الخَسّ

Blaarslaai (Lactuca sativa) is 'n eenjarige plant in die asterfamilie Asteraceae. Dit word meestal as blaargroente gekweek, maar soms ook vir sy stam en sade. Blaarslaai is die eerste keer deur die antieke Egiptenare gekweek uit wat blyk 'n onkruid was. Aanvanklik is slegs sy sade gebruik om olie te produseer, maar dis later as 'n voedselplant verbou weens sy sappige blare, bykomend tot die olieryke sade.

Blaarslaai het na die Grieke en Romeine versprei. Hulle het dit "Lactuca" gedoop, waarvan die Engelse woord "lettuce" later afgelei is. Teen 50 nC is verskeie tipes beskryf, en blaarslaai verskyn dikwels in Middeleeuse geskrifte. Gedurende die 16de tot 18de eeue is baie rasse in Europa ontwikkel, en teen die middel van die 18de eeu is kultivars beskryf wat vandag nog in tuine gevind word. Europa en Noord-Amerika het oorspronklik die mark vir blaarslaai oorheers, maar teen die laat 1900s het die gebruik van blaarslaai oor die ganse wêreld versprei.

Produksie

Verwysings

Hierdie artikel is ’n saadjie. Voel vry om Wikipedia te help deur dit uit te brei.

Lactuca sativa, la llechuga, ye una planta herbal propia de les rexones semitemplaes que se cultiva con fines alimentarios. Por cuenta de les munches variedaes qu'esisten y al so cultivu cada vegada mayor n'invernaderos, puede consumise mientres tol añu. De normal tómase cruda, como ingrediente d'ensalaes y otros platos, pero ciertes variedaes, sobremanera les d'orixe chinu, tienen una testura más robusta y pollo empléguense cocíes.

Ilustración

Frutos

Flor

Descripción

Planta con raigañu pivotante y ramificada d'unos 25 cm. La crecedera desenvolver en roseta; les fueyes dispónense alredor d'un tarmu central, curtiu y cilíndricu que gradualmente se va allargando pa producir les inflorescencies, formaes por capítulos de color mariellu (paecíos al diente de lleón) aconceyaos en corimbos. Según les variedaes los cantos de les fueyes pueden ser llisos, ondulaos o serruchaos. Les granes tán provistes d'un miriguanu plumosu.

Son yerbes añales, con cazumbre llechienta; tarmos erectos, solitarios o pocos, glabros, 0.3–1 m d'altu. Fueyes basales o caulinares, roseta basal trupa, ovaes o orbiculares, enteres o runcinado-pinnatífidas. Capitulescencies de trupes panícules corimbosas; capítulos ligulaos, erectos; filarias cilíndriques, con delles series de bráctees caliculaes, inxeríes, les series esteriores más curties; receptáculos planos y desnudos; flósculos 10–20, perfectos, 5-dentaos, mariellos. Aquenios angulaos, fusiformes, rostraos, lenticular-oblongos; miriguanu de numberoses goches fines y blanques.^[1]

Historia

L'usu melecinal de les llechugues ye vieyu, como lo demuestra la so presencia na Capitulare de villis vel curtis imperii, una orde emitida por Carlomagno que reclama a los sos campos por que cultiven una serie de yerbes y condimentos incluyendo "lectucas" identificada anguaño como Lactuca sativa.

Variedaes

Llechuga de fueya de carbayu.

Ente les variedaes de llechuga destáquense:

1. Beluga: de cogollos apertaos y mestos, asemeyaos a la col; escarez casi por completu de sabor, pero gocia d'ampliu usu pol so crujiente testura y la facilidá pa cortala finamente. Ye la variedá más habitual nes rexones onde nun se da naturalmente la llechuga, cuidao que puede cultivase en tanques hidropónicos;
2. Romana: de cogollu llargu, con fueyes aprosimao llanceolaes, menos grueses que les iceberg pero grueses y crujientes. Conocer n'España como oreya de mular;
3. Francesa: de cogollu redondu, fueyes fines y testura mantegosa; tien un sabor delicao pero intenso. Conocer tamién como Boston;
4. Batavia: similar a la francesa, de cogollu sueltu, fueyes rizaes y testura mantegosa;

La llamada llechuga fueya de carbayu, de fueyes rizaes y cogollu sueltu, distintiva pol color moráu de les sos fueyes, nun ye una variedá de L. sativa sinón d'achicoria, Cichorium intybus.

Vista de la planta floriada

Enfermedaes

Dalgunes de les enfermedaes que son comunes a los miembros del xenero Lactuca son les siguientes:

• Antracnosis (Marssonina panattoniana)
• Botritis (Botrytis cinerea)
• Mildiu (Bremia lactucae)
• Esclerotinia (Sclerotinia sclerotiorum)
• Septoriosis (Septoria lactucae)
• Virus del mosaicu de la llechuga
• Virus de la morenura del tomate (TSWV del inglés Tomato Spotted Wilt Virus)

Plagues

• Trips (Frankliniella occidentalis)
  

Trátase d'una de les plagues que causa mayor dañu al cultivu, pos ye tresmisora del virus de la morenura del tomate (TSWV). La importancia d'estos daños direutos (causaos poles picadura y les hendiduras de puestes) depende del nivel poblacional del inseutu (aumentando dende mediada la primavera hasta bien entráu la seronda).

De normal el principal dañu que causa nun ye'l direutu sinón l'indirectu tresmitiendo'l virus. La presencia d'esti virus nes plantes empezar per provocar grandes necrosis foliares, y rápido éstes acaben morriendo.

• Minadores (Liriomyza trifolii y Liriomyza huidobrensis)
  

Formen galeríes nes fueyes y si l'ataque de la plaga ye bien fuerte la planta queda debilitada.

• Mosca blanca (Trialeurodes vaporariorum').
  

Produz una melaza que deteriora les fueyes, dando llugar a un debilitamientu xeneral de la planta.

• Pulgones (Myzus persicae, Macrosiphum solani y Narsonovia ribisnigri)
  

Trátase d'una plaga sistemática, siendo la so incidencia variable según les condiciones climátiques. L'ataque suel asoceder cuando'l cultivu ta próximu a la recueya. Anque si la planta ye nueva, y l'ataque ye considerable, puede afarar el cultivu, amás de ser entrada de dalguna virosis que lo faiga invidable. Los pulgones colonicen les plantes dende les fueyes esteriores y avanzando hasta l'interior, sacante la especie Narsonovia ribisnigri, que la so espardimientu ye centrífuga, esto ye, la so colonización empieza nes fueyes interiores, multiplicándose progresivamente y treslladándose dempués a les partes esteriores.

Cultivu y usos

La llechuga soporta peor les temperatures elevaes que les baxes. Como temperatura máximo tendría los 30 °C y como mínima puede soportar hasta –6 °C. Nun ye bonu que la temperatura del suelu baxe de 6-8 °C. Esixe qu'haya diferencia de temperatures ente'l día y la nueche. Cuando soporta temperatures baxes mientres dalgún tiempu, les sos fueyes tomen una coloración acoloratada que puede confundise con dalguna falta.

El mugor relativo conveniente ye del 60 al 80%, anque en determinaos momentos estima menos del 60%. El principal problema que presenta en invernaderu ye l'escesu de mugor ambiental, polo que s'encamienta cultivala nel esterior, siempres que les condiciones climatolóxiques dexar.

Prefier suelos llixeros, arenosu-limosos y con bon drenaxe. El pH óptimo asitiar ente 6,7 y 7,4. Vegeta bien en suelos humíferos, pero si son descomanadamente acedos va ser necesariu encalar.

En nengún casu almite la seca, anque ye conveniente que la tiez del suelu tea seca pa evitar en tou lo posible l'apaición de podrigueros de pescuezu.

Los meyores sistemes de riego son por pinga (cuando se cultiva n'invernaderu) y les cintes de exudación (cuando'l cultivu realizar nel esterior). Esisten tamién otros sistemes, como'l riego por gravedá y por asperxadura, pero tán en recesión.

Esta planta ye bien esixente en potasiu y al consumir más potasiu va absorber más magnesiu, polo que ye necesariu permediar esta posible falta al abonar el cultivu.^[2] Tamién ye bien esixente en molibdenu mientres la primer etapa del desenvolvimientu.

Nutrición

La llechuga tien bien pocu valor nutritivu, con un altu conteníu d'agua (90-95%). Ye rica en antiosidantes, como la vitamines A, C, Y, B1, B2, B3, B9 y K; minerales: fósforu, fierro, calciu, potasiu y aminoácidos. Les fueyes esteriores más verdes son les que tienen mayor conteníu en vitamina C y fierro.

Culinarios

Ye bien común usar les fueyes de llechuga como base pa sirvir ensalaes. N'efeutu, nos países del Mediu Oriente acostumar a consumir el tabule dientro de fueyes de llechuga formando un paquete.

Igualmente, la llechuga americana ye emplegada na ellaboración d'hamburgueses y tacos mexicanos.

Caltenimientu en poscosecha

La llechuga presenta bien baxa tasa de producción d'etilenu pero alta sensibilidá a esta fitohormona,^[3] polo cual convien caltenela nun ambiente llibre d'etilenu. Les sos condiciones óptimas de caltenimientu son: temperatura de 0 °C y mugor relativo de 98 a 100 %.^[3] En condiciones de caltenimientu óptimas, tien una vida útil en postcosecha de 2 a 3 selmanes aprosimao.^[3]

En medicina

Les llechugues fueron y son utilizaes en fervinchu como un ansiolíticu moderáu que facilita'l dormir. Sicasí na remota Antigüedá — especialmente n'Exiptu — rindíase cultu a les deidaes consideraes patrocinadores de la libido ofrendándoles plantes de llechuga. Esti cultu paecía paradóxicu hasta que nel 2006 afayóse qu'una dosis moderada de los alcaloides presentes na llechuga tien efeutos llixeramente afrodisiacos, ente que una elevada actúa a la inversa, como ansiolítico.^[4]

Hixene

Naquellos países en que la hixene de les agües de regadío ye deficiente, o inclusive se riega los cultivos con agües sirvíes, la llechuga representa una importante fonte d'infección d'enfermedaes gastrointestinales como la fiebre tifoideo, el roxura y salmonelosis, polo que ye bien recomendable consumiles bien llavaes con agua potable y desagafaes con una solución microbicida.

Taxonomía

Lactuca sativa foi descritu por Carlos Linneo y espublizóse en Species Plantarum 2: 795. 1753.^[1]

Etimoloxía

Lactuca: nome xenéricu que procede del llatín lac, -tis (lleche). Tal etimoloxía refier al líquidu llechiento (esto ye, d'apariencia "láctea") que ye la cazumbre que exudan los tarmos d'esta planta al ser cortaos.

sativa. epítetu que fai referencia al so calter d'especie cultivada.

