolitica e ha accompagnato i cereali nelle origini dell'agricoltura nel Vicino Oriente. Nell'Antichità e nel Medioevo è stato un alimento base in Europa e nel bacino del Mediterraneo. Ai nostri giorni, la sua coltura è praticata nei cinque continenti, particolarmente nelle regioni a clima temperato dell'Eurasia e dell'America del Nord.
Il pisello secco è un alimento tradizionalmente importante in alcuni paesi, in particolare nel subcontinente indiano e in Etiopia, ma è relativamente in disuso come farinaceo e come fonte di proteine nella maggior parte dei paesi occidentali, dove è ormai principalmente coltivato per l'alimentazione animale o per l'esportazione. Dopo il XVII secolo, il pisello è divenuto un legume fresco popolare, la cui consumazione durante tutto l'anno è favorita dalle tecniche di conservazione e di surgelazione.
Pisum sativum est species leguminum familiae Fabacearum.
Planta annua habet radicem principalem longam cum radicibus secundariis, ubi in nodulis bacteria speciei Rhizobium leguminosum cum piso in symbiose vivunt[1] Caulis viridis vel serpens vel nitens est, ab quo rami cum uno usque ad tribus paribus folium diffundunt et in claviculis exitum habent. Flores eminentes ramis parvis possunt habere colorem inter candidum et violaceum. Ii saepe ipsi sponte fecundant, sed fecundationem externam insecta nectare allicentia dant.[1] Fecundatione facta crescunt siliquae virides continentes quattuor usque ad decem semina curva vel angularia.[1]
Pisum sativum colitur ubique in regionibus moderatum climam habentibus; optime crescit, si temperatura inter 10 et 20°C est.[2] In iis regionibus pisum ex consuetudine seritur vel vere vel fine aestatis; haec autumno, illa matura aestate meteruntur. In regionibus calidioribus etiam seritur autumno, tum meteritur fine hiemis. Sementis fit in ordinibus cum spatio 15 usque 20cm inter eas. Mora culturae pisi in eodem solo sit minimum quinque anni, quod pisum cum ipso contrat.[3]
Bacteria symbiotice viventia vinciunt 70 usque ad 150kg/ha nitrogenii in solo.[2] Itaque pisum sativum saepe modo ad stercorandum subfodiendis plantis coluntur.[4] Si in solo numquam pisa culta sunt, semina bacteriis speciei Rhizobium leguminosum circumvelare radices ut crescant adiuvare potest.[4]
In tota terra anno 2011 pisa colebantur in circa 8 milies milia hectariis faciens fructum circa 26 milium miliarum tonnarum.[5]
Iam antiquitate homines piso usi sunt; exempli gratia, Columella pisum in suis libris rei rusticae commemoravit.[6] Aevo autem Medio, cum pisum unus ex alimentis principibus esset, nostra aetate imprimis vel pabulum vel olus est.
Viridia pisa 81 kcal/100g pisorum[7] habentes composita sunt ex fere 79 centesimis aquae[7] et continent subsequentes substantias[7]:
Substantia massa substantiae per 100g pisorum pars indigentiae diei[8] Proteinum 5.42g 11.7% Lipidum 0.4g Carbohydratum 14.45g 11.1% Fibra allimentaria 5.1g 20.4% Minerales Calcium 25mg 3.1% Ferrum 1.47mg 24.5% Magnesium 33mg 9.4% Phosphorus 108mg 18.5% Kalium 244mg 5.2% Natrium 5mg 0.3% Zincum 1.24mg 13.2% Vitamina Vitaminum C 40.0mg 53.3% Vitaminum B1 0.266mg 26.6% Vitaminum B2 0.132mg 12.0% Vitaminum B3 2.090mg 17.4% Vitaminum B6 0.169mg 15.4% Acidum folicum 65µg 20.3% Vitaminum A 38.0µg 6.1% Vitaminum E 0.13mg 1.1% Vitaminum K 24.8µg 20.7%Notabilis est ut omnia legumina, quantum proteini pisa matura habent (24.55g per 100g pisorum.[9]) In eo etiam omnia acida aminica pro hominibus necessaria sunt.[9] Pisa permultum amylum continentia plasticum biologicum fieri possunt.[1]
Non modo propter simplicitatem signorum geneticorum sed etiam propter simplicitatem brevitatemque culturae, Gregorius Mendel in experimentis suis de legibus geneticis usus est pisis.[10]
Cum pisum iam perdiu cultum sit, societas "Verein zur Erhaltung der Nutzpflanzenvielfalt e.V." pisum elegit holus anni 2009/2010.[11]
Pisum sativum est species leguminum familiae Fabacearum.
Kitos reikšmės – Žirnelis.
Sėjamasis žirnis (lot. Pisum sativum) – pupinių (Fabaceae) šeimos žirnių (Pisum) genties augalų rūšis.
Vienmetis žolinis augalas. Lapai poromis priešiškai plunksniški su kiaušiniškais lapeliais ir ūseliais, kuriais kabinasi prie atramos. Vaisius – ankštis, kurioje yra apvalios ar netaisyklingos žalsvai geltonos, rausvai gelsvos ar žalios sėklos.
Žirnis labai senas kultūrinis augalas. Mažojoje Azijoje jis buvo auginamas akmens ir žalvario amžiuose. Sėklų rasta prie Alpių esančių sričių poliniuose statiniuose. Žirniai buvo vienas svarbiausių senovės graikų ir romėnų, ypač liaudies, maistinių augalų. Centrinėje Europoje jie paplito vėlai – VIII – X a. ir buvo auginami grūdams. XVIII a. žirnius maistui jau plačiai vartojo Prancūzijoje ir Anglijoje.
Šis augalas kažkada buvo svarbus genetinių tyrimų objektas, iš jo atrasti Mendelio dėsniai. Šiuo metu žirnis yra modelinis augalas chloroplastų importo sistemoms tirti.
Žirniuose baltymų daugiau nei kitose daržovėse ir nemažiau negu mėsoje. Žirnių baltymus sudaro labai svarbios aminorūgštys (cistinas, lizinas, triptofanas, argininas, metioninas), kurias sintetina tik augalai. Jos gyvybiškai svarbios tiek žmonėms, tiek gyvuliams.
Grūduose yra cukraus, 122 mg% fosforo, krakmolo, 285 mg% kalio druskų, riebalų, vitaminų A, B1, B2, C.
Žalieji žirneliai yra 1,5-2 kartus kaloringesni už kitas daržoves ir bulves. Juose iki 20 % baltymų, karotino, ląstelienos, 25 mg% vitaminų B, C.
Po derliaus nuėmimo antžeminė žirnių dalis gali būti šeriama gyvuliams žalia ar iš jos gaminamas silosas, o iš grūdų koncentruotieji pašarai.
Žalieji žirneliai dažnai vartojami dietinei mitybai.
Subrendę žirniai valgomi virti. Iš virtų žirnių gaminami konservai. Galima dėti į miltus, kepant kvietinę duoną.
Nesubrendusios žalios sėklos – žalieji žirneliai – valgomi švieži, džiovinti ir konservuoti.
Sėjamasis žirnis (lot. Pisum sativum) – pupinių (Fabaceae) šeimos žirnių (Pisum) genties augalų rūšis.
Vienmetis žolinis augalas. Lapai poromis priešiškai plunksniški su kiaušiniškais lapeliais ir ūseliais, kuriais kabinasi prie atramos. Vaisius – ankštis, kurioje yra apvalios ar netaisyklingos žalsvai geltonos, rausvai gelsvos ar žalios sėklos.
Sējas zirņi[1] (Pisum sativum), bieži vienkārši zirņi, ir tauriņziežu dzimtas lakstaugs, kultūraugs. Vērtīgs pārtikas augs.[2] Zirņu dabiskais izplatības areāls ir Mazāzija, bet mūsdienās tos plaši kultivē visā pasaulē. Agrāk tas bija cilvēku galvenais olbaltumvielu avots; mūsdienās zirņus lieto salīdzinoši mazāk. Tos izmanto arī kā lopbarību, piemēram, mistra sējumos audzējot kopā ar auzām.
Zirņi ir viengadīgi augi. Parasti tie izaug no 15 līdz 250 cm augstumam. Tā stublājs ir šķautnains, dobs un kāpelējošs. Tiem ir mietsakne, kas augsnē var sniegties pat viena metra dziļumā. Lapas ir plūksnaini saliktas no četrām līdz astoņām olveidīgām vai ieapaļām lapiņām. Ziedi ir tauriņveida, un zied no maija beigām līdz augustam.[2] Tā auglis ir pāksts, kur atrodas vairākas sēklas, kas tiek sauktas par zirņiem. Šīs sēklas cilvēki lieto uzturā.
