La adormidera o amapola real —entre otros numerosos nombres vernáculos— (Papaver somniferum) es una especie de planta herbácea del género Papaver, perteneciente a la familia Papaveraceae. Su fama está ligada a su alto contenido en alcaloides obtenidos de la savia exudada mediante incisiones practicadas artificialmente en su fruto, la cual es la base de la producción de opio y sus derivados.
Se trata de una planta herbácea anual, glabra o algo peluda, con una altura comprendida entre 15 cm y 1,5 m. Tiene hojas, de 2-30 por 0,5-20 cm, oblongoovadas, lobadas o eventualmente pinnatisectas, las inferiores con un corto peciolo y las superiores sentadas y abrazadoras. Las flores, pedunculadas (pedúnculo de longitud muy variable: 2-40 cm), son solitarias y terminales, de capullo nutante y erecto en la floración, actinomorfas, con cáliz de 2 o 3 sépalos caedizos en la antesis, 4 pétalos, corrugados en el capullo, suborbiculares, de color blanco, rosado, violáceo o rojo, habitualmente con una mancha basal más oscura. El androceo está compuesto por numerosos estambres claviformes de anteras amarillas, mientras el ovario no tiene estilo pero sí 5-18 estigmas radiales prominentes sobre un disco plano lobulado. El fruto, de tamaño muy variable, es una cápsula subglobosa, mazuda, glabra, pruinosa, unilocular pero acostillada por falsos tabiques, bruscamente contraída en carpóforo. Es de dehiscencia porícida y las semillas liberadas por dichos poros infradiscales son de tamaño prácticamente milimétrico, negras o casi, reiniformes y alveolorreticuladas.[1][2]
El humano ha cultivado la adormidera desde hace al menos 4000 años.[3] Esta planta parece ser nativa del sur y este del Mediterráneo en Europa, donde fue por primera vez domesticada. Se han encontrado evidencias de cultivo y uso en asentamientos de finales de la Edad de Piedra en las cercanías de los ríos Rin, Ródano, Po y Danubio, en el Lago Bracciano en Italia y Alemania, aproximadamente en el año 5700 a. C.[4] Otro hallazgo con respecto a la adormidera fue en España, en las cercanías de Granada, en una cueva llamada la Cueva de los Murciélagos, donde se encontraron cápsulas de esta planta que datan del año 4200 a. C. aproximadamente.[5] De origen no totalmente esclarecido, en la actualidad está cultivada y naturalizada en Europa, Asia, África y América.
Es conocida porque sus frutos semimaduros en cápsula porícida, así como su savia seca —pegajosa y de color blanco— tienen un alto contenido en alcaloides, por lo que son usadas para la fabricación de opio y derivados como la heroína de manera ilegal.
En la industria farmacéutica y médica, esos alcaloides suponen también una fuente de sustancias activas como la morfina y la codeína, utilizadas en medicina como analgésicos para calmar el dolor.
Las semillas, al igual que las de Papaver rhoeas, gozan de buena aceptación en aplicaciones culinarias por su aroma y sus propiedades antioxidantes, su contenido en vitamina B, lípidos, glúcidos y proteínas.
La “tarta de amapola” (“makowiec” en polaco y “makovník” en eslovaco) es un postre típico de Polonia y de Eslovaquia. En buena parte de Europa las semillas de amapola se usan para adornar productos de panadería (barras de pan, bollos, etc.). También se usan como añadido en piensos para pájaros.
El aceite obtenido de las semillas encuentra aplicación en la industria de la pintura como aceite secante, para la fabricación de jabones o como combustible.
Debido a la presencia de alcaloides en la planta, se han aplicado fuertes medidas de control sobre su cultivo para evitar la producción de heroína, restringido a agricultores expresamente autorizados. Se han firmado acuerdos internacionales para erradicar el cultivo ilegal de adormidera a nivel mundial, el cual está concentrado el 90% solamente en dos países: Afganistán y Birmania. El restante 10% se concentra en dos países de Latinoamérica, los cuales cultivan la planta para fabricar heroína que tiene como destino Estados Unidos, aunque su producción no es significativa para el mercado ilegal estadounidense: México y Colombia.
El Consejo de Senlis – hoy día: The International Council on Security and Development (ICOS), un "think tank" internacional, propone la utilización de parte del opio afgano para la producción de medicinas esenciales como la morfina, como se hace en la India.[6] Dicha organización ha elaborado un informe técnico sobre ese proyecto, bajo el título de Amapola para medicamentos.[7]
También se ha experimentado con variedades especialmente seleccionadas para producir concentraciones mucho más bajas de alcaloides, por ejemplo la variedad Zeno Morfex, muy usada en Alemania.[8]
Los alcaloides son compuestos orgánicos nitrogenados, derivados del metabolismo secundario, que producen ciertas plantas. Los alcaloides derivados de la adormidera se sintetizan a través de la ruta metabólica de la bencilisoquinolina.