Sinonimia

• Lactuca capitata (L.) DC.
• Lactuca encrespa (L.) Roth
• Lactuca palmata Willd.
• Lactuca scariola var. sativa Moris^[5]

Nome común

• Castellanu: cogollu, ensalada, farfalá, llechuga (29), llechuga apertada, llechuga arrepollada, llechuga coloradita, llechuga común (3), llechuga crespa, llechuga de cogollu, llechuga de fueyes rizaes, llechuga de la Nacla, llechuga d'oreya de mular, llechuga doméstica, llechuga escarolada de Madrid, llechuga flamenca (2), llechuga flamenquilla, llechuga llarga, llechuga llena, llechuga molondra, llechuga moradita, llechuga moronda, llechuga motrileña, llechuga mulata, llechuga oreya blanca, llechuga oreya de mular (2), llechuga oreya morada, llechuga apuntiada sevillana, llechuga repollada, llechuga repolluda (2), llechuga rizada (3), llechuga romana (4), llechuga romanilla, llechugues (2), lechuguilla, lechuguilla amargosa, lechuguinas, lechuguino, lechugón (3), oreya de mular.(el númberu ente paréntesis indica les especies que tienen el mesmu nome n'España)^[6]

Ver tamién

• Hestoria de la Botánica
• Terminoloxía descriptiva de les plantes
• Descripción de les asteracees
• Lactuca virosa
• Llechuga china

Referencies

Bibliografía

1. Davidse, G., M. Sousa-Peña, S. Knapp & F. Chiang Cabrera. 2014. Asteraceae. 5(2): ined. In G. Davidse, M. Sousa Sánchez, S. Knapp & F. Chiang Cabrera (eds.) Fl. Mesoamer.. Universidá Nacional Autónoma de Méxicu, Méxicu.
2. Flora of China Editorial Committee. 2011. Flora of China (Asteraceae). 20–21: 1–992. In C. Y. Wu, P. H. Raven & D. Y. Hong (eds.) Fl. China. Science Press & Missouri Botanical Garden Press, Beijing & St. Louis.
3. Flora of North America Editorial Committee, y. 2006. Magnoliophyta: Asteridae, part 6: Asteraceae, part 1. Fl. N. Amer. 19: i–xxiv, 1–579.
4. Gibbs Russell, G. Y., W. G. M. Welman, Y. Retief, K. L. Immelman, G. Germishuizen, B. J. Pienaar, M. Van Wyk & A. Nicholas. 1987. List of species of southern African plants. Mem. Bot. Surv. S. Africa 2(1–2): 1–152(pt. 1), 1–270(pt. 2).
5. Idárraga-Piedrahita, A., R. D. C. Ortiz, R. Caleyes Posada & M. Merello. (eds.) 2011. Fl. Antioquia: Cat. 2: 9–939. Universidá d'Antioquia, Medellín.
6. Jeffrey, C. 1966. Notes on Compositae: I. The Cichorieae in East Tropical Africa. Kew Bull. 18(3): 427–486.
7. Jørgensen, P. M. & S. Lleón-Yánez. (eds.) 1999. Monogr. Syst. Bot. Missouri Bot. Gard. 75: i–viii, 1–1181.
8. Lawesson, J. Y., H. Adsersen & P. Bentley. 1987. An updated and annotated check list of the vascular plants of the Galapagos Islands. Rep. Bot. Inst. Univ. Aarhus 16: 1–74.
9. Li, H., T. Liu, T. Huang, T. Koyama & C. Y. DeVol. 1979. Vascular Plants. Volume 6: 665 pp. In Fl. Taiwan. Epoch Publishing Co., Ltd., Taipei.
10. Marticorena, C. & M. Quezada. 1985. Catálogu de la Flora Vascular de Chile. Gayana, Bot. 42: 1–157.
11. Molina Rosito, A. 1975. Enumeración de les plantes d'Hondures. Ceiba 19(1): 1–118.

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Lactuca sativa .

Kahı (lat. Lactuca sativa)^[1] – süddəyən cinsinə aid bitki növü.^[2]

Kalsium mineralı ilə A və C vitaminləri baxımından zəngin bir tərəvəzdir. Ayrıca kahıda B, D, E vitaminləri və dəmir, natrium, mis, yod, fosfor və sink mineralları da var.

Faydaları

Sinirləri yatırar. Təzyiqi salar. Sakitləşdirici təsiri ilə yuxusuzluq çəkənlər üçün faydalıdır. Aybaşı halını nizamlar və ağrısını yüngülləşdirər. İştah açar və həzmi asanlaşdırar. Sidik sökdürücüdür. Qəbizliyi aradan qaldırar. Bədəndəki zərərli maddələrin uzaqlaşdırılmasına köməkçi olar. Qaraciyər çatmazlığı ilə sarılığa qarşı təsirlidir. Basil şikayətlərini azaldar. Sinəsi yumşaldar və öskürəyi kəsər. Bəlğəmi sökər. Həddindən artıq cinsi istəyi azaldar. Ana südünü artırar. Sümük əriməsi və romatizmdə faydalıdır. Qan şəkərini salıcı təsiri ilə şəkər xəstələri üçün faydalıdır. Xüsusilə inkişaf çağındakı uşaqların inkişafını dəstəklər. Xəstələrin yaxşılaşmasını sürətləndirər. Dərini gücləndirər və gözəlləşdirər.

İstifadəsi

Qida dəyərlərini sürətli itirən bir tərəvəz olduğu üçün kahını tez istehlak etmək lazımdır. Kahının suyu dərini bəsləyər və dəriyə təzəlik verər. Sızanaqları aradan qaldırar. Sıyığı yanıqlara və çibanlara yaxşı gəlir.

Mənbə

1. ↑ Nurəddin Əliyev. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.
2. ↑ Elşad Qurbanov. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.

L'enciam, encisam o lletuga (Lactuca sativa) és una planta herbàcia anual de la família de les compostes com el gira-sol o la carxofa. Sovint es conrea com una verdura de fulla, però també per la seva tija i les llavors. L'enciam va ser conreat per primera vegada pels antics egipcis, que passaren d'utilitzar les llavors del que era una mala herba per a fer oli, a conrear-la per les seves fulles. L'enciam es va estendre als grecs i romans, d'on prové el nom de lletuga. Des del voltant de l'any 50 dC n'hi ha descripcions de diversos tipus i apareix freqüentment a escrits medievals com els herbaris medievals. Del segle xvi al xviii es van desenvolupar diverses varietats biològiques a Europa i des de mitjan segle xviii és habitual als horts. Europa i Amèrica del Nord van dominar inicialment el mercat de l'enciam, però a final de la dècada de 1900 el consum s'havia estès per tot el món.

Generalment creix en condicions adverses i es conrea amb facilitat, tot i que requereix temperatures relativament baixes per evitar que la floració vagi massa ràpida. L'enciam es pot patir plagues d'insectes, i malalties fúngiques i bacterianes. Fàcilment es poden fer híbrids amb altres espècies del gènere Lactuca. Tot i que això es pot convertir en un problema per als que volen salvar les llavors, els biòlegs han ampliat el patrimoni genètic de les varietats d'enciam de cultiu. La producció mundial d'enciam i xicoia va arribar als 23,6 milions de tones l'any 2010, més de la meitat procedent de la Xina.

L'enciam s'utilitza sovint per fer amanides, tot i que també se'n poden fer sopes, entrepans i farcells; i, fins i tot, es pot fer a la brasa.^[1] Una de les varietats, l'enciam espàrrec, popular a la Xina, es conrea per les seves tiges, que es mengen tant crues com cuites. L'enciam és una bona font de vitamina A i potassi, així com una font menor d'altres vitamines i nutrients. Malgrat les seves propietats beneficioses, també pot ser una font de brots bacterians, virals i parasitaris per l'ésser humà, com ara Escherichia coli i salmonel·la. A més del seu ús principal com a fulla verda per a menjar, durant segles, el seu consum també ha tingut un significat religiós i medicinal.

Etimologia

Llavors d'enciam

Lactuca sativa forma part del gènere Lactuca i de la família Asteraceae.^[2] L'espècie va ser descrita per primera vegada el 1753 per Carl Linnaeus al segon volum de la seva Species Plantarum.^[3] Entre els sinònims de Lactuca sativa hi ha la Lactuca scariola var. sativa,^[4] L. scariola var. integrata i L. scariola var. integrifolia.^[5] L. scariola per la seva banda és un sinònim de L. serriola, l'enciam silvestre o espinós comú.^[6] L. sativa també té diversos mots relacionats amb les seves espècies, subespècies i varietats biològiques, que delimiten diversos grups de cultiu d'enciam domesticat.^[7] L'enciam està estretament relacionat amb diverses espècies de Lactuca del sud-oest d'Àsia. La relació més propera és amb l'espècie L. serriola, una mala herba agressiva comuna a les zones temperades i subtropicals de gran part del món.^[8]

Els romans es referien a l'enciam com a lactuca (lac significa «llet» en llatí), una al·lusió a la substància blanca que actualment es diu làtex, que surt quan es talla la tija.^[9] Aquesta paraula s'ha convertit en el nom del gènere, juntament amb sativa (que vol dir sembrat o cultivat) per a completar la paraula.^[10] Kos és un altre terme romà per parlar de l'enciam, que prové de les llavors primerenques europees de l'illa grega de Kos, un centre destacat del cultiu d'enciam durant l'Imperi Bizantí.^[11]

La paraula catalana «enciam» probablement prové del mot llatí incīsamen (que significa conjunt de trossets o coses tallades), com ho confirma la forma genovesa antiga inçizamme.^[12] Per altra banda, la paraula castellana lechuga o l'anglesa lettuce, provenen de l'anglès mitjà, que al seu torn prové dels termes letues o laitues del francès antic, que deriven del nom romà.^[13]

Descripció

La flor i el fruit de l'enciam.

L'àrea de procedència natural de l'enciam s'estén des de la mar Mediterrània fins a Sibèria, tot i que s'ha transportat a gairebé totes les àrees del món. Les plantes solen tenir una alçada i extensió d'entre 6 i 12 cm.^[14] Les fulles són de diversos colors, sobretot variacions del verd i el vermell, amb una certa varietat de variegació.^[15] També hi ha varietats en groc, daurat, o fulles amb un to entre blaves i verd-blavoses.^[16] Els enciams tenen una àmplia gamma de formes i textures, des de les denses capes del tipus iceberg a les varietats dentades, en forma d'arcs, o més gruixudes.^[15] Les plantes d'enciam tenen un sistema d'arrels que inclou una arrel mestra i unes arrels secundàries més petites. Algunes varietats, especialment les dels EUA i l'Europa Occidental, tenen arrels pivotants llargues i estretes, i un petit conjunt d'arrels secundàries. Hi ha varietats d'Àsia que tenen les arrels primàries i secundàries més llargues.^[16]

L'enciam no cultivat contrasta molt amb les varietats de conreu.