2012. gadā vislielākā zaļo zirņu raža tika iegūta Ķīnā (aptuveni 11,5 miljoni tonnu, 65% no pasaules ražas).[3] Indijā novāktās ražas apmēri bija aptuveni 3,7 miljoni tonnu (20%).[3] Savukārt vislielākā sauso zirņu raža 2012. gadā bija Kanādā (3,34 miljoni tonnu, 40% no pasaules ražas) un Krievijā (1,66 miljoni tonnu, 20%).[3]
Zirņi sīkāk dalās vairākās pasugās, piemēram,
Sējas zirņi (Pisum sativum), bieži vienkārši zirņi, ir tauriņziežu dzimtas lakstaugs, kultūraugs. Vērtīgs pārtikas augs. Zirņu dabiskais izplatības areāls ir Mazāzija, bet mūsdienās tos plaši kultivē visā pasaulē. Agrāk tas bija cilvēku galvenais olbaltumvielu avots; mūsdienās zirņus lieto salīdzinoši mazāk. Tos izmanto arī kā lopbarību, piemēram, mistra sējumos audzējot kopā ar auzām.
Kacang pea ialah biji sfera kecil atau biji pod Pisum sativum. Setiap buahnya mengandungi beberapa kacang, yang boleh jadi hijau atau kuning. Kacang pea adalah buah botani,[2] kerana ia mengandungi benih dan berkembang dari ovarium bunga (pea). Nama ini juga digunakan untuk menggambarkan benih yang boleh dimakan dari Fabaceae seperti pea merpati (Cajanus cajan), kacang duduk (Vigna sinensis), dan benih dari beberapa spesies Lathyrus.
Kacang pea adalah berkanji, tetapi tinggi serat, protein, vitamin A, vitamin B6, vitamin C, vitamin K, fosforus, magnesium, tembaga, besi, zink dan lutein.[3] Berat keringnya kira-kira satu perempat protein dan satu perempat gula.[4] Pecahan peptida benih kacang mempunyai kurang keupayaan untuk membuang radikal bebas daripada glutation, tetapi keupayaan untuk mengkelatkan logam dan menghalang pengoksidaan asid linoleik.[5]
Kacang pea ialah biji sfera kecil atau biji pod Pisum sativum. Setiap buahnya mengandungi beberapa kacang, yang boleh jadi hijau atau kuning. Kacang pea adalah buah botani, kerana ia mengandungi benih dan berkembang dari ovarium bunga (pea). Nama ini juga digunakan untuk menggambarkan benih yang boleh dimakan dari Fabaceae seperti pea merpati (Cajanus cajan), kacang duduk (Vigna sinensis), dan benih dari beberapa spesies Lathyrus.
De erwt (Pisum sativum) is een eenjarige plant die behoort tot de vlinderbloemenfamilie (Leguminosae).
Veel van de genetische onderzoeken die Gregor Mendel tot de wetten van de genetica leidden deed hij aan erwten.
De doperwt, kreukerwt, kapucijnererwt, ronde groene erwt (landbouwerwt), gele erwt, schokkers, blauwschokker, rozijnerwt, grauwe erwt, peultjes en suikererwt (sugar snaps) behoren allemaal tot de soort "erwt".
De meeste erwten worden gedopt gegeten, maar van sommige variëteiten, met name de peultjes en de sugar snaps, zijn ook de (jonge) peulen eetbaar.
De gele erwt wordt voor de veevoederindustrie geteeld. De spliterwt is afkomstig van de gedroogde landbouwerwt, waarbij de zaadhuid verwijderd wordt, waardoor de erwt in twee helften uiteenvalt. Het voordeel ervan is, dat er geen zaadhuiden zijn en daarom wordt hij dan ook veelvuldig gebruikt voor erwtensoep.
Doperwtjes worden veelal akkerbouwmatig geteeld voor de verwerkende industrie. Ze worden verpakt in blik, glas en diepvries. In Japan en andere landen van het Verre Oosten, zoals Thailand, Taiwan en Maleisië wordt de erwt geroosterd en gezouten als snack gegeten. In Engeland wordt de landbouwerwt in een traditioneel puddinggerecht gebruikt.
Erwten kunnen onderscheiden worden naar:
Langstro ras
Rondzadige erwten
Gekreuktzadige erwten 'Kelvedon Wonder'
Bloemen
Voor de verwerkende industrie worden alleen kortstrorassen geteeld. Erwten in blik en glas worden naar fijnheid ingedeeld van zeer fijn (sortering I), extra fijn (sortering II), fijn (sortering III) en middenfijn (sortering IV). De fijne en middenfijne sorteringen worden vaak samen met wortelen verwerkt. Vroeger was de fijnheid nauw verbonden met de mate van rijpheid van de erwt. Zeer fijne erwten waren nog jong en daarom zeer smakelijk. In de loop van de tijd is er sterk op fijnzadigheid veredeld. Vooral eerst in het rondzadige sortiment. De tegenwoordige rassen zijn ook als ze rijp zijn nog zeer fijnzadig en zegt de fijnheid dus niets meer over de rijpheid van de erwt. De verwerkende industrie gebruikt zelf voor het bepalen van de rijpheid en dus het oogsttijdstip de hardheid van de erwt, die met behulp van een tenderometer (Tm) wordt bepaald. Erwten met een laag tenderometergetal (Tm 90) zijn nog jong. Erwten met een hoog getal (Tm> 180) zijn rijp en daardoor melig en weinig smakelijk. Met de rijpheid neemt ook de meligheid toe.
Voor het bepalen van de meligheid kan de hoeveelheid in alcohol onoplosbare delen worden gemeten. De waarde wordt uitgedrukt in A.I.S-eenheden (A.I.S. staat voor Alcohol Insoluble Solids). De smakelijkste erwten combineren een goede hardheid (Tm 90-120) met een lage A.I.S.-waarde. Op het etiket zou dus eigenlijk ook de Tm-waarde en de A.I.S.-waarde moeten worden vermeld.
Voor de verwerkende industrie worden de erwten machinaal geoogst. Het gewas wordt afgemaaid en in een grote trommel ingevoerd. Door wrijving in de dorstrommel gaan de peulen open en komen de erwten vrij. Via zeven worden de erwten gescheiden van het stro. De erwten worden in water naar de fabriek vervoerd.
100 gram verse (rauwe) erwten bevat gemiddeld 10 g koolhydraten, 5 g eiwit en 0,3 g vet. Verder aan mineralen 20 mg calcium, 2 mg ijzer en aan vitaminen 0,4 mg caroteen, 0,17 mg B1, 0,16 mg B2 en 50 mg C. De energiewaarde van 100 g is 264 kJ.
Bij aantasting door Amerikaanse vaatziekte (Fusarium oxysporum forma pisi ras I) sterft de plant af. Op besmette grond kunnen nog wel resistente rassen worden geteeld. Een belangrijke virusziekte is topvergeling. Deze ziekte wordt door bladluizen overgebracht van luzerne op erwten en tuinbonen. Topvergeling komt in Nederland het meeste voor in het zuiden en zuidwesten en in Flevoland. Ook voor deze ziekte zijn er resistente rassen.
De erwt (Pisum sativum) is een eenjarige plant die behoort tot de vlinderbloemenfamilie (Leguminosae).
Veel van de genetische onderzoeken die Gregor Mendel tot de wetten van de genetica leidden deed hij aan erwten.
Sugarsnap, ook wel suikererwt, suikerpeul,[1] vleeserwt of vleespeul[2] is een groente van de soort Pisum sativum[3], var. marcrocarpon.[2] Het is een erwtenvariëteit, die net zoals peultjes inclusief de peul gegeten wordt. De peul van een sugarsnap is door de aanwezige erwten aanzienlijk dikker, lijkt meer op die van de peul van de erwt, dan die van een peultje en is 4–6 cm lang.[4] Sugarsnaps smaken door de aanwezige erwten ook zoeter dan peultjes, vandaar ook de populaire naam.[5]
Sugarsnaps zijn een kruising tussen doperwten en peultjes. De eerste kruising dateert uit 1952. Sinds 1979 zijn er betere rassen beschikbaar.[6]
Sugarsnaps zijn vers in de handel verkrijgbaar, maar worden ook in diepgevroren vorm aangeboden.[7]
Sommige rassen hebben een draad langs de groeinaden die moet worden afgehaald voordat de groente bereid kan worden. De puntjes van de peulen worden voor het bereiden meestal verwijderd, waarbij de eventueel aanwezige draden meegenomen worden, door het puntje niet helemaal af te snijden, maar de draad mee te trekken. De groente kan worden gekookt, geroerbakt of gestoomd. De bereidingstijd is kort, 3-5 minuten, opdat de peul knapperig blijft. De groente kan vervolgens warm als groente of koud in salades gegeten worden.[1]
In Nederland is de zaaitijd maart tot mei. De plant wordt ca. 180 cm hoog en groeit aan gaas.[2] De oogst vindt plaats in juni t/m augustus.[8] De groente zoals in Nederland in de handel komt echter vooral uit het buitenland en is het gehele jaar verkrijgbaar. Sugarsnaps worden geteeld in Kenia, Egypte, Ethiopië, Marokko, Zimbabwe, Tanzania, Peru en Guatemala,[6][9] maar ook in Californië[10] en China.[11]
Bronnen, noten en/of referentiesSugarsnap, ook wel suikererwt, suikerpeul, vleeserwt of vleespeul is een groente van de soort Pisum sativum, var. marcrocarpon. Het is een erwtenvariëteit, die net zoals peultjes inclusief de peul gegeten wordt. De peul van een sugarsnap is door de aanwezige erwten aanzienlijk dikker, lijkt meer op die van de peul van de erwt, dan die van een peultje en is 4–6 cm lang. Sugarsnaps smaken door de aanwezige erwten ook zoeter dan peultjes, vandaar ook de populaire naam.