En primer lugar, el aminoácido fenilalanina, a través de la enzima fenilalanina hidroxilasa, se transforma en tirosina. La tirosina puede seguir dos caminos distintos: mediante una tirosina hidroxilasa puede formar L-dopamina (L-DOPA), o puede reducirse para formar 4-fenilhidroxiacetaldehído (4-HPAA). Posteriormente, la L-DOPA reacciona con el 4-HPAA y, mediante una serie de reacciones, forma la (S)-norcoclaurina, que porta el esqueleto bencilisoquinolina que da nombre a esta vía. La conversión de (S)-norcoclaurina a (S)-reticulina es uno de los puntos clave, ya que a partir de (S)-reticulina se puede formar morfina a través de la ruta del morfinano, noscapina a través de la ruta de la noscapina o berberina.[10]
Li Guo et al. (2018) han conseguido ensamblar el genoma de la adormidera. Su genoma, que contiene 51 213 genes que codifican para proteínas, se compone de 2,72 Gb, distribuido el 81,6 % en 11 cromosomas individuales y el 18,4 % restantes en scaffolds sin colocar. Además, el 70,9 % del genoma está constituido por elementos repetitivos, de los cuales los más representados son los retrotransposones de repetición terminal larga (LTR). Este enriquecimiento de genes se relaciona con el mantenimiento de la homeostasis y una regulación positiva de la transcripción.
El análisis de sintenia de la adormidera revela rastros de duplicaciones segmentarias hace 110 millones de años (MYA), antes de la divergencia entre Papaveraceae y Ranunculaceae, y un evento de duplicación del genoma completo hace 7,8 MYA.
En relación a los genes del metabolismo BIA, se ha visto que aparecen agrupados de la siguiente manera:
La presencia de genes asociados exclusivamente al metabolismo BIA, junto a una regulación coordinada de la expresión génica, ejerce una presión de selección que favoreció el agrupamiento de estos genes de esta manera.[10]
Tiene una acción hipnoanalgésica.
Para otros usos medicinales, véase: Plantas medicinales.
Son numerosos los insectos que parasitan esta planta, en particular hay una especie de avispa Iraella luteipes que produce agallas en los tallos de la planta, poniendo en peligro los cultivos industriales con fines farmacéuticos, alimenticios u ornamentales. Se pueden controlar con agentes biológicos, en particular con hongos entomopatógenos.[12]
Papaver somniferum fue descrita por Carlos Linneo y publicado en Species Plantarum, vol. 1, p. 508, 1753[1].[13]
Ver: Papaver
Número de cromosomas: 2n=22[16][17]
|número-autores= (ayuda) |coautores= (ayuda) La adormidera o amapola real —entre otros numerosos nombres vernáculos— (Papaver somniferum) es una especie de planta herbácea del género Papaver, perteneciente a la familia Papaveraceae. Su fama está ligada a su alto contenido en alcaloides obtenidos de la savia exudada mediante incisiones practicadas artificialmente en su fruto, la cual es la base de la producción de opio y sus derivados.
Vrtni mak (znanstveno ime Papaver somniferum) je vrsta maka, ki se uporablja v prehrani in kot vir olj za solato, iz njega pa pridobivajo tudi opij in vse prečiščene derivate, kot so morfin (do 20 %), tebain (5 %), kodein (1 %), papaverin (1 %) in narkotin (5-8 %). Dvočlensko znanstveno ime, ki v dobesednem prevodu pomeni »uspavalni mak«, se nanaša na njegove narkotične lastnosti.