Segons la varietat i l'època de l'any, des de la sembra fins a la collita, l'enciam viu generalment entre 65 i 130 dies. Després, l'enciam comença a florir i el procés de caragolat converteix l'enciam en amarg i fa que no es pugui vendre, motiu pel qual poques vegades les plantes que creixen per al consum arriben a la maduresa. L'enciam floreix més ràpidament en temperatures càlides, mentre que les temperatures sota zero provoquen que el creixement sigui molt lent i, sovint, fan que les fulles externes es facin malbé.^[17] Després de l'època de collita, les tiges dels enciams poden créixer fins a arribar als 0,9 metres d'altura i mostren unes petites flors grogues.^[18] Tal com passa amb altres membres de la tribu Cicòria, la inflorescència de l'enciam (també conegut com a pseudant), està composta per diverses floretes, cadascuna amb un sèpal o calze modificat, anomenat vil·là (que es converteix en el plomós paracaigudes de la fruita), una corol·la de cinc pètals fusionats en una lígula o corretja, i les parts reproductores. Inclouen antenes fusionades, que formen un tub que envolta un gineceu, i l'estigma. Quan les antenes generen pol·len, l'estil s'allarga per permetre que els estigmes, ara coberts amb pol·len, surtin del tub.^[16][19] Els ovaris es comprimeixen, com a fruits secs en forma obovada (de gota), que mesuren de 3 a 4 mm de llarg i no s'obren fins a la maduresa. Els fruits tenen entre 5 i 7 parts a cada costat i s'aguanten per dues files d'uns petits pèls blancs. El vil·là es manté a la part superior de cada fruita amb una estructura de dispersió biològica. Cada fruit té una llavor, que pot ser de color blanc, groc, gris o marró, segons la varietat de l'enciam.^[4]

La domesticació de l'enciam llarg desenvolupada al llarg dels segles ha donat lloc a diversos canvis a través de la cria selectiva: el retard en l'aparició de defectes a la fulla, unes llavors més grans, un millor gust i textura, menys làtex (llet), i diverses formes i colors de les fulles. El treball en aquestes àrees continua encara en l'actualitat.^[20] La investigació científica en l'enginyeria genètica de l'enciam està en curs com ho demostren les més de 85 proves de camp que han tingut lloc entre 1992 i 2005 a la Unió Europea i als Estats Units. Amb aquestes proves s'experimenten modificacions que permetin millorar l'eficàcia dels herbicides, millorar la resistència als insectes, als fongs i als caragols que fan mal d'una manera més lenta. No obstant això, l'enciam genèticament modificat no s'utilitza actualment en l'agricultura comercial.^[21]

Història

El tipus d'enciam romà prové dels primers enciams cultivats

L'enciam fou conreat per primera vegada a l'Antic Egipte per a la producció d'oli a partir de les seves llavors. Fou també a Egipte on aquesta planta es passà a conrear per obtenir les seves fulles comestibles,^[22] segons dades que es remunten fins al 2680 aC.^[9] L'enciam era considerat una planta sagrada de Min, el déu de la reproducció, i s'utilitzava durant els festivals per a ser col·locat a prop de les representacions escultòriques. La planta es creia que permetia «realitzar l'acte sexual sense descans».^[23] El seu ús en cerimònies religioses es concretà en la creació d'imatges en moltes tombes i pintures murals. La varietat conreada tenia uns 30 cm d'altura i era una varietat grossa de l'enciam romà modern. Aquests enciams verticals foren desenvolupats pels egipcis i després ho van fer els grecs, que al seu torn els van donar a conèixer als romans. Cap a l'any 50 dC l'escriptor romà de temes agrícoles i rurals Luci Juni Moderat Columel·la va descriure diverses varietats d'enciam, alguna de les quals podria ser l'avantpassada de l'enciam actual.^[9]

L'enciam apareix en molts textos medievals, sobretot com una planta medicinal. Hildegarda de Bingen l'esmenta en els seus escrits sobre les plantes medicinals entre el 1098 i el 1179 i en els primers herbaris medievals es van descriure els seus usos. El 1586, Joachim Camerarius va descriure els tres enciams moderns bàsics: l'enciam de cap, l'enciam de fulles soltes i l'enciam romà.^[11] L'enciam va ser portat a Amèrica per primera vegada per Cristòfor Colom a la fi del segle xv.^[24][25] Al pas del segle xvi al xviii es van desenvolupar moltes varietats a Europa, sobretot als Països Baixos. Els llibres publicats des de mitjan segle xviii a principi del xix descriuen diverses varietats que avui es troben habitualment als horts.^[26]

Després de la collita té una vida curta, al principi, l'enciam es ven doncs molt a prop del lloc on havia crescut. A partir de l'any 1900 el desenvolupament de noves tecnologies d'envasament, emmagatzematge i transport van millorar-ne la vida útil, el que es va traduir en un augment significatiu de la disponibilitat d'aquest producte en territoris més amplis.^[27] Durant la dècada de 1950 la producció d'enciam es va impulsar amb el desenvolupament del refredament al buit, el que va permetre refredar i empaquetar el producte ja al camp i substituir l'anterior mètode de refrigeració amb gel en cases allunyades dels camps.^[28]

L'enciam és molt fàcil de conrear. Per això és un dels productes més venuts en moltes empreses de llavors. Estudiar la història de les diverses varietats és complicat perquè diverses companyies, principalment als Estats Units, canvien el nom de les varietats cada any. El motiu més important d'aquesta pràctica és poder promocionar noves varietats per augmentar les vendes o amagar l'origen de les varietats quan han estat desenvolupades per empreses de la competència. Documentació de final del segle xix demostra que en aquell moment hi havia entre 65 i 140 varietats diferents, segons les diferències que es requereixin per a la classificació biològica. Els noms també canvien sovint i de manera significativa d'un país a l'altre.^[29] Tot i que la majoria d'enciams cultivats avui en dia s'utilitzen com a aliment, una quantitat menor s'utilitza en la producció de la cigarreta herbal o cigarretes sense tabac ni nicotina; visualment, la fulla d'enciam salvatge sembla la de la tabaquera.^[30]

Cultiu

Plantes joves d'enciams romans

Algunes varietats d'enciam no creixen a l'hivern i, en temperatures relativament fredes, s'han de cobrir amb una capa de palla, o bé s'han de cultivar en petits hivernacles.^[26] Generalment es planten a l'hort en llargues fileres per tal de facilitar que es puguin tallar les fulles de manera individual i que es puguin regar amb més facilitat. Diverses varietats habitualment neixen en planter i, quan comencen a tenir algunes fulles, es trasplanten a terra en punts individuals separats per entre 8 i 14 cm. L'enciam conreat de manera més separada, amb més espai entre cada planta, rep més llum solar, la qual cosa millora el color, els nutrients i la quantitat de fulles. L'enciam pàl·lid o blanc, una característica que es pot trobar sovint en l'enciam iceberg, conté pocs nutrients.^[18]

Llit d'enciam trasplantat en un hivernacle

L'enciam creix millor a plena llum del sol, i en sòls rics en nitrogen i amb un pH del sòl d'entre 6,0 i 6,8. L'excessiva calor normalment forada l'enciam i amb temperatures per sobre dels 24 graus el creixement és lent. La temperatura ideal és entre 16 i 18 graus, tot i que poden tolerar temperatures de fins a 7 graus. A les zones càlides amb ombra, durant el període més calorós del dia, l'enciam es caragola més lentament. Si les plantes pateixen temperatures de més de 27 graus, les llavors no germinen o bé germinen malament.^[31] Després de la collita, l'enciam dura més temps si es manté a 0 graus i al 96% d'humitat. Es degrada ràpidament quan s'emmagatzema amb determinades fruites com pomes, peres o plàtans; aquests productes alliberen el gas etilè, l'agent de maduració. L'alt contingut d'aigua de l'enciam (94,9%) crea problemes si s'intenta que la planta duri. És un producte que no es pot congelar amb èxit, ni enllaunar o assecar i que, per tant, s'ha de consumir fresc.^[32]

Les varietats d'enciam s'hibriden entre si, de manera que cal separar les varietats entre 1,5 i 6 metres per evitar la contaminació de les llavors. Diverses espècies d'enciam es poden creuar amb l'enciam bord (Lactuca serriola) i les llavors resultants produeixen una planta amb fulles dures i amargues. L'enciam espàrrec, una varietat que creix principalment a l'Àsia i de la que es menja la tija, es creua fàcilment amb altres enciams cultivats per les seves fulles.^[18] Aquesta facilitat d'hibridació ha donat lloc a programes de cria amb espècies estretament relacionades, com l'enciam bord (Lactuca serriola), l'enciam boscà (Lactuca virosa) i l'espècie Lactuca saligna per tal d'ampliar el patrimoni gènic. Al principi de la dècada de 1990, aquests programes van començar a incloure espècies més allunyades com l'espècie Lactuca tatarica.^[33] Les llavors es mantenen millor quan s'emmagatzemen en un lloc fresc. Per a garantir-ne una bona conservació, si no es conserven en condicions de criogènia, cal emmagatzemar les llavors a temperatures de 20 graus sota zero.^[4] A temperatura ambient, les llavors només es conserven alguns mesos. No obstant això, si es guarden en criogènia, poden durar fins a 500 anys en nitrogen vaporitzat i 3.400 anys en nitrogen líquid. Aquestes estimacions només són vàlides si les llavors es congelen immediatament després de la collita.^[34]

Tipus

Una selecció de conreus d'enciam

Hi ha moltes varietats d'enciam, però es poden englobar en els següents grups:^[31][35]

• Enciam romà o llarg (L. sativa var. longifolia) – És el tipus més comú, amb fulles robustes i nervis forts;^[36] habitualment es posa en les amanides^[32][24] i en entrepans, per les seves fulles allargades i fàcils de netejar.^[32]
• Enciam iceberg (L. sativa var. capitata) - En forma de cabdell i semblant a una col; és l'enciam més popular als Estats Units. A causa del seu alt percentatge d'aigua, té poc sabor i contingut nutricional.^[32] Algunes varietats són més llargues, resistents i gustoses.^[36]
• Enciam escaroler, trocadero o francès (L. sativa var. crispa) – És un enciam de cabdell però amb les fulles soltes, conegut pel seu sabor dolç i una textura tendre.^[32]
• Enciam espàrrec o enciam xinès (L. sativa var. asparagina) – És una varietat conreada per la seva tija i no per les fulles; s'utilitza en la cuina asiàtica, principalment de la Xina, per a fer guisats i crema de verdures.^[32]
• Llavor oleaginosa d'enciam – Aquest tipus es conrea per les seves llavors, que es premsen per extreure'n un oli utilitzat principalment per a cuinar. Té unes fulles que aviat produeixen llavorsi són un 50% més grans que les d'altres tipus d'enciam.^[37]

Problemes en el cultiu

Les deficiències de nutrients, com la manca de bor, fòsfor, calci, liti,^[38] molibdè o coure, poden causar diversos problemes a les plantes que van des de les deformacions a un creixement menor de l'habitual.^[31] Hi ha molts insectes que se senten atrets per l'enciam, incloent-hi el cuc tallador, que talla la incipient plàntula al nivell del sòl; l'elatèrid i el nematode, que fan que les plantes es tornin grogues i raquítiques; el Lygus lineolaris i els afidoïdeus, que engrogueixen les plantes i desfiguren les fulles; els cicadèl·lids o xixarrites, que causen retard en el creixement i palidesa en les fulles; els tisanòpters, que deixen la planta grisa-verda o platejada; el minador, que forada les fulles; l'alticini, que fa petits forats a les fulles i l'eruga, el llimac i el caragol de terra, que fan grans forats a les fulles. Alguns mamífers, com els conills i les marmotes, també mengen enciam.^[39] L'enciam té diversos compostos naturals defensius, com les lactones sesquiterpèniques i altres fenòlics naturals que ajuden a protegir-se de les plagues, tot i que segons les varietats en varien les concentracions. Alguns estudis de reproducció i modificació genètica selectiva s'han centrat en l'ús d'aquesta característica per identificar i produir varietats comercials més resistents a les plagues.^[40]