Sugarsnaps zijn een kruising tussen doperwten en peultjes. De eerste kruising dateert uit 1952. Sinds 1979 zijn er betere rassen beschikbaar.
Sugarsnaps zijn vers in de handel verkrijgbaar, maar worden ook in diepgevroren vorm aangeboden.
Erter eller hageert (Pisum sativum) er ein art i erteblomsterfamilien som vert nytta som mat og dyrefôr. Erter vert òg dyrka for å forbetra jordsmonet og som prydplante. Planten har mange ulike kultivarar, som sukkererter, margerter og pillerter.
Erteplanten har typisk kvite blomar som sit parvis saman i bladhjørna. Frøa (ertene) er grøne eller gule. Dei ligg i rader inni belgar (erteskolmar) som gjerne er grøne og kan vera flate eller rundlege på form.
Arten er ei gamal kulturvekst og det er gjort historiske funn som syner at erter har vore dyrka i minst 10000 år. I samband med arkeologiske utgravingar i palasset til Kong Priamos av Troja vart det funne ei krukke med over 180 kg erter, som heldt seg fint i 3000 år. I Burma har ein, ved hjelp av karbon-14-metoden, datert erter til ein alder på 9770 år.[treng kjelde]
Erter kan haustast før eller etter at frøa er mogne. På nokre typar kan ein eta både frø og belg, men som oftat reinser ein dei ved å ta ertene ut av belgen. Ertene kan etast ferske, kokte, steikt eller stua. Dei kan også hermetiserast. Nokre rettar ein kan laga av erter er erterstuing, ertesuppe og ertekål. Dei kan også vera tilbehøyr til mange ulike hovudrettar, til dømes som russiske erter.
Botanisk illustrasjon av erteplanten.
Reinsking av erter.
Erter i opna belgar
Denne biologiartikkelen som har med mat å gjere er ei spire. Du kan hjelpe Nynorsk Wikipedia gjennom å utvide han. Erter eller hageert (Pisum sativum) er ein art i erteblomsterfamilien som vert nytta som mat og dyrefôr. Erter vert òg dyrka for å forbetra jordsmonet og som prydplante. Planten har mange ulike kultivarar, som sukkererter, margerter og pillerter.
Groch zwyczajny (Pisum sativum L.) – gatunek rośliny strączkowej jednorocznej z rodziny bobowatych (Fabaceae). Pochodzi z zachodniej Azji i Kaukazu, wschodniej i południowej Europy oraz Afryki Północnej[2]. Jest uprawiany w wielu rejonach świata.
Groch można wysiewać już od wczesnej wiosny, gdy temperatura gruntu osiągnie 2 °C, rośliny rosną najlepiej w temperaturze 13–18 °C. Nie rozwija się dobrze w ostrym słońcu. Niektóre odmiany osiągają dojrzałość już po 2 miesiącach od wysiewu. Rośnie najlepiej w lekko kwaśnej, dobrze nawodnionej, ale nie podmokłej glebie. Dla uniknięcia chorób, nie należy wysiewać rośliny ponownie w tym samym miejscu przed upływem pięciu lat.
Fundamentalne badania nad dziedziczeniem na grochu zwyczajnym (Pisum sativum), które zaowocowały sformułowaniem praw Mendla, prowadził prekursor genetyki Gregor Mendel.
We florze Polski występują 2 podgatunki[3]:
Groch zwyczajny (Pisum sativum L.) – gatunek rośliny strączkowej jednorocznej z rodziny bobowatych (Fabaceae). Pochodzi z zachodniej Azji i Kaukazu, wschodniej i południowej Europy oraz Afryki Północnej. Jest uprawiany w wielu rejonach świata.
Pisum sativum, popularmente chamada de ervilha,[1] é uma planta (legume) da qual existem mais de duzentas variedades, e de suas vagens são extraídos diversos tipos de grãos. Em algumas regiões de alguns países é costume utilizar os grãos e as vagens como alimento: na forma de sopa (grãos ou vagem); como salada (grãos ou vagem); arroz de ervilhas; jardineira; com ovos escalfados... O seu consumo contribui para uma dieta equilibrada pois constituem uma fonte de fibras.
Chamada de ervilheira, tem a sua origem na Europa Meridional e Central. Produz ervilhas ricas em vitaminas K1, C, B1, A e B6.
Existem dois tipos de grãos, o liso e o rugoso; o primeiro é menor e mais resistente, amadurecendo mais cedo. O rugoso, no entanto, é mais apreciado por ser de maior tamanho e mais doce. As ervilhas são alimento de fácil digestão, e podem ser conservadas secas ou enlatadas. A planta é uma trepadeira de folhas compostas terminadas em gavinhas.
As ervilhas serviram a Johann Gregor Mendel para as experiências que o levaram à descoberta das leis da herança biológica, hoje conhecidas em todo o mundo como leis de Mendel.
Pisum sativum - MHNT
Pisum sativum, popularmente chamada de ervilha, é uma planta (legume) da qual existem mais de duzentas variedades, e de suas vagens são extraídos diversos tipos de grãos. Em algumas regiões de alguns países é costume utilizar os grãos e as vagens como alimento: na forma de sopa (grãos ou vagem); como salada (grãos ou vagem); arroz de ervilhas; jardineira; com ovos escalfados... O seu consumo contribui para uma dieta equilibrada pois constituem uma fonte de fibras.
Mazărea (Pisum sativum) este o plantă ierboasă, cultivată. Face parte din familia leguminoaselor,fiind dicotiledonată. Rădăcina sa este pivotantă, cu nodozități. Tulpina este aeriană, ierboasă și volubilă, însă fără țesut de susținere. Frunzele sunt compuse și se termină cu cârcei. Florile sunt pe tipul 5 pedunculi, 5 sepale verzi, 5 petale inegale, 9 stamine unite și un pistil. Fructul se numește păstaie.
Câteva soiuri de mazăre cu bobul neted
Câteva soiuri de mazăre cu bobul zbârcit
Mazărea, este o plantă nepretențioasă fața de solul unde este cultivată, dar este sensibilă la condițiile climaterice, în special la secetă, este recomandată udarea culturilor, pentru a obține producții optime.
Mazărea, Pisum sativum, posedă numeroase varietăți și forme.
Rădăcina este pivotantă și puternic dezvoltată, cu numeroase ramificații laterale pe care se găsesc nodozitațiile. Zona perilor radiculari are o mare capacitate de solubilizare, ceea ce permite plantei să folosească fosforul și alte substanțe nutritive din compușii greu solubili.
Tulpina are o lungime de 35 – 200 cm și poate fi simplă sau ramificată de la bază.
Frunzele sunt paripenate, cu 2-3 perechi de foliole alungit-ovoide sau rotunde. La baza frunzei se află două stipele mari, amplexicaule, de formă semi-cordată. Are foliolele din vârful frunzei compuse transformate în cârcei.
Florile, de culoare albă sau puțin violet-roșcată, sunt dispuse la sub-suoara frunzelor, câte una la soiurile timpurii și câte 2-5 la cele tardive. Corola are formă papilionată. Staminele - organele de reproducere mascule – la mazăre sunt în număr de 9 concrescute prin filamentele lor și cea de-a 10-a liberă. În mijlocul florii se află gineceul care este monocarpelar – carpelele sunt frunze modificate și adaptate la funcția de înmulțire.
Este o plantă autogamă, la care polenizarea se face direct, polenul ajungând pe stigmatele aceleiași flori, însă nu este exclusă și polenizarea incrucișată, când polenul trece dintr-o floare într-alta, prin mijlocirea vântului, a insectelor, a apei și sub acțiunea omului.
Fructul este o păstaie dehiscentă, cu 3-7 semințe globuloase, netede, de culoare galbenă, verzuie sau brună.
După fecundație, din ovule se formează semințele. Integumentele ovulului se transformă în tegumentul seminței, din celula ou se dezvoltă embrionul, iar din celula secundară se formează endospermul, un țesut cu substanțe de rezervă, necesare pentru hrana embrionului. Forma semințelor la mazăre este sferică.
Originară din Asia Mica și Asia Centrală, mazărea a fost cultivată în antichitate de greci și romani în sudul Europei, de unde apoi s-a răspândit în tot continentul; în România este adusă în secolul al XVII-lea.
Nu are o importanță foarte mare, dar este comercializată în foarte multe țări pentru gustul său deosebit.