Poznamo številne varietete te vrste maka. Tako po barvah cvetov kot po drugih fizičnih značilnostih (število in oblika cvetnih listov, proizvodnja morfina itd.) se zelo razlikujejo. V Sloveniji se sme vrtni mak gojiti samo za prehrambene in industrijske namene na podlagi dovoljenja, ki ga izda ministrstvo za kmetijstvo.[1] V ZDA je posedovanje katerega koli dela vrtnega maka razen semen nezakonita in jo Drug Enforcement Administration obravnava kot nadzorovano snov seznama II.[2] [3]
Vrtni mak je enoletnica, ki zraste 30−130 cm visoko in cveti od junija do avgusta. Ima 7 zvrsti. Najvažnejši so : evrazijski, indijski, anatolski,mongolski, srednjeazijski in trosni mak. Vsaka teh zvrsti je različica z belim, sivim, rumenim, rožnatim ali modrim semenom. Najbolj razširjena je ravno evrazijska zvrst z modrim semenom in svetlo vijoličnimi cvetovi. (IV)
Korenina je vretenasta, precej obrasla z drobnimi koreninicami. Kljub temu pa se mak slabo vraste in ga lahko močnejši veter izruje. Steblo maka z drobnimi glavicami se močneje obraste. Sorte z debelim semenom nosijo le po eno glavico vrh stebra. Število vej oziroma glavic je seveda odvisno tudi od rastišča in od gostote posevka. V vseh zelenih delih maka je mlečni sok. Listi sede na steblu in so podolgovato jajčasti , spodaj pa prehajajo v kratek pecelj. (IV) Gornji listi steblo bolj ali manj objemajo, po robu pa so narezani ali napiljeni. Cvetni peclji so dolgi, nekoliko zaviti, goli ali porasli s štrlečimi kocinami. Nosijo en sam cvet. Cvetovi so veliki, saj merijo do 10 cm v premeru. Čašna lista sta le dva; sta gola in se pozneje odpreta. Mak ima 4 venčne liste, ki so vijoličasti, okrogli ali narobe jajčasti, celorobi ali valoviti ter bolj ali manj narezani. Na dnu imajo temno liso. Cvetovi imajo mnogo prašnikov z debelimi nitmi in z dolgimi modrozelenimi prašnicami. Brazd je 4−12. Površina brazd se lahko močno spreminja. Lahko ima obliko plošče, skledice ali klobuka. Glavice (makovnice) so stožičaste, oblaste, jajčaste, ploščate ali okrogle kakor sodček. (IV)
Morfin je s strukturnega vidika fenantrenski derivat, vendar pa so raziskave njegove biosinteze pokazale, da nastane iz aminokisline tirozina. 4-obročni sistem se imenujejo morfinan. Alkaloide, ki vsebujejo ta obročni sistem, pogosto imenujemo morfinanski alkaloidi. (III) Morfin je glavni alkalodi opija. Zaradi njegovih fenolnih lastnosti ga relativno enostavno ločimo od ostalih alkaloidov. Uporabljamo ga kot zelo učinkovit analgetik. Tako delovanje doseže s stereospecifično in reverzibilno vezavo na specifične receptorje, do katerih ima visoko afiniteto. (I in III)
Receptorje, na katere deluje, najdemo večinoma v centralnem živčnem sistemu. Kljub temu pa ima morfin tako centralno kot tudi periferno delovanje. Analgezijo doseže teko, da dvigne prag zaznavanja bolečine. Poleg želenega delovanja ima tudi nekaj neželenih učinkov. En od teh je depresija dihalnega centra. Depresija,torej zmanjšana občutljivost na porast ogljikovega dioksida v telesu in hipoksijo, je sorazmerna z odmerkom. Večji kot je odmerek, večja je depresija. (I) Pri uporabi moramo torej biti previdni. Poleg naštetega lahko pride tudi do odvisnosti. Povzroča tudi evforijo. Ob dolgotrajnejši uporabi so potrebni vedno večji odmerki, da se doseže delovanje. V primeru prenehanja zdravljenja po dolgotrajnejši uporabi lahko pri bolniku pride do odtegnitvenega sindroma. (III)
Kodein največkrat pripravljamo z metiliranjem morfina, kljub temu da ga določen odstotek najdemo tudi v opiju. Tako kot morfin je tudi kodein analgetik, vendar pa je mnogo šibkejši. Ob sočasni uporabi drugih nesteroidnih antirevmatikov, kot na primer acetilsalicilne kisline, poveča učinek slednjih. (III) Sicer pa je najpomembnejše delovanje kodeina antitusično. Njegovo delovanje so dokazali pri zdravih osebah, pri katerih so kašelj sprožili z aerosolom. To delovanje spremlja tudi manjša depresija dihalnega centra, šibka bronhokonstrikcija zaradi neposrednega delovanja na gladko muskulaturo, zmanjšana sekrecija ter sproščanje histamina. Nevarnost za odvisnost je pri kodeinu mnogo manjša. (I)
Papaverin je strukturno en od najenostavnejših opijevih alkaloidov in je tipični predstavnik skupine benzokinolinskih derivatov. V opiju ga najdemo približno 1 %. (III) Je spazmolitik, ki še posebej sprošča gladko mišičje žil v možganih, pljučih in na periferiji. Poleg tega deluje tudi na srčno mišico. V srcu zmanjša prevodnost in vzdražnost, podaljša refraktarno dobo in poveča koronarni krvni pretok. To delovanje gre na račun sposobnosti, da inhibira fosfodiesteraze ter zniža znotrajcelično koncentracija kalcija. (I)