L'enciam també pateix l'atac de diversos virus, com la malaltia de la vena gran, que provoca fulles grogues i deformades, o el virus del mosaic, que es propaga per l'acció dels àfids i provoca l'atròfia de la planta i deforma les fulles. El groc de l'asteràcia^[41] és una malaltia causada per fitoplasmes, un tipus de bacteri, transmesa per cicadèl·lids, i que provoca que les fulles es deformin. Les malalties causades per fongs inclouen oïdi i míldiu, que provoquen que les fulles es morin, i la floridura grisa, que causa que tota la planta es podreixi.^[39] L'amuntegament d'enciam tendeix a provocar plagues i malalties.^[18] Les males herbes també poden ser un problema, ja que l'enciam de cultiu en general no hi pot competir, sobretot quan se sembren directament a terra. L'enciam trasplantat (iniciat en pisos de cultiu i, més tard, traslladat als llits de cultiu) és generalment més competitiu al principi, però també pot crear enciams deformes i amb rendiments més baixos. Les males herbes també atrauen insectes i malalties, i dificulten la collita.^[42] Els herbicides sovint s'utilitzen per controlar les males herbes en la producció comercial. Tanmateix, això ha portat al desenvolupament de males herbes resistents als herbicides que afecten negativament al medi ambient i a la salut.^[20]

Producció

L'enciam és l'únic producte del gènere lactuca que es conrea per motius comercials.^[44] L'Organització de les Nacions Unides per a l'Agricultura i l'Alimentació (FAO) informa que durant l'any 2010 la producció mundial d'enciam i xicoira (dos cultius que la FAO mesura de manera unificada) va ser de 23.622.366 tones. El 53% es va produir a la Xina, el 17% als EUA (el 2007 el 70% de la producció dels EUA provenia de Califòrnia),^[45] el 12,5% a Europa i el 4% a l'Índia.^[46] Tot i que la Xina és el primer productor mundial d'enciam, la majoria de la collita es consumeix internament. Espanya és el principal exportador d'enciam al món.^[27]

Els primers centres de producció d'enciam a gran escala foren Europa Occidental i Amèrica del Nord. A final de la dècada de 1900, Àsia, Amèrica del Sud, Austràlia i Àfrica es van convertir en els mercats més importants. Cada zona es va anar especialitzant en certs tipus d'enciam, de manera que l'enciam escaroler o francès era el predominant al nord d'Europa i Gran Bretanya, l'enciam romà o llarg a la Mediterrània i la tija d'enciam a la Xina i Egipte. A final del segle xx els tipus preferits van començar a canviar; especialment, aquest és el cas de l'enciam iceberg que es va convertir en el tipus predominant al nord d'Europa i Gran Bretanya i va augmentar la popularitat a l'Europa occidental. Als Estats Units no hi va haver cap varietat predominant fins a l'inici del segle xx, quan van començar a guanyar terreny els enciams tipus iceberg o similars; a la dècada de 1940 aquest tipus d'enciam ja suposava el 95% de l'enciam conreat i consumit als Estats Units. Al tombant del segle xx van començar a recuperar una certa popularitat altres tipus d'enciams que han aconseguit fins a un 30% de la producció.^[47] L'enciam espàrrec o de tija va ser desenvolupat per primera vegada a la Xina i continua sent conreada principalment en aquest país.^[48]

Durant el segle xx, els mètodes de producció d'enciam, inclosos tots els processos per incrementar les vendes, s'han convertit en mètodes organitzats a gran escala. La major part de la producció agrícola es realitza amb l'aplicació de grans quantitats de productes químics, incloent-hi adobs i plaguicides; tot i així, l'agricultura ecològica representa una opció que està creixent, una tendència que es va iniciar amb petits productors, però que ha arribat també a una producció més industrial que principalment conrea enciam llarg i escaroler.^[47] En els primers anys del segle xxi, l'elaboració de bosses d'amanida va començar a ser una part cada vegada més important dins el mercat de l'enciam, especialment als Estats Units. S'obté a partir del que abans era l'enciam que es rebutjava i que no es pot vendre com a producte fresc; ara, aquests productes són envasats de tal manera que duren més que l'enciam que es ven després de la collita.^[49]

Gastronomia

Al voltant de l'any 50, els romans cuinaven i servien les fulles d'enciam amb oli i vinagre, però les fulles més petites de vegades les menjaven crues. Durant el regnat de Domicià, entre els anys 81 i 96, era habitual servir una amanida d'enciam abans de començar un àpat. Després de l'època romana Europa va continuar la tradició de cuinar l'enciam principalment amb les moltes varietats romanes, abocant oli i vinagre calent sobre les fulles cuites.^[9]

Actualment la major part de l'enciam es cultiva per les seves fulles, tot i que també hi ha un tipus que es conrea per consumir la tija, i un altre per fer oli a partir de les seves llavors.^[22] L'enciam sobretot s'utilitza en amanides, ja sigui sol o amb altres verdures, hortalisses, carns i formatges. Per exemple, l'enciam llarg és el que s'acostuma a fer servir per preparar l'amanida Cèsar —amb altres productes com anxoves i ous—, i en l'amanida catalana, juntament amb tomàquet i embotits. Les fulles d'enciam també es poden trobar a les sopes i entrepans, mentre que les tiges es mengen tant crues com cuites.^[10]

El consum d'enciam a la Xina es va desenvolupar de manera diferent que als països occidentals a causa dels riscos de salut i una aversió cultural a menjar fulles crues. Per això els vegetals, al sud-est asiàtic, tant si se serveixen freds com calents, abans es couen. Encara als països asiàtics, l'enciam s'utilitza en una major varietat de plats que als països occidentals, associat amb altres ingredients com el formatge de soja, en plats de carn o sopes, sofregit amb la tècnica stir frying, sols o amb altres verdures. Les tiges d'enciam, àmpliament consumides a la Xina, es mengen crues o cuites, però si es couen és per menjar, ja acabades de fer, en plats de sopa.^[48]

Nutrició i salut

Segons la varietat, l'enciam és una bona font de vitamina A, vitamina K i potassi, amb altes concentracions de vitamina A als enciams d'un color verd més fosc. També proporciona una mica de fibra dietètica (concentrada a la tija i a les ramificacions), hidrats de carboni, proteïnes i una petita quantitat de greix. Amb l'excepció del tipus iceberg, l'enciam també proporciona vitamina C, calci, ferro i coure, amb vitamines i minerals que es troben a la fulla.^[32] D'altra banda, de manera natural, l'enciam absorbeix i concentra liti.^[38]

Transmissor de malalties

Els patògens que provoquen intoxicació alimentària poden sobreviure en l'enciam emmagatzemat, però acostumen a disminuir en nombre durant aquest període. L'excepció és la listèria monocitògena, el bacteri que provoca la listeriosi, que es multiplica una vegada l'enciam és arrencat. No obstant això, tot i els alts nivells de bacteris que hi ha als enciams llestos per al consum, un estudi del 2008 no va trobar indicis de listeriosi transmesa a través dels aliments. La investigació indica que el motiu pot ser la curta vida del producte, la microflora que competeix amb el bacteri o bé possibles propietats de l'enciam que causen que els bacteris siguin incapaços de provocar listeriosi.^[51]

Altres bacteris que hi ha a l'enciam són del gènere Aeromonas —que no s'han assignat a cap brot—, els campilobàcters —provoquen una infecció anomenada campilobacteriosi—, i espècies de Yersinia, com la intermedia o la kristensenii, que s'han trobat principalment en l'enciam.^[52] L'enciam s'ha relacionat amb nombrosos brots del bacteri Escherichia coli O157: H7 i de shigel·la; però les plantes molt probablement van ser contaminades per contacte amb la femta d'animals.^[53] Un estudi de 2007 va determinar que el mètode de refrigeració al buit incrementa les taxes de supervivència de l'E. coli O157: H7.^[54] El bacteri de la salmonel·la també ha causat brots infecciosos en enciams contaminats.^[55] Determinats virus, com el de l'hepatitis A, el calicivírid i el norovirus, també s'han trobat a l'enciam. També s'ha vinculat a brots d'infestacions parasitàries com la de la Giardia lamblia, que causa la giardiosi.^[52]

Ús medicinal

A més de ser una verdura de fulla comestible, l'enciam ha tingut diversos altres usos des de l'edat antiga, que el relacionen com a herba medicinal o un símbol religiós. Per exemple, els antics egipcis pensaven que l'enciam era un símbol relacionat amb la potència sexual^[47] i que fomentava l'amor i la maternitat en les dones. Els romans afirmaven que augmentava la potència sexual.^[56] En canvi, els escriptors de l'antiguitat grega relacionaven la planta amb la impotència masculina,^[9] i la feien servir durant els funerals probablement a causa del seu paper en el mite d'Adonis. Les dones britàniques del 1800 creien que provocaven infertilitat i esterilitat. És cert que l'enciam té lleus propietats narcòtiques tot i que l'espècie que més es cultiva, L. sativa té nivells més baixos de narcòtics que els seus parents salvatges.^[56] Aquest efecte narcòtic és una propietat que es troba al líquid blanc o làtex de les tiges de l'enciam,^[30] i que també rep el nom de lactucàrium o opi d'enciam.

S'utilitzen extractes d'enciam per a cremes i locions per a la pell en el tractament de les cremades solars i en els casos de pell aspra. En alguna ocasió s'ha considerat que era útil també per solucionar problemes relacionats amb el fetge. Alguns colons americans van declarar que la verola es podia prevenir a través de la ingestió d'enciam,^[56] i una creença iraniana va suggerir el consum de les llavors per a tractar la febre tifoide.^[57] La medicina popular també ha afirmat que serveix per tractar el dolor, el reumatisme, la tensió excessiva, el nerviosisme, la tos i la bogeria. No s'han trobat proves científiques d'aquests beneficis en humans, tot i que sí que s'han demostrat efectes similars en ratolins i gripaus.^[30] Les creences religioses vinculades a l'enciam continuen actualment entre els Yazidi, que viuen al nord de l'Iraq i la seva religió els impedeix de menjar enciam.^[58]

Art

Les representacions artístiques relacionades amb l'enciam a Catalunya tenen a veure especialment amb la conscienciació sobre el reciclatge i la música. El Capità Enciam va ser un personatge de ficció, creat a mitjan dels anys noranta per al canal de televisió TV3. Encarnat per Pep Parés, el Capità Enciam protagonitzava episodis curts conformats per un o dos esquetxos en els quals conscienciava els telespectadors sobre les utilitats del reciclatge, parodiant amb humor els superherois de còmic. El seu lema era «Els petits canvis són poderosos».^[59]

Per altra banda, «La guerra de l'enciam» és una peça musical de La Trinca amb una lletra que relata l'enfrontament entre pagesos catalans i francesos, fet que es va produir abans de l'entrada de l'estat espanyol a la Unió Europea.^[60] La Trinca, un grup de música i espectacle català format per Josep Maria Mainat, Miquel Àngel Pasqual i Toni Cruz, fou molt popular a la dècada dels 70 i primers dels vuitanta per la seva capacitat de fer crítica social i política, sempre amb humor, fent paròdies i atrevides posades en escena.