Mazărea, fasolea, lintea sunt folosite la prepararea unor mâncăruri. Leguminoasele sunt importante și pentru refacerea structurii și fertilității solurilor. Semințele leguminoaselor sunt bogate în substanțe dulci, proteine,grăsimi,iar din unele se extrag uleiuri.
Mazărea nu este foarte pretențioasă față de sol, dar față de climă nu se poate spune același lucru; dacă este secetă nu se va obține aceeași producție ca atunci când plouă, deci este recomandată irigarea culturilor respective.
Pe lângă utilizarea mazărei în preparatele culinare, se cunoaște și întrebuințarea acesteia ca remediu natural, ajutând în vindecarea și tratarea numeroaselor afecțiuni. Mazărea contribuie la tratamentul osteoporozei, hipertensiunii arteriale, constipației, diabetului etc.
Mazărea verde mai este recomandată a fi utilizată și în tratarea bolilor renale sau stărilor de epuizare atât fizică cât și psihică. Mazărea uscată este și ea importantă, deoarece asigură organismului necesarul de energie.
Mazărea (Pisum sativum) este o plantă ierboasă, cultivată. Face parte din familia leguminoaselor,fiind dicotiledonată. Rădăcina sa este pivotantă, cu nodozități. Tulpina este aeriană, ierboasă și volubilă, însă fără țesut de susținere. Frunzele sunt compuse și se termină cu cârcei. Florile sunt pe tipul 5 pedunculi, 5 sepale verzi, 5 petale inegale, 9 stamine unite și un pistil. Fructul se numește păstaie.
Hrach siaty (Pisum sativum) je strukovina z čeľade bôbovité.
V gastronómii je pokladaný za zeleninu, ale botanicky patrí medzi ovocie. Rastie v mnohých častiach Zeme obvykle v prechodných mesiacoch, hlavne na jar a začiatkom leta. V kuchyni sa používa na mnoho účelov a ukladá do zásoby zmrazením, zaváraním, konzervovaním atď. Hrach patrí k najrozšírenejšiemu druhu strukovín. Semená hrachu sú dôležitým zdrojom bielkovín pre výživu ľudí a zvierat. Zrelé semená obsahujú 22 – 28 % dusíkatých látok, 46 – 56 % škrobu, 5 – 7 % vlákniny, 3 % tuku a väčšie množstvo enzýmov a vitamínov A1, B1, B2. Hrach je spolu s bôbom obyčajným považovaný za najvýznamnejšiu strukovinu pestovanú v ekologickom poľnohospodárstve.
Hrach nemá rád horúce podnebie a preto sa v miernom pásme pestuje skoro na jar alebo na jeseň. Nemá rád pôdy veľmi bohaté na dusík, pretože hrach dokáže pomocou hľuzkatých baktérií viazať vzdušný dusík. Zálievka má byť primeraná, pozor na premokrenie, hrach je náchylný na hnilobu. Je to jednoročna rastlina.
Pozri pod hrach.
Wikicitáty ponúkajú citáty od alebo o hrach
Commons ponúka multimediálne súbory na tému Hrach siaty
Wikidruhy ponúkajú informácie na tému Hrach siaty
Hrach siaty (Pisum sativum) je strukovina z čeľade bôbovité.
V gastronómii je pokladaný za zeleninu, ale botanicky patrí medzi ovocie. Rastie v mnohých častiach Zeme obvykle v prechodných mesiacoch, hlavne na jar a začiatkom leta. V kuchyni sa používa na mnoho účelov a ukladá do zásoby zmrazením, zaváraním, konzervovaním atď. Hrach patrí k najrozšírenejšiemu druhu strukovín. Semená hrachu sú dôležitým zdrojom bielkovín pre výživu ľudí a zvierat. Zrelé semená obsahujú 22 – 28 % dusíkatých látok, 46 – 56 % škrobu, 5 – 7 % vlákniny, 3 % tuku a väčšie množstvo enzýmov a vitamínov A1, B1, B2. Hrach je spolu s bôbom obyčajným považovaný za najvýznamnejšiu strukovinu pestovanú v ekologickom poľnohospodárstve.
Grah (znanstveno ime Pisum sativum) je druga najpomembnejša stročnica, ki se uporablja v prehrani prebivalstva. Uporablja se lahko svež v obliki solat ali kuhan, podobno kot fižol. Od fižola se razlikuje po barvi in obliki zrna, zrno je okrogle oblike. Zgodovinsko je grah starejšega izvora kot fižol, arheologi menijo da je bil poznan pred več kot 2000 leti v prehrani ljudi in da je njegova domovina Azija. Obstaja mnogo vrst graha, pri nas pa je najbolj cenjen veliki rumeni grah, ki ima zelo tanko kožico in veliki zeleni grah imenovan tudi »sladki« ali »cukrar«, ki je zelo primeren za konzerviranje oziroma vlaganje v kozarce. Grah vsebuje precej hranilnih snovi in veliko vitamina A ter kompletno skupino vitaminov B. Vsebuje tudi pomembne minerale, železo, fosfor, kalcij in še nekaj drugih. Vsakodnevno se v prehrani uporablja veliko in to v podobnih količinah kot fižol. Pri shranjevanju graha je pomembno, da pravočasno opazimo njegovega pogostega škodljivca grahovega žužka, ki lahko naredi veliko škodo.
Ärt (Pisum sativum) är en art tillhörande familjen ärtväxterna. Dess frön används ofta som livsmedel eller till djurfoder. Växten odlas även som jordförbättrare eller som prydnad.
Ärten är en ettårig ört med klängen. Höjden är ofta 0,5 till 1,5 meter.
Ärten är en gammal kulturväxt, och man har gjort historiska fynd som visar att vi har samlat ärtor i minst 10 000 år, bland annat har man vid arkeologiska utgrävningar i kung Priamos palats i Troja funnit en jättelik kruka med mer än 180 kilo ärter som hållit sig helt intakta[förtydliga] under 3 000 års lagring. I Burma har man med hjälp av radiokolmetoden kunnat fastställa åldern på ett fynd av ärtor till 9 770 år.
Trädgårdsärter (Pisum sativum var. sativum) är en varietet av ärt. Det finns flera andra typer av ärtor. De äldsta och först odlade var gråärt och blåärt.[1] De innehåller garvsyra som gör att de svartnar vid kokning.[2] Andra ärtsorter är sockerärt, brytärt, spritärt, märgärt, släpärt. Märgärten har skrynkliga frön, de övriga har glatta, nästan helt runda frön. Somliga sorter skördas gröna, medan andra är mer lämpade att skördas, fullmogna och torra, som gula ärtor.
Ärtor trivs när vädret är svalt och fröna planteras så snart marktemperaturen når 10° C, däremot växer ärtor som bäst vid temperaturer av 13 till 18° C. Odlingskrav: Ärtor trivs med svala, fuktiga somrar och tål lätt skugga. De vill ha mullhaltig jord med ett pH högre än 6,5. De behöver inte gödslas särskilt då ärtväxter är kvävefixerande, med andra ord har de förmåga att binda och utnyttja luftens fria kväve.
Fröna sås lämpligen 3–5 cm djupt med 5–7 cm mellanrum. Sockerärt och spritärt sås när jorden reder sig, märgärt och brytärt vid körsbärsblomningen. Många sorter är klättrande och kan behöva stödjas med grenar, käppar, spaljéer eller liknande. Lågväxande sorter kan även odlas till prydnad eller som kantväxt runt odlingsbäddar. Fåglar, möss, ärtvecklare och ärtmjöldagg är skadedjur på ärt.
Frukten kallas ofta ärtskida, vilket inte är korrekt i botanisk mening då frukten är en balja. Det runda fröet inuti baljan kallas en ärta (med ärtan som bestämd form, men även ärten förekommer, till exempel i uttrycket prinsessan på ärten). Växten kallas ärt medan det enskilda fröet kallas ärta. Ärt i plural heter ärter medan ärta har pluralformen ärtor. Ärt används oftast när ett stort antal ärter åsyftas, medan ärtor refererar till några ärtor på ett fat. Båda formerna är korrekta.[8]
Ärtor som gror.
Pisum sativum.
Wikimedia Commons har media som rör Ärt.
Ärt (Pisum sativum) är en art tillhörande familjen ärtväxterna. Dess frön används ofta som livsmedel eller till djurfoder. Växten odlas även som jordförbättrare eller som prydnad.
Bezelye (Pisum sativum), baklagillerden (Fabaceae) taze, yeşil kabuğu ile taneleri ya da yalnız taneleri yenilen bir bitki türü. Ayrı taç yapraklı iki çenekli baklagiller familyasından tırmanıcı bir bitkidir. Bezelye adlı lezzetli ve çok besleyici sebzeyi ilkbaharda ve yazın verir. Gövdesi çok uzundur, bitkinin ağırlığını çekemeyecek inceliktedir. Beyaz çiçek açar. Yuvarlak tanelidir. Meyvesi bakla veya fasulyeye benzer, tohumları bir kılıf içerisinde dizilmiştir.