Noskapin je v opiju zastopan približno v štirih do osmih odstotkih. Ta alkaloid pomaga pri ukrotitvi refleksa kašlja in ga uporabljamo za blaženje suhega kašlja. Nima evforičnega učinka. Njegovo delovanje gre tako na račun centralnega kot tudi perifernega delovanja. (III in I) Tebain v medicini nima nobene uporabne vrednosti, vendar pa so nekateri njegovi derivati pomembne učinkovine . Poleg tega je tebain ključni intermediat pri biosintezi morfina in kodeina. (III)
Poleg naštetih alkaloidov so z nekaj modifikacijami prišli tudi do bolj ali nekoliko manj uporabnih derivatov, kot so heroin, etilmorfin in petidin. (III)
Domovina maka naj bi bila Azija, vendar pa so na Kreti našli antične slike maka, ki so nastale v času razcveta grške kulture. Ravno tako so sliko maka našli v Egiptu, in sicer na papirusu iz leta 1500 pr. n. št., kjer so bile naslikane zdravilne rastline. (VII)
Na Kitajskem so ga poznali že pred dinastijo Tang, vendar ga je šele v 8. stoletju popisal njihov botanik Čenk-čank-či. Kitajci so ga uporabljali pri črevesnih boleznih. Prejeli so ga od Arabcev. Kajenje opija se je na Kitajskem razpaslo šele v 18. stoletju. Opij so tja prinesli Španci. Že leta 1641 je bil izdan cesarski ukaz, ki prepoveduje uvoz opija in kajenje opija in tobaka. Toda še strožje odredbe, ki so skušale preprečiti to razvado, so bile brez uspeha. V opijski vojni je Anglija vsilila uvoz opija v Kitajsko. Opij je postal kuga Kitajske, saj je tako leta 1878 več kot 120 milijonov ljudi potrebovalo opij. (IV)
Tudi v Indijo je prišel mak šele pod vplivom Arabcev, stari Judje ga niso poznali, v Palestino pa so ga zanesle šele križarske vojne. Kot rečeno pa so mak poznali v Grčiji že za časa Homerja. Imenovali so ga mekon. Poznali so njegovo moč, sposobnost lajšanja bolečine. Že v 4. stoletju pred našim štetjem so risali boga spanja Hipnosa z makovo glavico in makovim steblom. Mak so dajali v pecivo. Rimljani so prevzeli mak od Grkov. (IV)
V Sloveniji smemo vrtni mak gojiti samo za prehrambne in industrijske namene na podlagi dovoljenja, ki ga izda ministrstvo za kmetijstvo. (VII)
Pri pripravi jedi se uporabljajo modro črna drobna semena, cela ali zmleta. Cela makova semena uporabljamo npr. za peko makovk in makovih pogač. Zmleta semena pa lahko uporabimo pri peki potic ali prekmurske gibanice. Makova semena vsebujejo zanemarljivo majhne količine narkotikov. V televizijskem šovu MythBusters pa so dokazali, da lahko ob užitju le štirih makovk v krvi odkrijejo njihovo prisotnost. V šovu Brainiac: Science Abuse jim je to uspelo z zaužitjem le dveh makovk.
Pri nas morda manj znan simbol miru je tudi beli mak, ki ga je leta 1933 za svoj simbol vzel ceh za žensko solidarnost, in sicer kot nasprotje rdečemu maku, ki je predstavljal spomin na umrle britanske vojake. Ženskam se je pridružila še zveza za obljubo miru (PPU) in venec iz belega maka je postal zaveza miru, da se vojna nikoli več ne sme ponoviti. (VIII)
Vrtni mak
iz Thoméjevega dela Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz, 1885
Polje maka v Burmi
Okrasni mak v Chatsworth House, Velika Britanija
Nezrel opijev mak, pogled od zgoraj
Navedeni so le nekateri viri, ki so bili uporabljeni v temu članku, saj le ta ni v celoti moje delo.
Vrtni mak (znanstveno ime Papaver somniferum) je vrsta maka, ki se uporablja v prehrani in kot vir olj za solato, iz njega pa pridobivajo tudi opij in vse prečiščene derivate, kot so morfin (do 20 %), tebain (5 %), kodein (1 %), papaverin (1 %) in narkotin (5-8 %). Dvočlensko znanstveno ime, ki v dobesednem prevodu pomeni »uspavalni mak«, se nanaša na njegove narkotične lastnosti.
Poznamo številne varietete te vrste maka. Tako po barvah cvetov kot po drugih fizičnih značilnostih (število in oblika cvetnih listov, proizvodnja morfina itd.) se zelo razlikujejo. V Sloveniji se sme vrtni mak gojiti samo za prehrambene in industrijske namene na podlagi dovoljenja, ki ga izda ministrstvo za kmetijstvo.[1] V ZDA je posedovanje katerega koli dela vrtnega maka razen semen nezakonita in jo Drug Enforcement Administration obravnava kot nadzorovano snov seznama II.[2] [3]