Referències

Bibliografia

• The Organic Gardener's Handbook of Natural Pest and Disease Control. Rodale, 2009. ISBN 978-1-60529-677-7.
• Davey, M. R.; Anthony, P.; Van Hooff, P.; Power, J. B.; Lowe,, K. C.. «Lettuce». A: Transgenic Crops. Volume 59. Springer, 2007. ISBN 978-3-540-36752-9.
• Katz, Solomon H.; Weaver, Williams Woys. Encyclopedia of Food and Culture. Volume 2. Scribner, 2003. ISBN 978-0-684-80565-8.
• Weaver, Williams Woys. Heirloom Vegetable Gardening: A Master Gardener's Guide to Planting, Seed Saving and Cultural History. Henry Holt and Company, 1997. ISBN 978-0-8050-4025-8.

Vegeu també

• Amanida
• Enciam de mar
• Llista de plantes de fulla comestible

Viccionari

Llysieuyn a dyfir er mwyn ei ddail, fel arfer i'w fwyta yn amrwd mewn salad yw letysen.

Locika setá, neboli locika salátová (Lactuca sativa L.) je listová zelenina původem snad z Asie. Do střední Evropy se dostala ve středověku ze Středozemí.^[1] Vyskytuje se pouze v kultuře a je známo mnoho variet, či kultivarů různých tvarů a barev listů.

Nejrozšířenější locikou je dnes Lactuca sativa var. capitata, locika, salát hlávkový.^[1] Locika se obvykle pěstuje jako salátová, tedy listová zelenina a jako taková je rozšířena po celém světě.

Popis

Salát z listů salátu, rajčat a chřestu

Locika je letnička i dvouletka se světle i tmavě zelenými, načervenalými i tmavočervenými listy. Tvoří hlávkovité růžice s hladkými i zkadeřenými listy.^[1] Malé žluté květy připomínají pampelišku, jsou však menší.

Dějiny

Locika byla známa již ve starověkém Egyptě, odkud se rozšířila do jižní Evropy a dále na sever. Její nejstarší zobrazení objevili archeologové v chrámu Senusreta I. v egyptském Karnaku. Senusret I. zde obětuje mléko bohu Minovi, jemuž byl salát zasvěcen.
Lociku znali ve starověké Persii, lékaři ve starověkém Řecku, kde se pěstovala již od 6. století př. n. l.,^[1] věřili, že salát může působit jako prostředek vyvolávající spánek. Pochutnávali si na ní samozřejmě i ve starověkém Římě, odkud se ve středověku rozšířila dále do Evropy. Do Ameriky ji přivezl Kryštof Kolumbus.^[2]

Průměrný obsah látek a minerálů

Tabulka udává dlouhodobě průměrný obsah živin, prvků, vitamínů a dalších nutričních parametrů zjištěných v hlávkovém salátu.^[3]

Šťáva z listů obsahuje malé množství organických kyselin (jablečná, citronová, šťavelová). Zároveň obsahují asparagin a hořký lactusin.

Odkazy

Reference

V tomto článku byl použit překlad textu z článku Lettuce na anglické Wikipedii.

1. ↑ ^{a b c d} Kolektiv. Zahradnický slovník naučný. III. svazek CH - M. 1. vyd. Praha: Ústav zemědělských a potravinářských informací, 1997. s. 260. ISBN 80-85120-62-3
2. ↑ Lettuce:Food Facts & Trivia [online]. [cit. 2007-11-02]. Dostupné online.
3. ↑ McCance a Widdowson´s:The Composition of Foods, 6. Summary edition, Royal Society of Chemistry Cambridge a Food Standard Agency, 2008, ISBN 978-0-85404-428-3

Související články

• Locika indická

Externí odkazy

• Obrázky, zvuky či videa k tématu locika setá ve Wikimedia Commons
• Galerie locika setá ve Wikimedia Commons
• Charakteristika Lociky (anglicky)

Der Gartensalat oder Gartenlattich (Lactuca sativa), auch kurz Lattich (selten in der Schweiz)¹ (von mittelhochdeutsch lattech, latech, lateche, über das Althochdeutsche entlehnt aus gleichbedeutend lateinisch lactuca^[1]) genannt, ist eine Pflanzenart aus der Gattung der Lattiche (Lactuca) in der Familie der Korbblütler (Asteraceae). Der Gartensalat wurde durch den Verein zur Erhaltung der Nutzpflanzenvielfalt e.V. (VEN) zum Gemüse des Jahres 2007/2008 in Deutschland gewählt.

Beschreibung

Gartensalat (Lactuca sativa), blühend

Es ist eine ein- bis zweijährige krautige Pflanze, die zunächst nur als Grundblatt-Rosette heranwächst; diese Rosette oder Teile von ihr sind es, die vom Menschen verzehrt werden. Die Grundblätter sind ungeteilt oder schrotsägeförmig, ganzrandig und nicht dornig gezähnt. Im Sommer schosst (= bildet einen Blütenstand) der Gartensalat schließlich in die Höhe und erreicht Wuchshöhen von 30 bis 100 Zentimeter. Der aufrechte Stängel ist im oberen Bereich rispig-verästelt, weißlich, oft rötlich gesprenkelt und kahl. Die Stängelblätter sind herzförmig-stängelumfassend und meist verkehrt eiförmig.

In rispigen Blütenständen stehen viele kleine, schmale körbchenförmige Teilblütenstände zusammen. Diese Teilblütenstände haben ungefähr zylindrische Form, die zur Blütezeit anschwillt, und ihre Hülle besteht aus dachig angeordneten Hüllblättern, die eine Länge von etwa 8 bis über 13 mm aufweisen. In den Blütenkörbchen sind meist sieben bis 15 (selten bis zu 30 oder mehr) Zungenblüten vorhanden. Die überwiegend gelben, manchmal auch etwas violette Farbe enthaltenden Zungenblüten enden in fünf Kronzipfeln, woran man gut erkennen kann, dass die Kronröhre aus fünf Kronblättern gebildet wird.

Die je nach Sorte weißlichen, hellgrauen, braunen oder schwarzen Achänen sind verkehrt eiförmig und etwa 3 bis 4 mm lang, haben eine oder mehrere Rippen und münden in eine oft fadenförmig verlängerte Spitze, an der der Pappus sitzt. Der weiße Pappus besteht aus mehreren Reihen einfacher und gleich langer Haare.

Die Chromosomenzahl beträgt 2n = 18.^[2]

Inhaltsstoffe

Inhaltsstoffe der Latticharten:
1: α-Lactucerol (= Taraxasterol). 2: β-Lactucerol (= Lactucon, Lactucerin). 3: Lactucin; 4: Lactucopicrin

Die Inhaltsstoffe entsprechen denen anderer Latticharten, siehe auch dort Lattich-Inhaltsstoffe. Der Gartensalat führt einen weißlichen Milchsaft, insbesondere in den Stängeln und Blütenständen. Dieser Milchsaft, von dem sich auch die botanische Bezeichnung Lactuca ableitet, enthält Bitterstoffe (siehe Lattiche), die der Pflanze bei der Abwehr von Fressfeinden und Schädlingen helfen; andererseits bestimmen sie auch den Wohlgeschmack seiner Grundblätter.

Eine unerwünschte Substanz im Gartensalat ist unter anderem Nitrat. Dunkel gehaltener Gartensalat kann bis zu 4,85 Gramm Nitrat pro Kilogramm enthalten. Ausschlaggebend ist die Fähigkeit zur Nitratspeicherung, die genetisch vorgegeben ist und von Sorte zu Sorte starke Unterschiede zeigt.

Geschichte

Als Stammart wurde inzwischen der Stachel-Lattich (Lactuca serriola) nachgewiesen, eine in Südeuropa, Vorderasien bis Nordindien sowie Nordafrika weit verbreitete Steppenpflanze, mit dem der Gartensalat konspezifisch ist.

Schon seit der Antike wird diese Pflanze in vielen Sorten kultiviert. So existieren etwa 4.500 Jahre alte Reliefs, welche eine Pflanze darstellen, die dem Römersalat ähnelt. Von Ägypten ausgehend, verbreitete sich der Salat über die ganze antike griechische und römische Welt.

In Mitteleuropa ist der Gartensalat erst seit der Zeit Karls des Großen verbreitet. Ausgehend von den Klostergärten verbreitete sich der Schnittsalat (Lactuca sativa var. crispa) mit seinen rosettig locker stehenden Blättern, während in den romanischen Ländern die Kultur des Bindesalates (Lactuca sativa var. longifolia) mit seinen länglichen, einen lockeren Kopf formenden Blättern entwickelt wurde. Der heute bekannte und beliebte Kopfsalat (Lactuca sativa var. capitata) ist eine Züchtung aus dem Beginn der Neuzeit.

Im Mittelalter fand insbesondere der Lattichsamen (semen lactucae) Verwendung.^[5]

Kultur

Ausgewachsener Salat blüht von Juni bis August, die Grundblätter entwickeln dann aber zu viele Bitterstoffe, deshalb wird geerntet, bevor der Salat in die Höhe wächst („schosst“).

Zu den Hauptanbaugebieten gehören Italien, Frankreich, Holland, Belgien, Spanien und Deutschland. In Gebieten mit Frost wird der Kopfsalat unter Glas und im Freien angebaut. Freilandsalat wird bis zu 500 g schwer im Handel angeboten. Der unter Glas angebaute Salat wird schon ab etwa 100 g angeboten. Der Wintersalat aus dem Gewächshaus hat durchschnittlich höhere Nitratwerte als der Freilandsalat im Sommer. Dies ist auf den im Gewächshaus bedingten Lichtmangel zurückzuführen.

In den Handel gelangen viele Salate in Folien gepackt, um den Kopf zusammenzuhalten und gleichzeitig eine starke Verdunstung zu vermeiden. Der Salat behält so länger seine Frische.

Sonstiges

Durch Ethen wird der Salat schneller welk und bekommt braune Flecken. Dieses Gas strömt etwa aus reifendem Obst aus.

Neben dem grünen Salat gibt es auch eine rote Variante. Die Farbe wird durch Anthocyane verursacht.