Bezelye bitkisi çok eski çağlardan beri yetiştirilmektedir. Ana vatanı Avrupa ve Batı Asyadır. İlk ve orta çağlarda, Orta Avrupa ve Kuzey Avrupa'da yetiştiriliyordu. XI. yüzyılda İngiltere de geniş ölçüde yetiştirilmeye başlandı. Günümüzde ise dünyanın birçok yerinde yetiştirilebilmektedir. Türkiye'de öbür sebzeler ve fasulye kadar olmamakla beraber bol miktarda yetiştirilmektedir.
Bahçe bezelyesi ve tarla bezelyesi adları verilen bu bir yıllık otsu bitkinin birçok çeşidi vardır. Bunlardan bazısı bodur olup 30–40 cm boylanarak yeşil yapraklarıyla toprağa yayılıp zemini örter. Bu tarz bezelyeler tarla bezelyesi olarak geçmektedir. Çiçekleri karışık renkte olup, taneleri basık ve tane renkleri de esmer kül rengi veya yeşil renkte olup ekseriya taneleri lekelidir. Sırık bezelyesi denilen diğer çeşidi gövdesinden çıkardığı sülüklerle yüksek boylu ne bulursa ona tutunan tırmanıcı bitkilerdir. Sırık bezelyesi bahçe bezelyesi olarak geçmektedir. Sırık bezelyenin çiçekleri beyaz ve taneleri yuvarlaktır, tanelerine göre beyaz,sarı ve yeşil olanları vardır. 70–90 cm boyuna kadar uzayabilirler. Bu sırık bezelyeleri yetiştirilirken herekle desteklenmesi gerekir. Bezelye çeşitlerinden bazılarının yalnızca taneleri yenilir. Bazı bezelyeler de parşömen denilen sert tabaka bulunmaz. Sultani bezelye adı verilen bu çeşit bezelyeler kabuğuyla birlikte yenilir. Bir başka önemli çeşitte, taneleri iri olan araka bezelyesidir.
Bezelye nişasta, lif, antioksidan, karoten ve protein oranı yüksek bir sebzedir. Bezelye C vitamini yönünden diğer baklagillere göre daha zengindir. İçeriğinde C vitamini yanı sıra ; A vitamini, B vitamini, demir, fosfor ve potasyum gibi mineralleri barındırır.
Yaşam döngüsü kısa ve gözlemlenebilir olduğu için Gregor Mendel'in genetik araştırmalarında oldukça yararlı olmuştur.
Bezelye lif yönünden zengin olması sayesinde kalp-damar hastalıkları yönünden koruyucudur ve kan şekerini dengeleyici bir etkiye sahiptir. Kolayca çözümlenebilir çeşitli lif maddelerini çok miktarda içerdiğinden, bezelye, özellikle kandaki kötü kolesterol düzeyini düşürücü etki yapar, kalp krizi geçirme rizikosunu da azaltır. Gene bu yüksek orandaki lif, midede uzun süre kalır. Böylece kandaki şeker düzeyi artma ve azalmalarını bir düzene sokarak bedenin enerji düzeyini sabit tutar. Ürik asit yönünden zengin bir besin olduğu için özellikle kan ürik asit değerleri yüksek olan bireylerin sıklıkla tüketmemesi gereken bir besindir. Yüksek oranda B1 vitamini içeren bezelye, uykuyu da düzene sokar. İştahı açar ve insanın ruhsal durumunu düzelterek neşeli olmasını sağlar. Bezelye kansızlık ve kan kanserine karşı koruyucu bir etkiye sahiptir. Karaciğerin çalışmasını düzene sokar. Bağırsak kanseri riskini azaltır. Bezelye taze olarak tüketilirse bağırsakları çalıştırarak kabızlığı giderir. Kasların gelişmesine ve yenilenmesine yardımcıdır. Kemik gelişimini destekleyicidir.Ayrıca bezelye tüketicilerin üretemediği ve dışarıdan almak zorunda olduğu 8 aminoasit çeşidini de içinde bulundurur.
Bezelye pek çok yemekte ve çorbalarda kullanılır. Bezelye taneleri taze olarak çok çeşitli yemekleri yapılıp yenildiği gibi kurutularak, dondurularak, konservesi yapılarak ileride tüketmek için saklanabilir. Kuru bezelye protein ve nişasta açısından taze bezelyeden daha zengindir. Bununla birlikte taze bezelyeyi sindirmek daha kolaydır. Taze bezelye olarak tüketildiğinde su oranı yüksek olduğu için önceden bir pişirme tekniği uygulamaya gerek yoktur. Direk pişirilebilir. Kuru bezelye taneleri halinde pişirilecekse yine diğer kurubaklagiller gibi önceden suda bekletilmelidir. Diğer tüm posalı yiyecekler gibi tok tutma derecesi yüksektir. Kuru bezelye tanelerinin öğütülmesiyle bezelye unu elde edilir. Bu un besleyici özelliklerinden dolayı çocuk mamalarına katılır.
Bütün bu yararlarının yanında içerdiği besin ögeleri nedeniyle kuvvetli bir besin olan bezelyeyi sindirmekte bazen güçlük çekilebilir. Bu sebeple bezelye tüketilmesi sıklıkla olmamak şartıyla özellikle yaz mevsiminde haftada bir, iki haftada bir şeklinde yapılabilir. Beslenmemiz açısından haftada 2 veya 3 defa baklagillerin tüketilmesi sağlığımız açısından oldukça önemlidir.
100 gr. çiğ (pişirilmemiş) taze bezelye tanesinin besin değerleri şöyle sıralanabilir: 84 kalori , 6,3 gram protein , 14.4 gram karbonhidrat , 0 kolesterol , 0,4 gram yağ , 2 gram lif , 116 miligram fosfor , 26 miligram kalsiyum , 1.9 miligram demir , 2 miligram sodyum , 316 miligram potasyum , 35 miligram magnezyum , 0.7 miligram A vitamini , 0.35 miligram B1 vitamini , 0.14 miligram B2 vitamini , 2.9 miligram B3 vitamini , 0,16 miligram B6 vitamini , 35.5 miligram folik asit , 27 miligram C vitamini ve 2.1 miligram E vitamini.
Bezelye bitkisi, tohumlarıyla (kurutulmuş taneleriyle) çoğaltılır. Bu tohumlar, doğrudan doğruya bezelye tarımının yapılacağı bahçe ya da tarlaya ekilir.
İlkbaharda hasadı yapılacak bezelyeler ekim-kasım-aralık aylarında, yazın hasadı yapılacak olanlar ilkbahar aylarında ekilir. Kışı sert geçmeyen yerlerde ilkbaharda hasat alınacak şekilde ekilmeli, kışı sert geçen yerlerdeyse yazın hasadı yapılacak şekilde ekilmelidir. Bezelye tohumları, kesinlikle soğuk ve yaş toprağa ekilmeye elverişli değildir, aynı toprakta iki yıl üst üste bezelye tarımı yapılmamaya özen gösterilmelidir. Baklagillerden olması, toprağı temiz, kuvvetli ve iyi bir halde bırakmasından dolayı, kendisinden sonra buğdaygillerden birinin ekilmesi uygundur.
Ekim elle yapıldığında, tohumların üzeri gübreli harçla sıkıca bastırılmalıdır. Bezelye serpme ile seraya veya ocağa ekilir. Seraya ekimde tohumlar 35–40 cm arayla 5–6 cm derine gömülür. Serpme ekimde sürülerek hazırlanmış tarlaya, serpme suretiyle tohum saçılır ve ondan sonra tırmık veya diskaro ile tohumlar kapatılır. Ocağa ekim yapılacaksa ocaklar açılır. Bir avuç yanmış çiftlik gübresi konduktan sonra her ocağa 3-5 tane tohum konularak çapa ile kapatılır. Dönüme makine ile 15–18 kg, serpme de ise 20–24 kg tohum harcanır. Bu miktarlar çeşitlere göre değişir.
Bezelye (Pisum sativum), baklagillerden (Fabaceae) taze, yeşil kabuğu ile taneleri ya da yalnız taneleri yenilen bir bitki türü. Ayrı taç yapraklı iki çenekli baklagiller familyasından tırmanıcı bir bitkidir. Bezelye adlı lezzetli ve çok besleyici sebzeyi ilkbaharda ve yazın verir. Gövdesi çok uzundur, bitkinin ağırlığını çekemeyecek inceliktedir. Beyaz çiçek açar. Yuvarlak tanelidir. Meyvesi bakla veya fasulyeye benzer, tohumları bir kılıf içerisinde dizilmiştir.
Bezelye bitkisi çok eski çağlardan beri yetiştirilmektedir. Ana vatanı Avrupa ve Batı Asyadır. İlk ve orta çağlarda, Orta Avrupa ve Kuzey Avrupa'da yetiştiriliyordu. XI. yüzyılda İngiltere de geniş ölçüde yetiştirilmeye başlandı. Günümüzde ise dünyanın birçok yerinde yetiştirilebilmektedir. Türkiye'de öbür sebzeler ve fasulye kadar olmamakla beraber bol miktarda yetiştirilmektedir.