Kulturformen

Grüner Gartensalat

Die Vielfalt der kultivierten Formen lässt sich in zwei große Gruppen einteilen: Die erste hat eine kurze Kulturzeit und bildet keine geschlossenen Köpfe (convar. sativa Helm), die zweite Gruppe mit langer Kulturzeit bildet meistens Köpfe (convar. incocta Helm). Bei Hanelt heißen die beiden Gruppen „Supergroup“ 1 und 2, er ordnet ihnen folgende Sortengruppen zu:^[6]

• Supergroup 1 (convar. sativa)
  • Bindesalat, Romana-Salat, Römischer Salat (Cos Group, Lactuca sativa var. longifolia Lam.)
  • Oilseed Group, angebaut wegen der ölhaltigen Samen
  • Spargelsalat (Stalk Group, Lactuca sativa var. angustana L.H. Bailey)
  • Sativa Group, nur noch selten, etwa in Zentralasien, kultiviert
• Supergroup 2 (convar. incocta)
  • Kopfsalat, Grüner Salat, Buttersalat (Butterhead Group, Lactuca sativa var. capitata L.)
  • Krachsalat (Crisphead Group), darunter der Eisbergsalat,
  • Schnittsalat, Pflücksalat, Blattsalat (Cutting Group, Lactuca sativa var. crispa L.)
  • Latin Group, bildet dicke, kurze Blätter, im Mittelmeerraum verbreitet

Quellen

• Beschreibung in der Flora of North America. (engl.)

Literatur

• Ruprecht Düll, Herfried Kutzelnigg: Taschenlexikon der Pflanzen Deutschlands. Ein botanisch-ökologischer Exkursionsbegleiter zu den wichtigsten Arten. 6., völlig neu bearbeitete Auflage. Quelle & Meyer, Wiebelsheim 2005, ISBN 3-494-01397-7.
• Manfred A. Fischer, Wolfgang Adler, Karl Oswald: Exkursionsflora für Österreich, Liechtenstein und Südtirol. 2., verbesserte und erweiterte Auflage. Land Oberösterreich, Biologiezentrum der Oberösterreichischen Landesmuseen, Linz 2005, ISBN 3-85474-140-5.

Einzelnachweise

1. ↑ Friedrich Kluge, Alfred Götze: Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. 20. Auflage. Hrsg. von Walther Mitzka. De Gruyter, Berlin/ New York 1967; Neudruck („21. unveränderte Auflage“) ebenda 1975, ISBN 3-11-005709-3, S. 425 (Lattich).
2. ↑ Erich Oberdorfer: Pflanzensoziologische Exkursionsflora für Deutschland und angrenzende Gebiete. Unter Mitarbeit von Angelika Schwabe und Theo Müller. 8., stark überarbeitete und ergänzte Auflage. Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim) 2001, ISBN 3-8001-3131-5, S. 989.
3. ↑ K. Herrmann: Inhaltsstoffe von Obst und Gemüse. Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart 2001, ISBN 3-8001-3139-0.
4. ↑ Merkblatt Kopfsalate. Bayerische Landesanstalt für Landwirtschaft, Juni 2005.
5. ↑ Volker Zimmermann: Die Heidelberger Arzneibücher Ysack Leujs. Beiträge jüdischer Ärzte zur Heilkunde des Mittelalters. Franz Steiner, Stuttgart 2018, ISBN 978-3-515-12174-3, S. 62.
6. ↑ P. Hanelt, IPK (Hrsg.): Mansfeld's Encyclopedia of Agricultural and Horticultural Crops (online)

Ta'n glassyr (Lactuca sativa) ny lus vleeanagh ny ghaa-vleeanagh honderagh 'sy chynney neaynin Asteraceae. T'eh lhiassit son y chooid smoo myr glassrey duillagagh. Ayns ram çheeraghyn t'eh eeit myr glassrey feayr aw ayns glassanyn, braghtanyn, as lhongaghyn elley. Ayns buill ennagh, ta'n glassyr aarlit as ta ymmyd y stholk cha scanshoil as ymmyd y duillag.

Ka'anakyrỹi (karaiñe'ẽ: lechuga) herava avei lechu, ka'avo yvypóra oñemitỹ hi'upyjehe'a rembi'u hag̃ua. Oiko heta ka'anakyrỹi ysaja, para, ha tuichakue.

Ho'uva pýra térã mbojypapyre.

Lechu ñemuhape.

Kahû

Kahû, kaho, loçik, xas an xes (navê zanistî yê latînî: Lactuca sativa) riwekeke xwarinê ye ji famîleya stêregulan (Asteraceae).

Bi havînê gupikên xwe vedike, heya 30 - 100 cm bilind dibe. Li Kurdistanê parêzgehên Dîlok, Riha, Îdir, Erzîrom, Wan, Mûşê bo firotinê çandiniya wê tê kirin. Xelk ji bo xwarina malbatê di bostanan de diacon. Ligel gelek vîtamîn û madeyên bikêr, tê de nîtrat jî heye ku ev ne baş e.

Başûrê Ewropa, Hindistan, Asya nêzîk, bakurê Afrîka ji berê de cihên lê xas dihatiye çandin e. Di demên antîk de herwiha dihatibûya xwarin. Ji ber etenê zû kartû dibe, divê mirov bi tezeyî bikarbîne.

Li ser babetê

• Ruprecht Düll û Herfried Kutzelnigg: Taschenlexikon der Pflanzen Deutschlands - Ferhengoka riwekên Almanyayê. 2005, ISBN 3-494-01397-7

Çavkanî

• Nasandina floraya bakurê Amerîkayê. (îngl.)

A ensalada (Lactuca sativa (Linnaeus, 1758)) ye una planta anyal d'a familia d'as asteracias que se cautiva ta l'alimentación, mas que mas por a suya versatilidat como parte d'os apanyizos.

Descripción

A planta tiene una vena pivotant y creix como una roseta de fuellas superficials, de bells 25 centimetros de lonchitut cadaguna, de color verde intensa, que de regular son o que se consume.

O troncho gosa estar curto, de sección celindrica, y ye d'a on creix a inflorescencia en a epoca d'a florada. As flors son amariellas y amaneixen en capitols. A simient disposa d'un vilano, que les sirve ta dispersar-se con l'aire.

Fitonimia

O fitonimo «ensalada» regular que por tot Aragón se gosa referir a ista planta, y ye una parola que tamién ha pasau a o castellano d'Aragón, por o fuerte substrato de a luenga aragonesa que tiene, con ixe sentiu. Por contra de como se fa en castellano estándar, luenga en a que a parola se gosa referir concretament a l'apanyizo, en a mayoría de parlas d'Aragón, tanto castellanas como aragonesas y dica catalanas, o termin «ensalada» s'aplica a la planta.

O naturalista y lexicografo Rafel Vidaller a documenta con iste nombre en puestos tan dispersos por a cheografía aragonesa como Fonz, Seira, Biarche, Chistén, Balbastro, Sos d'o Rei Catolico u Gallocanta.^[1]

En aragonés medieval se documenta lo fitonimo leituga:

Referencias

Nu tirrinu di lattuchi

La lattuca è la cchiù canusciuta dî nzalati. Havi nu sapuri friscu e dilicatu. Si ponnu manciari li fogghi, crudi o cotti.

Latugo esas planto leguma, qua kontenas suko laktatra, ek la tribuo "chikorei". lactuca

Leti, Yon vejetab, fèy vè yon plant moun manje pou salad.

Tradiksyon

• Lòt kreyòl:
• Franse: laitue
• Angle: lettuce
• Alman: Kopfsalat
• Panyòl: lechuga

Istwa

Istwa mo sa

referans

Kèk lyen

Ang letsugas o litsugas (Ingles: lettuce, Kastila: lechuga) ay isang uri ng gulay.^[1]

Mga talasanggunian

Ang lathalaing ito na tungkol sa Gulay ay isang usbong. Makatutulong ka sa Wikipedia sa nito.

Lettuce (Lactuca sativa) is an annual plant o the daisy faimily, Asteraceae. It is maist eften growed as a leaf vegetable, but whiles for its stem an seeds. Lettuce is maist eften uised for salads, awtho it is an aa seen in ither kinds o fuid, such as soups, sandwiches an wraps; it can an aa be grilled.^[3]

References

Ko e lētisi lau (mei he lea fakapilitānia) ko e fuʻu ʻakau siʻi ia, ʻomi ki Tongá ni. ʻOku ui nounou ko e lētisi pē, ka ʻoku ʻi ai ha lētisi kehe. Ko hono lau ʻoku manakoa ki he meʻatokoni. ʻOku lahi ʻa e ngaahi fakakeheʻi.

Tataku

• Hokohoko ngaahi ʻakau; Vaʻa fekumi ngoue Vainī
• Tongan dictionary; C.M. Churchward
• Plants of Tonga; T.G. Yuncker; BPB bulletin 220, Honolulu 1959

Pilliyuyu icha Lichuwa (Lactuca sativa) nisqaqa huk ch'ulla wata quram, lichi hillisapam, yuyupakunapaq llamk'achisqa.

Hawa t'inkikuna

• Commons nisqapi suyukunata uyarinakunatapas tarinki kaymantam: Pilliyuyu.

Quillechuca^[1] ahnozo lechoca^[2] in quilitl.

Roma quillechuca

Tlahtōlcaquiliztilōni

1. ↑ In tlahtōlli quillechuca īpan Fray Alonso de Molina ītlahtōltecpantiliztli, yeh ōquihcuilo Lechuga.lomiſmo. uel,quilechuca.
2. ↑ Mihcuiloa lechocas quihtōznequi lechuga īpan in Un manuscrito en náhuatl sobre astrología europea. Søren Wichmann. Universidad de Leiden & Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology, Leipzig īhuān Ilona Heijnen. Universidad de Leiden.

Salat, salat latuk (Lactuca sativa L.) — murakkabguldoshlar oilasiga mansub bir yillik oʻsimliklar turi, sabzavot ekini, 5 xili: barg S, uziladigan S, boshli S, romen yoki rim Sti va sarsabil S. bor. Jahondagi barcha dehqonchilik mintaqalarida ekiladi. Yosh barglari, poyasi, boshchasi isteʼmol qilinadi. Bargi vitaminlar (V, S, RR), karotin, kaliy, fosfor, temir tuzlariga boy. Ildizi oʻq ildiz. Avval toʻpbarg , gul, soʻng 60—120 sm uzunlikda sershox gulpoya hosil qiladi. Gullari ikki jinsli, mayda, sariq, roʻvaksimon toʻpgulga yigʻilgan, oʻzidan changlanadi. Sovuqqa chidamli, yorugʻsevar, suvga talabchan. Urugʻi 2—4° da unib chiqadi. S bir yilda 2 marta fevr.— mart va sent.— okt.da sepiladi. Namgarchilik yuqori boʻlsa chirib ketadi. Gektariga 3–5 kg urugʻ sarflanadi. Oʻzbekistonda, asosan, barg S.ning Yirik boshli va 2002 yilda Oʻzbekiston sabzavot, poliz ekinlari va kartoshkachilik i.t. institutida chiqarilgan Koʻk shox navlari ekiladi.

Kasalliklari: soxta unshudring , qora, oqchirish. Zararkunandalari: sabzavot shirasi.^[1]

Manbalar

Salat (latin.: Lactuca sativa) om üks'vozne heinäsine maižanduseline kazmuz. Mülüb Puzuänikoižed-sugukundha.