Bahçe bezelyesi ve tarla bezelyesi adları verilen bu bir yıllık otsu bitkinin birçok çeşidi vardır. Bunlardan bazısı bodur olup 30–40 cm boylanarak yeşil yapraklarıyla toprağa yayılıp zemini örter. Bu tarz bezelyeler tarla bezelyesi olarak geçmektedir. Çiçekleri karışık renkte olup, taneleri basık ve tane renkleri de esmer kül rengi veya yeşil renkte olup ekseriya taneleri lekelidir. Sırık bezelyesi denilen diğer çeşidi gövdesinden çıkardığı sülüklerle yüksek boylu ne bulursa ona tutunan tırmanıcı bitkilerdir. Sırık bezelyesi bahçe bezelyesi olarak geçmektedir. Sırık bezelyenin çiçekleri beyaz ve taneleri yuvarlaktır, tanelerine göre beyaz,sarı ve yeşil olanları vardır. 70–90 cm boyuna kadar uzayabilirler. Bu sırık bezelyeleri yetiştirilirken herekle desteklenmesi gerekir. Bezelye çeşitlerinden bazılarının yalnızca taneleri yenilir. Bazı bezelyeler de parşömen denilen sert tabaka bulunmaz. Sultani bezelye adı verilen bu çeşit bezelyeler kabuğuyla birlikte yenilir. Bir başka önemli çeşitte, taneleri iri olan araka bezelyesidir.
Bezelye nişasta, lif, antioksidan, karoten ve protein oranı yüksek bir sebzedir. Bezelye C vitamini yönünden diğer baklagillere göre daha zengindir. İçeriğinde C vitamini yanı sıra ; A vitamini, B vitamini, demir, fosfor ve potasyum gibi mineralleri barındırır.
Yaşam döngüsü kısa ve gözlemlenebilir olduğu için Gregor Mendel'in genetik araştırmalarında oldukça yararlı olmuştur.
Квітка гороху виглядає вельми своєрідно, вона схожа на сидячого метелика. П'ять пелюсток квітки гороху мають свої назви. Два нижніх зрощених пелюстка називаються човником, з боків розташовані пелюстки — весла, а верхній за формою нагадує вітрило. Чашечка, що має п'ять зубчиків, як ніби підтримує віночок знизу. Усередині віночка квітки є маточка, що представляють собою вигнутий стовпчик, а також десять тичинок, причому тільки одна з них розташована окремо, а решта зрослася своїми нитками. Самозапилення у гороху здійснюється прямо у бутонах прихованих квіток.
Горох посівний має тонке і крихке стебло, тому щоб підтримувати його, від листя відходять гіллясті вусики, що чіпляються за різні предмети та інші рослини. Самі листя складні, і на одному черешку розташовані маленькі листочки декількома парами.
Для гороху та інших бобових рослин характерне утворення на коренях невеликих наростів — бульбочок. Такі утворення є наслідком діяльності специфічних бульбочкових бактерій. Ці бактерії потрапляють всередину кореня і розмножуються там, що викликає збільшення кореня у формі новоутворень. Цікаво, що бульбочкові бактерії переробляють атмосферний азот, а коли гинуть, ґрунт насичується азотними речовинами як добривами.
У сільському господарстві поля, де вирощували горох та інші бобові, засівають пізніше іншими культурами, частіше хлібними злаками, які завдяки отриманню азотних добрив дають хороший урожай.
Горох — культура дуже давня. Походження її сягає своїм корінням і в буквальному і в переносному сенсі углиб століть. В Індії та Китаї він вважався символом благополуччя, а на півдні нашої країни можна і зараз зустріти його дикорослі види.
Територіально батьківщиною гороху вважається Передня Азія. Це те місце, де він вперше увійшов в ужиток, а значить і в культуру людини. Звідти він запустив свої вусики в Південно-Західну Азію. А міцне вкорінення гороху в людській історії відбулося вже в кам'яній добі.
Епохою неоліту датовані ранні археологічні знахідки насіння гороху в Йорданії, Сирії та Туреччині. А те насіння, яке були знайдене в дельті Нілу в Давньому Єгипті, датою своєї теж можуть пишатися і неспроста, адже це аж 4800-4400 роки до нашої ери. Подібна знахідка була зроблена і в Грузії. Знайдені там гороши́ни датуються ще п'ятим тисячоліттям до нашої ери.
Дещо пізніше він з'явився в Афганістані — у 2000 році до нашої ери, а потім в Пакистані і на Північно-Заході Індії, а потім і на півдні цієї країни. Сталося це в 2250—1750 роках до н. е. Проходив процес поширення гороху як землеробської культури аж до другої половини другого тисячоліття до н. е. включно. Зараз же горох їдять як на континенті Євразія, так і в Австралії, і в Північній і Південній Америках.
Здавна горох має величезну популярність. А в стародавні часи на ярмарках торговців, що проголошують: «Продам горох зелений!», — було часом набагато менше, ніж тих, хто хотів його купити. Адже, наприклад, у Франції вже в шістнадцятому столітті горох вживали в їжу представники всіх верств населення.
Країнами-лідерами з виробництва гороху є Канада, Росія, Франція, Китай, Індія. За прогнозами Американської ради гороху і сочевиці, посівні площі гороху у 2013 році становили 5720 тис. га, а виробництво становило 9478 тис. т.
Горох здебільшого вирощують аграрії південних і східних областей. Більше половини посівів гороху протягом останніх кількох років були зосереджені в Одеській (у 2011 році — 68,4 тис. га), Харківській (32,6 тис. га), Запорізькій (25,7 тис. га), Миколаївській (19, 4 тис. га) та Кіровоградській (18,2 тис. га) областях. Слід сказати, що площі вирощування гороху в Україні відносно невеликі.
За даними статистики, в 2012/13 роках основними покупцями українського гороху є Індія, Пакистан і Туреччина.
Вирощують посівний горох дуже давно, ще з доісторичних часів. Його предки — це дикорослі види гороху, які ростуть на альпійських луках в горах Кавказу, Індії, Афганістану. Також як дикорослі види, горох посівний стійкий до холоду і швидко зростає, адже в горах йому потрібно було рости серед дуже високих трав альпійських лугів. Горох відноситься до холодостійкість рослин. У зв'язку з цим, ранньою весною або пізньою восени під зиму можна висаджувати його насіння у ґрунт.
До складу насіння входять насичені жирні кислоти, харчові волокна, вуглеводи, мінеральні та вітамінні речовини. Ця рослина може похвалитися великим вмістом магнію, кальцію, фосфору, калію, сірки і хлору. Крім цього, горох містить такі мікроелементи як цинк, залізо, йод, марганець, мідь, хром, селен, молібден, фтор, нікель, стронцій та інші. Значний вміст білка дозволяє гороху замінювати в харчуванні м'ясні продукти. Він відмінно перетравлюється і засвоюється організмом.
Горох підвищує працездатність, поліпшує мозкову діяльність, нормалізує роботу травної системи. Завдяки наявності в горосі антиоксидантів, він сприяє підтримці молодості і краси, а також стимулює складні процеси регенерації в органах і тканинах. Така рослина володіє великою кількістю незамінних амінокислот, крохмалю і рослинного жиру, а також корисних ферментів і клітковини.
Використовують горох для годування худоби. Зелена маса, зерно і солома гороху володіють високими кормовими якостями. У перерахунку на суху речовину вміст сирого протеїну в зеленій масі гороху досягає 25 %, а в соломі — 7,5 %.
Коренева система гороху виділяє в ґрунт активні хімічні сполуки, що підвищують розчинність знаходяться в ній мінеральних солей. Створюється дрібнокомкова структура ґрунту і підвищується доступність елементів живлення кореневою системою рослин.
Горох споживає з повітря азот за рахунок діяльності азотфіксуючого бобово-ризобіального комплексу. Біологічно пов'язаний горохом азот повністю споживається рослинами і не забруднює навколишнє середовище. На кожному гектарі їм акумулюється до 50 … 100 кг природного азоту, що позитивно позначається на родючості ґрунтів і врожайності наступних культур у сівозміні.
Крім того, горох має мало спільних патогенів із злаковими, тому він покращує фітосанітарні характеристики ґрунту. Це хороший попередник для всіх культур, крім бобових.
Це незавершена стаття про Бобові.Đậu Hà Lan (tên khoa học: Pisum sativum) là loại đậu hạt tròn thuộc Chi Đậu Hà Lan, dùng làm rau ăn. Đây là loài thực vật một năm, được trồng theo vụ vào mùa có khí hậu mát mẻ tại nhiều nơi trên thế giới. Mỗi hạt đậu có khối lượng từ 0,1 đến 0,36 gram.[1]
Hạt đậu Hà Lan được dùng làm rau ăn ở các dạng tươi, đông lạnh, đóng hộp, hoặc khô. Trong ẩm thực Việt Nam, quả đậu Hà Lan non còn được dùng nguyên quả cho các món xào hoặc canh.