Latinine nimituz om saudud lac-sanaspäi «maid», kazmusen südäivezi om sen pojav.

Leviganduz

Eziauguine todesine kodima om tundmatoi, no tetihe kazmust Amuižes Kitaiš i Amuižes Egiptas, Keskmeren maiš. Salat om ottud kul'turkazmuseks Keskmeren randal edel meiden erad.

Kazvatadas Evropadme 16. voz'sadaspäi, Venämas — 17. voz'sadaspäi. Nügüd'aigan ištutesed oma levitadud kaikes mail'mas.

Ümbrikirjutand

Kaks' toižendad om salatal:

• Lactuca sativa var. secalina — lehtesine, kerata.
• Lactuca sativa var. capitata — keran sädandanke.

Järedad siledad vai kid'žorad ünäižed lehtesed oma varzita, kazdas kogol jurusespäi. Ned oleldas pakuižvihandad, mugažo rusttad harvoin. Lehtesen kesksonen alah om sugasekaz. Kera oleskeleb kehkranvuiččen forman. Seikh šingotase lehtesiden jäl'ghe, sase 60..120 sm kortte reiguta südäimes, sarakoičese lujas, änikoidenke.

Henod pakuižed änikod oma molembiden suguiden. Puzuižed-änikused sijadasoiš seikhel löustken nägul. Salatan semnikaz plod om lendandabutusenke.

Vilunvastaine kazmuz, idüd tirptas lämut −3..−5 Cel'sijan gradushasai. Salat navedib päivänvauktust i lujad nepsut.

Kävutand

Ottas sömäks veresid lehtesid i keroid, vitaminoikaz vihoštez. Ku kazmuz pästaškandeb nägujad seikhed, ka kaik kargištub.

Salatan mail'man satuz oli 27 mln tonnoid vl 2017, sidä kesken: Kitai — 15,2 mln tonnoid, AÜV — 3,8 (vl 2013 läz kaik satuz oli kahtes štatas, Kalifornii 71% i Arizon 29%), Indii — 1,1, Ispanii — 1,0, Italii — 0,7.

Homaičendad

A Vogalsalod

A Kopfsalod

Salodpflanzna nennt ma olle Pflanzna, aus dena a koids, unkochts Essn gmocht wead, des wo ma Salod nennt. Des san oiso koa botanische Gruppn vo Pflanzna, sondan a reine Zuaordnung vo da Kuchl.

Im engan Sinn san Salodpflanzna a Bladdlgmias. Im weidan Sinn vastäht ma drunta oba ois Gmias, wo ma in an Salod einedoa ko.

Garbėniouti saluotē

Saluotis, kėtap saluota, saluotā, saluotė (luotīnėškā: Lactuca sativa) ī tuokė daržuovė, katra muokslėškā prigol prī grėižžėidiu augalū (Asteraceae) šeimuos.

Tasā augals vėinmetis ī, ožaug 30-100 cm aukštoma. Ėšaugėn statmena, plėka stombri, ont katruo sokraun mažus geltuonus žėidokus – anėi žīdia lėipas–rogpjūtė mienesēs.

Saluotiu lapā švėisē žali, būn vairiū skvarmu: garbiniouti, līgiakraštē, bongouti, kiaušė skvarmas, sosisokė̄ i gūžės ė panašē.

Saluotiu lapā vėins ėš pėrmūju pavasarė žalomīnu ī. Ėš anūm taisa saluotės, ded kap garnīra prī vairiū jiediu.

Tamafart (Assaɣ ussnan: Lactuca sativa), (Tettwassen s: cclada neɣ sslaṭa) d talmest n yemɣan yeṭṭafaren tawsit n tmafart, tamafart d azegza yettwaččayen s iferran-is

Aglam

Tamafart i wučči

Tidefrin n tmafart

Asexdem d iseqdac

Tiwlafin

Amezruy

Ẓeṛ daɣen

Μαρούλι

Το μαρούλι (Lactuca sativa, Λακτούκη η ήμερος) είναι ετήσιο, ποώδες φυτό γρήγορης ανάπτυξης της οικογένειας των Σύνθετων (Compositae). Καλλιεργείται από τους Ρωμαϊκούς χρόνους και η προέλευση του είναι η Ασία. Αναφέρεται από τον Ηρόδοτο, τον Θεόφραστο και τον Διοσκορίδη με το όνομα θριδακίνη και θρίδαξ.^[1]

Χαρακτηριστικά

Η ρίζα του είναι πασσαλώδης με μήκος έως μισό μέτρο. Τα φύλλα του βγαίνουν από το βλαστό που είναι κοντός, χρώματος ανοικτοπράσινου ή βαθυπράσινου. Τα μαρούλια είναι λεία, στρογγυλά ή κατσαρά.

Η άνθηση του μαρουλιού γίνεται σταδιακά και οι καρποί του βγαίνουν 10-15 μέρες μετά την άνθηση. Τα μαρούλια πολλαπλασιάζονται με σπόρο. Η σπορά γίνεται σε φυτώρια και σε 15 περίπου μέρες τα φυτάρια είναι έτοιμα για μεταφύτευση. Ευδοκιμεί σε δροσερές θερμοκρασίες και δεν αντέχει στη ζέστη. Στην Ελλάδα καλλιεργείται από το φθινόπωρο μέχρι την άνοιξη, και το καλοκαίρι σε ψυχρότερα κλίματα. Για την επιτυχία στην καλλιέργεια πρέπει να υπάρχει αρκετή εδαφική υγρασία, καλός φωτισμός και δροσερές νύχτες.

Κατανάλωση

Το μαρούλι τρώγεται ωμό, σκέτο ή σε σαλάτες αλλά και μαγειρεμένο με κρέας (φρικασέ).

Οι Η.Π.Α έχουν τη μεγαλύτερη παραγωγή στον κόσμο, ακολουθούν η Κίνα, η Ισπανία και ο Καναδάς. Στην Ελλάδα καλλιεργούνται 19.000 στρέμματα περίπου και η ετήσια παραγωγή φτάνει τους 25.000 τόνους.

Βοτανικές ποικιλίες

Υπάρχουν πάρα πολλές ποικιλίες μαρουλιού που μπορούν να διακριθούν σε 4 βοτανικές ποικιλίες.

• Ο φυλλώδης τύπος, στον οποίο τα φύλλα σχηματίζονται σαν ρόδα και δεν έχουν κεφαλή. Φύονται κατά δεκάδες και ανανεώνονται όταν τα πρώτα φύλλα κοπούν. Είναι κατσαρά ή μοιάζουν με της βελανιδιάς. Το χρώμα τους είναι πράσινο, ανοιχτό πράσινο ή και κόκκινο. Στον τύπο αυτό ανήκουν οι ποικιλίες σαλάτες Νεαπόλεως, αντιδομάρουλα και τα κοινά μαρούλια.

• Ο κεφαλωτός τύπος, με παχιά, μαλακά φύλλα που σχηματίζουν μία συμπαγή κεφαλή. Οι ποικιλίες εδώ είναι τα κόκκινα κλειστά μαρούλια, Μπατάβια, Σαλαμάνδρα, Νιού Γιορκ Ιμπέριαλ και άλλες.

• Ο τύπος μαρουλιού-σπαραγγιού με στενά φύλλα και παχύ σαρκώδη βλαστό. Οι ποικιλίες αυτού του τύπου καλλιεργούνται στην Ασία κυρίως για τους βλαστούς τους.

• Ο τύπος ρωμάνα με λεία σκληρά και ανορθωμένα φύλλα που σχηματίζουν ψηλή κεφαλή. Έχουν πολύ λεπτή γεύση και η υφή τους είναι τραγανή. Εδώ έχουμε τις ποικιλίες Σκουροπράσινο, λευκό Παρισιού και Κωνσταντινούπολης.

Διατροφική αξία

Η διατροφική αξία του μαρουλιού ποικίλλει ανάλογα με την ποικιλία. Το μαρούλι γενικά παρέχει μικρές ποσότητες φυτικών ινών, μερικούς υδατάνθρακες, λίγες πρωτεΐνες και ίχνη λίπους. Τα σημαντικότερα θρεπτικά συστατικά του είναι η βιταμίνη Α και το κάλιο. Η βιταμίνη Α προέρχεται από β-καροτένιο, του οποίο αν και έχει κίτρινο-πορτοκαλί χρώμα δεν ξεχωρίζει λόγο του πράσινου χρώματος της χλωροφύλλης. Το β-καροτένιο, μετατρέπεται σε βιταμίνη Α στο ανθρώπινο σώμα. Όσο πιο σκούρο πράσινο, τόσο περισσότερο β-καροτένιο έχει.^[2]

Το μαρούλι, με εξαίρεση την ποικιλία iceberg, είναι επίσης μια μέτρια καλή πηγή βιταμίνης C, ασβεστίου, σιδήρου και χαλκού. Οι νευρώσεις παρέχουν διαιτητικές ίνες, ενώ οι βιταμίνες και τα μέταλλα συγκεντρώνονται στο λεπτό τμήμα των φύλλων.^[2]

Ακολουθεί πίνακας με την περιεκτικότητα σε θερμίδες και συστατικά, για ποσότητες 36 (αντιστοιχούν σε ένα φλιτζάνι μαρούλι ωμό, τεμαχισμένο) και 100 γραμμαρίων.^[3][4]

Επεξηγήσεις: Μ.Μ. = Μονάδες Μέτρησης, gr = γραμμάριο, mgr = 1/1000 γραμμάριο, mcg = το ένα εκατομμυριοστό ( 1 / 1.000.000 {displaystyle 1/1.000.000} ) του γραμμαρίου, IU = (International Unit) μονάδα μέτρησης στην φαρμακολογία για κάποιες ουσίες και διαφέρει ανάλογα με την ουσία και DV = (Daily Value) είναι το ποσοστό στην ημερήσια θρεπτική αξία για διατροφή 2000 θερμίδων την ημέρα.

Ο πίνακας είναι ενδεικτικός λόγο των διαφορών από ποικιλία σε ποικιλία.^[5]

Παραπομπές

Зелена салата или марула — умерено едногодишно или двегодишно растение кое најчесто се расте како лиснат зеленчук. Во некои земји, како Македонија, се јаде ладна и свежа, во салати, сендвичи, и други јадења, додека во некои, како да речеме Кина, зелената салата се јаде зготвена, и дршката има подеднаква важност како листот.

Зелената салата првично има стебленце (розетен раст), но кога процветува, стеблото се продолжува и разгранува, па дава многу цветни глави кои личат на оние кај глуварчето, само помали. Ова се нарекува прецветување. За да биде јадлива, зелената салата се бере пред да прецвета. Растението е храна за ларви на некои Пеперутки.