Đậu Hà Lan được Mendel chọn làm cặp tính trạng để nghiên cứu về gen di truyền. Nhờ đó mà giúp Mendel phát minh ra định luật Mendel.
Bài viết liên quan đến tông Đậu này vẫn còn sơ khai. Bạn có thể giúp Wikipedia bằng cách mở rộng nội dung để bài được hoàn chỉnh hơn.
Đậu Hà Lan (tên khoa học: Pisum sativum) là loại đậu hạt tròn thuộc Chi Đậu Hà Lan, dùng làm rau ăn. Đây là loài thực vật một năm, được trồng theo vụ vào mùa có khí hậu mát mẻ tại nhiều nơi trên thế giới. Mỗi hạt đậu có khối lượng từ 0,1 đến 0,36 gram.
Hạt đậu Hà Lan được dùng làm rau ăn ở các dạng tươi, đông lạnh, đóng hộp, hoặc khô. Trong ẩm thực Việt Nam, quả đậu Hà Lan non còn được dùng nguyên quả cho các món xào hoặc canh.
Pisum sativum L., 1753
Синонимы Подвиды
Горо́х посевно́й (лат. Pisum sativum) — типовой вид рода горох из семейства бобовых (Fabaceae). Вьющееся однолетнее травянистое растение. Самый известный и распространённый из видов гороха. Широко культивируется как пищевое и кормовое растение.
Семена — горошины, шаровидные или слегка сжатые, но не угловатые. Цветки почти всегда белые, хотя бывают розовые. Разводится с древнейших времён, но египтянам не был известен. Освальд Хеер утверждает, что семена его найдены им в свайных постройках бронзового и даже каменного века. В Индии он разводился издревле. Происхождение гороха поэтому хотя и признаётся восточным, но не с полной уверенностью. Сорта его чрезвычайно многочисленны.
Горох разваривается и используется для супов и вторых блюд, таких, как гороховая каша.
В наше время горох обычно варят или тушат. Нагревание разрушает клеточные стенки и делает вкус более сладким, а питательные вещества — более доступными.
Во время Средневековья горох наряду с кормовыми бобами и чечевицей являлся важной частью питания большинства людей на Ближнем Востоке, в Северной Африке и Европе[3]. К XVII и XVIII векам стали употреблять «зелёный горошек», то есть незрелый горох сразу после сбора. Это особенно относится к Франции и Англии, где употребление в пищу зелёного горошка, как говорили, было «и модой, и безумием»[4]. В этот период англичанами были выведены новые культурные сорта гороха, которые стали известны как «садовый» (англ. garden pea), или «английский» (English pea) горох. Популярность зелёного горошка распространилась в Северную Америку. Томас Джефферсон вырастил более 30 сортов гороха в своём поместье[5]. С изобретением процесса консервирования и замораживания продуктов зелёный горох стал доступным круглый год, а не только весной, как прежде.
В 2016 году суммарное мировое производство сушёного гороха составило 14,36 миллионов тонн. Крупнейшими производителями гороха в мире являются Канада, Россия и Китай (в сумме 56 % мирового производства). С 2010 года (10,3 миллионов тонн) производство выросло почти в полтора раза[6].
Крупнейшие производители сушёного гороха (млн тонн)[6] Страна 2016 год 2014 год Россия
Индия 1,02 0,91 СШАПо информации базы данных The Plant List (2013), в синонимику вида входят следующие названия[2]:
Горо́х посевно́й (лат. Pisum sativum) — типовой вид рода горох из семейства бобовых (Fabaceae). Вьющееся однолетнее травянистое растение. Самый известный и распространённый из видов гороха. Широко культивируется как пищевое и кормовое растение.
Семена — горошины, шаровидные или слегка сжатые, но не угловатые. Цветки почти всегда белые, хотя бывают розовые. Разводится с древнейших времён, но египтянам не был известен. Освальд Хеер утверждает, что семена его найдены им в свайных постройках бронзового и даже каменного века. В Индии он разводился издревле. Происхождение гороха поэтому хотя и признаётся восточным, но не с полной уверенностью. Сорта его чрезвычайно многочисленны.
豌豆（学名：Pisum sativum）是豆科豌豆属一年生或二年生攀缘草本植物。圓身的又稱蜜糖豆或蜜豆，扁身的变种稱為青豆或荷蘭豆（P. s. var. saccharatum（英语：Snow pea）），还有麦豆、小寒豆、淮豆、麻豆、青小豆、留豆、金豆、回回豆、麦豌豆、毕豆、麻累、国豆等多种名字。可食用。豌豆的豆荚在许多地区中可以作为蔬菜烹制。
一年或两年生缠绕草本，高90—180厘米，全体无毛。偶数羽状复叶，顶端卷须，托叶呈卵形。花白色或紫红色、单生或1—3朵排列成总状腋生，花柱内侧有须毛，闭花授粉，花瓣蝴蝶形。荚果长椭圆形或扁形，根据内部有无内层革质膜及其厚度分为软荚及硬荚。种子可呈圆形圆柱形、椭圆、扁圆、凹圆形，每荚2—10颗，多为青绿色，也有黄白、红、玫瑰、褐、黑等颜色的品种。可根据表皮分为皱皮及圆粒，干后变为黄色。根上生长着大量侧根，主根、侧根均有根瘤。[1]因其性状多样且为闭花授粉，孟德尔将其作为遗传因子实验的作物。
豌豆起源于地中海及西亚一带，现在则遍布世界各地。[3]能够在贫瘠土地中生长，喜欢凉湿气候，春播在2月中旬左右，秋播在10月中旬为宜。可与玉米、桑树[4]、果树、烟草等多种作物套种，但不宜连续在同一地点栽培。播种前需要用冷水浸泡种子，施加氮肥有利于茎叶生长，促进豌豆苗繁茂，结荚时尤其需要浇水。当植株高度达到30厘米左右即可搭架供其攀爬。花期时容易发生霜霉病、角斑病、豌豆花叶病。虫害有蚜虫、潜叶蝇、豌豆象等。收获时一般分批多次采摘。[5]食豆品种的产量可达每公顷3.2吨干豆，食荚品种可达每公顷16吨鲜荚，专用食苗品种可多次收获，累计产量可达每公顷12.8吨嫩梢。[6]
豌豆是一种常见的豆类食品，其种子味道鲜甜，可单独烹制也可与其他食材搭配烹饪，还可做成罐头食用。浸泡捣烂后种子作为豌豆泥可用来制豌豆糕[7]、豌豆饼[8]。油炸后的豌豆种可作为休闲食品，干后的种子也可制作淀粉。当豆荚不含内层革质膜时则为软荚豌豆，其豆荚可食用，豆荚口感鲜甜爽脆，也有专门培育用来食用豆荚的食荚豌豆品种[9]。豌豆幼苗也可采摘食用，称为“豌豆尖”，因其蔓延的形状，它在有些地方被称作“龙须菜”。[10]茎叶也可用作牲畜饲料。由于花朵美丽，也可被种植来作观赏。
豌豆（学名：Pisum sativum）是豆科豌豆属一年生或二年生攀缘草本植物。圓身的又稱蜜糖豆或蜜豆，扁身的变种稱為青豆或荷蘭豆（P. s. var. saccharatum（英语：Snow pea）），还有麦豆、小寒豆、淮豆、麻豆、青小豆、留豆、金豆、回回豆、麦豌豆、毕豆、麻累、国豆等多种名字。可食用。豌豆的豆荚在许多地区中可以作为蔬菜烹制。
企業については「エンドウ (鉄道模型メーカー)」をご覧ください。 
エンドウ（豌豆、学名：Pisum sativum L.）は、マメ科の一・二年草。広く栽培され、食用となっている。一般に、エンドウマメとも。別名にノラマメ、グリーンピース（未熟の種子を食用とする場合の呼び方）、サヤエンドウ（莢豌豆・絹莢、未熟の莢を食用とする場合の呼び方）。日本での栽培種には、ウスイエンドウ（うすい豆）[1]、キヌサヤエンドウ、オランダエンドウがある。
古代オリエント地方や地中海地方で麦作農耕の発祥とともに栽培化された豆で、原産地域であるフェルガナから漢に伝来した際に、フェルガナの中国名が大宛国であることから豌豆（えんどう＝宛の豆）と名付けられたことが名の由来となっている。原種は近東地方に今日でも野生している P. humile Boiss. et Noö. と推察されている。もともとは麦類の間で雑草として生えてきたこの原種の野生植物を、種実を食用にしたり、根粒菌による土の肥沃化に効果があるなどの利用価値を発見することで、麦類とともに混ぜ植え栽培するようになり、次第に栽培植物として品種改良が進んだと考えられている。この地域では農耕開始期に、カラスノエンドウもエンドウと同時に同様の利用が行われ始めたが、こちらの栽培利用はその後断絶し、今日では雑草とみなされている。また、同じ地域に起源を持つマメ科作物としては、ソラマメ、レンズマメ、ヒヨコマメが挙げられる。麦作農耕とともにユーラシア各地に広まり、中国に伝わったのは5世紀、日本へは9-10世紀には伝わった。また、メンデルが実験材料としたことでも知られている。
さやの硬さにより、硬莢種（こうきょうしゅ）(P. sativum subsp. arvense) (Poir.) と軟莢種（なんきょうしゅ）(P. sativum subsp. hortense) (Asch.) がある。硬莢種はその名の通り莢（さや）が固く、主として完熟して乾燥した豆を収穫して利用する。花は紅色である。軟莢種は莢が柔らかく、未熟な莢をサヤエンドウとして利用したり、成長を終えて乾燥前の生の豆をグリーンピースとして利用する。花は白いものが多い。スナップエンドウは軟莢種の中でも豆が大きく成長しても莢が柔らかく、豆と莢の両方を野菜として利用できる品種である。
原産地が冬に雨が多い地中海性気候の近東地方であるため、夏の高温期は成長適期ではなく、麦類と同様に基本的には秋まきして翌春収穫する。冬の寒さの厳しい東北北部や北海道では春まきして初夏に収穫する。連作に弱く、一度栽培した土地では数年間栽培が困難となる。また、原産地が土壌にカルシウムなどが多い乾燥地帯であることから想像できるように、酸性土壌にも弱い。
発芽に際しては同じマメ科のダイズのように胚軸が伸張して地上で子葉を双葉として展開するのではなく、上胚軸だけが伸張して地上に本葉だけを展開し、子葉は地中に残る。
硬莢種は古くから乾燥種実として利用されており、日本ではアオエンドウは煎り豆、煮豆、餡（鶯餡）などに加工され、アカエンドウはみつまめやゆで豆として利用される。ヨーロッパでは煮込んでスープなどとして利用されてきた。
しかし、今日、世界中で最も大量に消費されているのは乾燥していない未熟の莢や種実を野菜として利用する軟莢種である。東アジアでは未熟な莢を利用するサヤエンドウとして、インドから西では完熟直前の種実を利用するグリーンピースとして、主に消費されている。両者の性質を兼ね備えたのがスナップエンドウで、グリーンピースと同様に種実が完熟寸前まで大きく成長したものを収穫するが、莢もサヤエンドウと同様に柔らかく、果実全体が食べられる。
2004年には、サッポロビールによりエンドウのタンパクを用いた第三のビールが開発され、新たな食品を生み出す素材として注目を浴びた。
種実以外の利用もあり、若い苗や蔓の先の柔らかい茎葉も野菜として利用される。中国ではこれを豆苗（トウミョウ）と呼ぶ。
メンデルは遺伝の研究を行い、現在はメンデルの法則として知られる法則を発見し、遺伝学の歴史に大きな足跡を残した。特に1遺伝子雑種と2遺伝子雑種の研究が有名である。
1遺伝子雑種の研究について
メンデルはこれを『優性の法則』と呼んだ。
また、
これは体細胞で対になっている対立遺伝子は配偶子形成の減数分裂第一分裂の際、二手に分かれそれぞれ別の配偶子に入ることを示していた。
メンデルはこれを『分離の法則』と呼んだ。
メンデルがエンドウを材料に使った理由は、そのころすでに数人の研究者によって、遺伝実験の材料として使われたことがあったためと思われる。エンドウは自家受粉が可能で、多くの品種があり、このことも遺伝の実験には好都合だったと見られる。
エンドウ（豌豆、学名：Pisum sativum L.）は、マメ科の一・二年草。広く栽培され、食用となっている。一般に、エンドウマメとも。別名にノラマメ、グリーンピース（未熟の種子を食用とする場合の呼び方）、サヤエンドウ（莢豌豆・絹莢、未熟の莢を食用とする場合の呼び方）。日本での栽培種には、ウスイエンドウ（うすい豆）、キヌサヤエンドウ、オランダエンドウがある。
古代オリエント地方や地中海地方で麦作農耕の発祥とともに栽培化された豆で、原産地域であるフェルガナから漢に伝来した際に、フェルガナの中国名が大宛国であることから豌豆（えんどう＝宛の豆）と名付けられたことが名の由来となっている。原種は近東地方に今日でも野生している P. humile Boiss. et Noö. と推察されている。もともとは麦類の間で雑草として生えてきたこの原種の野生植物を、種実を食用にしたり、根粒菌による土の肥沃化に効果があるなどの利用価値を発見することで、麦類とともに混ぜ植え栽培するようになり、次第に栽培植物として品種改良が進んだと考えられている。この地域では農耕開始期に、カラスノエンドウもエンドウと同時に同様の利用が行われ始めたが、こちらの栽培利用はその後断絶し、今日では雑草とみなされている。また、同じ地域に起源を持つマメ科作物としては、ソラマメ、レンズマメ、ヒヨコマメが挙げられる。麦作農耕とともにユーラシア各地に広まり、中国に伝わったのは5世紀、日本へは9-10世紀には伝わった。また、メンデルが実験材料としたことでも知られている。
완두(豌豆, 학명: Pisum sativum)는 콩과에 딸린 한해살이 또는 두해살이 식물이다. 원산지는 지중해 연안으로 고대부터 재배되었으며 멘델이 실험에 이용한 것으로 유명하다.
완두는 덩굴식물로 줄기는 유연하고 길이가 185cm 정도로 길다. 높이 2m 정도이고 잎은 겹잎이며 잎 끝은 덩굴손으로 되어 지주를 감아 올라가면서 자란다. 잎겨드랑이에서 꽃대가 나와 1-2개씩의 접형화가 핀다. 꽃은 백색·적색·자주색 등이며 늦은 봄에 핀다. 꼬투리에는 1-12개의 종자가 들어 있다.
완두는 10월 중순에서 11월 중순에 파종하여 이듬해 4-6월에 수확하는 보통재배법이 있다. 주로 남부의 2모작 지대에서 많이 재배하며, 9월에 파종하여 12-3월에 수확하는 촉성 재배법, 5-6월에 파종하여 초가을에 수확하는 억제재배법의 3가지 재배방식이 있다. 이른 봄에 씨를 심어 45-125일 후에 수확한다.
완두 종류는 크게 붉은완두와 보통완두라고 하는 종류로 나눌 수 있다. 붉은완두의 씨는 매끈하고 단단하며, 색깔이 녹색, 노란색, 흰색, 회색, 파란색, 갈색, 점박이 등으로 다양하다. 씨가 노란색과 녹색인 품종은 씨를 까서 수프용으로 판매한다. 다른 품종들은 신선한 목초로 사용하거나 건초, 엔실리지로 만든다. 완두 종은 씨가 일반적으로 녹색을 띠며, 표면이 매끈한 몇몇 품종을 빼고는 대부분 쭈글쭈글하다. 이 종은 붉은완두보다 맛이 달콤하고 부드럽기 때문에 더 많이 재배된다.
완두는 덩굴식물로 줄기의 길이는 120cm정도 된다. 높이 2m 정도이고 잎은 떡잎이 2장, 본잎은 2장, 겹잎은 3-5장이며 잎 끝은 덩굴손으로 되어 지주를 감아 올라가면서 자란다. 잎겨드랑이에서 꽃대가 나와 1-6개씩의 접형화가 핀다. 꽃은 백색·적색·자주색 등이며 늦은 봄에 핀다. 꼬투리에는 1-12개의 종자가 들어 있다.
완두의 씨알은 탄수화물이 주성분이며 단백질도 많고 어린 꼬투리에는 비타민도 풍부하다. 팥,강낭콩,호랑이콩처럼 밥에 넣어 먹거나 떡·과자의 고물로도 이용된다. 성숙하기 전의 푸른 씨알은 통조림으로, 어린 꼬투리는 채소로, 잎·줄기는 가축의 사료로 이용한다.
완두(豌豆, 학명: Pisum sativum)는 콩과에 딸린 한해살이 또는 두해살이 식물이다. 원산지는 지중해 연안으로 고대부터 재배되었으며 멘델이 실험에 이용한 것으로 유명하다.
완두는 덩굴식물로 줄기는 유연하고 길이가 185cm 정도로 길다. 높이 2m 정도이고 잎은 겹잎이며 잎 끝은 덩굴손으로 되어 지주를 감아 올라가면서 자란다. 잎겨드랑이에서 꽃대가 나와 1-2개씩의 접형화가 핀다. 꽃은 백색·적색·자주색 등이며 늦은 봄에 핀다. 꼬투리에는 1-12개의 종자가 들어 있다.
완두는 10월 중순에서 11월 중순에 파종하여 이듬해 4-6월에 수확하는 보통재배법이 있다. 주로 남부의 2모작 지대에서 많이 재배하며, 9월에 파종하여 12-3월에 수확하는 촉성 재배법, 5-6월에 파종하여 초가을에 수확하는 억제재배법의 3가지 재배방식이 있다. 이른 봄에 씨를 심어 45-125일 후에 수확한다.
.JPG)
.jpg)
.jpg)
_Agri-Obtentions-13-cliche_Jean_Weber_(23975700172).jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_(1781).png)
_1.jpg)
.jpg)
_(1781).png){kind=link}