Сорти

Постојат шест општопризнаени сортни групи на зелена салата (марула), тука подредени по главообразба и стуктурата на листовите. Во рамките на секоја од овие сортни групи постојат стотици сорти на марули избрани по боја и облик на листот, како и по способност да стои подолго:

• Путер салата, има лабави глави; има путереста текстура. Овие се најпопуларни во Македонија и Европа.
• Кинеска салата обично имаат долги, сабјести, главонеобразни листови, со горчлив и робусен вкус за разлика од западните видови, соодветен за потпржени и динстани јадења. Кинеските сорти на марула се делат на дршкоупотребни и листоупотребни видови како јоумајцај (油麦菜) или шенгцај (生菜).
• Кочанеста салата, има цврсти, густи глави како кај зелката. Овие се најслаби по вкус и се користат повеќе заради крцкавата текстура отколку заради вкусот.
• Бескочанеста салата, со нежни, меки и слаби по вкус лисја. Тука спаѓаат назабените и црвенкастите марули.
• Римска салата, наречена и Кос, е главообразен тип со продолжени листови.
• Батависка салата, обликуват умерено густи глави со крцкава текстура; ова е среден тип помеѓу кочанестите и бескочанестите марули.

Некои марули (како кочанестата) се особено одгледани на начин на кој им се отфрлила горчината од листовите. Овие имаат голем процент на вода и мала хранливост. Погорките и попигментираните марули содржат антиоксиданти.

Занимливости

Римска салата

Некои сорти на зелена салата

• Лактукариум (или „Марулен опиум“) е блага опијатна супстанција која се содржи во сите видови зелени салати. Затоа старите егпијани и римјани јаделе марула ако сакале поубаво да заспијат.^[2]
• Најголемата зелена салата тежела 11 kg, и била од сортата Салад Боул, израсната од Колин Боукок од Виластон, Англија, во 1974.
• Во САД, 95% од сета зелена салата расте во Калифорнија и Аризона.
• Језидите не јадат зелена салата.

Историја

Марулата какошто ја знаеме денес започнала како коров по средоземјето. Се служи како храна повеќе од 4500 години, и се јавува низ историјата како на слики во египетски гробници, и во разликувањето на разните видови марула во делата на старогрчките научници. Кристофер Колумбо ја донел марулата во Америка, а со тоа подоцна истата почнала да се одгледува и во САД.[1]

Заболувања

Наводи

लेट्युसचे झाड (वैज्ञानिक नाव: लॅक्टुका सॅटिवा) डेझी कुटूंबातील एस्टेरासीचे आहे. ही एक वार्षिक वनस्पती आहे जी उगवण्यापासून ते बियाणे तयार होईपर्यंत, एका उगवत्या हंगामात त्याचे जीवन चक्र पूर्ण करते आणि नंतर मरते. हे बहुतेकदा पालेभाजी म्हणून पिकविली जाते, परंतु कधीकधी त्याच्या देठासाठी आणि बियाण्यासाठी हे पीक घेतले जाते. लेट्युस बहुतेक वेळा सॅलडसाठी वापरली जाते. हे सूप, सॅंडविच आणि रॅप्स सारख्या इतर प्रकारच्या खाद्यपदार्थांमध्ये देखील वापरले जाते. ते कोळशावर भाजता (ग्रील्ड) देखील येते. ^[३] याचा एक प्रकार, वजू (莴苣) किंवा शतावरी लेट्यूस (सेल्टस), त्याच्या देठासाठी पिकवले जाते, ते एकतर कच्चे किंवा शिजवलेले खाल्ले जाते. हिरवी पालेभाजी म्हणून त्याच्या मुख्य वापर आहे. त्याव्यतिरिक्त शतकानुशतके मानवाने धार्मिक आणि औषधांसाठी देखील याचा वापर केला आहे. सुरुवातीला युरोपचे आणि उत्तर अमेरिकेचे लेट्युसच्या बाजारात वर्चस्व होते, परंतु २० व्या शतकाच्या उत्तरार्धात लेट्युस जगभर पसरले. २०१७ वर्षात लेट्युस आणि चिकोरीचे जागतिक उत्पादन २७ दशलक्ष टन होते, त्यातील ५६% उत्पादन चीनमध्ये झाले होते. ^[४]

लेट्युस सर्वप्रथम प्राचीन इजिप्शियन लोकांनी वापरात आणेले. ते त्याच्या बियांपासून तेल तयार करत. त्याचे रसदार पाने आणि तेलाने भरलेल्या बियांमुळे याचे नंतर खाद्य वनस्पतीमध्ये रुपांतरण करण्यात आले. लेट्युस ग्रीक आणि रोमन लोकांमध्ये पसरले. त्यांनी त्याला लॅक्टुका असे नाव दिले ज्यापासून इंग्रजी शब्द लेट्युस आला. ५० एडी पर्यंत, याचे बरेच प्रकार वापरात आले. लेट्युसचा वापर अनेक वनौषधींमध्ये झालेला मध्ययुगीन काळात दिसून येतो. १६ व्या ते १८ व्या शतकात युरोपमधील अनेक जातींचा विकास झाला. १८ व्या शतकाच्या मध्यापर्यंत तयार झालेली झाडे आजही बागांमध्ये दिसून येतात.

लेट्युसची लागवड सहज होते. कमी तपमानात याला फुले उशीरा येतात. याव फार पटकन रोग येता, तसेच याचे भक्षण कीटक आणि सस्तन प्राणी, बुरशी आणि बॅक्टेरिया करतात. एल. सॅटिव्हा प्रजातींमध्ये आणि काही इतर प्रजातींसह लॅक्टुका या जातीमध्ये सहजपणे दिसून येतो. यामूळे झाडातून बिया नष्ट होतात. हे गुणधर्म बियाणे वाचवण्याचा प्रयत्न करणाऱ्या लोकांना त्रासदायक ठरते, तरीही जीवशास्त्रज्ञांनी लेट्युसच्या बियांचे जनुकीय वर्ग विस्तृत ठेवला आहे. लेट्युसमध्ये जीवनसत्त्वे के आणि ए मोठ्या प्रमाणात आहेत. तसेच फोलेट आणि लोह हे मध्यम प्रमाणात सापडतात. दूषित लेट्युस बहुतेक वेळा ई. कोलाई आणि साल्मोनेला सह बॅक्टेरिया, विषाणूजन्य आणि परजीवी किटकांच स्रोत बनतो.

वर्णन

लेट्युसची फुले

लेट्युसचे फळ

लेट्यूसची मूळतः भूमध्य ते सायबेरिया पर्यंत सर्वत्र आढळते. सध्या हे जगातील बहुतेक भागात आढळते. या झाडांची साधारणत: उंची १५ ते ३० सेमी (६ ते १२ इंच) पर्यंत असते. ^[५] पाने रंगीबेरंगी असतात, मुख्यत: हिरव्या आणि लाल रंगाच्या छटांमध्ये असतात. ^[६] काही प्रकारच्या लेट्युसच्या झाडांना पिवळ्या, सोनेरी किंवा निळ्या छटांचीही पाने असतात. ^[७] लेट्युसमध्ये विविध आकार आणि पोत असतात. लेट्युसचे झाड वेगवेगळ्या प्रकारचे दिसते उदा, आईसबर्ग, घनदाट पाने, कुंपण, स्कॅलोपड, फ्रिली किंवा असभ्य पानांसारखे. ^[६] लेट्युसमध्ये एक मुख्य टप्रूट (मुळ) आणि लहान दुय्यम प्रकारची मुळे असतात. काही प्रकारांत, विशेषत: युनायटेड स्टेट्स आणि पश्चिम युरोपमध्ये आढळणाऱ्या जातींमध्ये लांब, अरुंद टप्रूट्स आणि गौण मुळांचा एक छोटासा समूह असतो. आशियामधील जातींमध्ये लांब टप्रूट आणि अधिक विस्तृत दुय्यम प्रणाली मुळे असणारी झाडे आढळतात. ^[७]

संदर्भ

1. ^ "Lactuca sativa". Kew Royal Botanical Gardens. (आधीच्या मूळ आवृत्तीत त्रूटी जाणवल्याने विदागारातील आवृत्ती दिनांक 2012-11-02 रोजी मिळविली). 2 April 2012 रोजी पाहिले.
2. ^ "Lactuca serriola L". United States Department of Agriculture. (आधीच्या मूळ आवृत्तीत त्रूटी जाणवल्याने विदागारातील आवृत्ती दिनांक 5 June 2012 रोजी मिळविली). 2 April 2012 रोजी पाहिले. Unknown parameter |url-status= ignored (सहाय्य)
3. ^ Hugh Fearnley-Whittingstall. "Grilled lettuce with goats' cheese". BBC. (आधीच्या मूळ आवृत्तीत त्रूटी जाणवल्याने विदागारातील आवृत्ती दिनांक 17 July 2013 रोजी मिळविली). 17 May 2013 रोजी पाहिले. Unknown parameter |url-status= ignored (सहाय्य)
4. ^ "Lettuce (with chicory) production in 2017; Countries/Regions/Production Quantity from pick lists". UN Food & Agriculture Organization, Statistics Division (FAOSTAT). 2018. 13 September 2019 रोजी पाहिले.
5. ^ "Lactuca sativa". Missouri Botanical Garden. (आधीच्या मूळ आवृत्तीत त्रूटी जाणवल्याने विदागारातील आवृत्ती दिनांक 16 June 2013 रोजी मिळविली). 27 March 2012 रोजी पाहिले. Unknown parameter |url-status= ignored (सहाय्य)
6. ↑ ^{a b} Fine Cooking Magazine (2011). Fine Cooking in Season: Your Guide to Choosing and Preparing the Season's Best. Taunton Press. पान क्रमांक 28. आय.एस.बी.एन. 1-60085-303-X.
7. ↑ ^{a b} Ryder, J.; Waycott, Williams (1993). "New Directions in Salad Crops: New Forms, New Tools, and Old Philosophy". In Janick, J and Simon J.E. New Crops. Wiley. pp. 528–532. (आधीच्या मूळ आवृत्तीत त्रूटी जाणवल्याने विदागारातील आवृत्ती दिनांक 17 July 2012 रोजी मिळविली). 11 April 2012 रोजी पाहिले. Unknown parameter |url-status= ignored (सहाय्य)

ਸਲਾਦ ਡੇਜ਼ੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਲਾਨਾ ਪੌਦਾ ਹੈ, ਐਸਟਰੇਸੀਏ। ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਤੇਦਾਰ ਸਬਜ਼ੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਸਦੇ ਬੀਜਾਂ ਲਈ। ਸਲਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਕਸਰ ਖਾਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਹੋਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਭੋਜਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੂਪ ਅਤੇ ਸੈਂਡਵਿਚ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਇਸ ਨੂੰ ਪਕਾਇਆ ਵੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।^[1] ਇਕ ਕਿਸਮ , ਅਸਪਾਰਗਸ ਲੈਟਸ (ਸੇਲਟੂਸ), ਇਸਦੇ ਤਨੇ ਲਈ ਉਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕੱਚੀ ਜਾਂ ਪਕਾਏ ਖਾਧੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪੱਤੇਦਾਰ ਫਲਾਂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸਦੀ ਮੁੱਖ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਇਸ ਤੋਂ ਦਵਾਈਆਂ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਮਾਰਕੀਟ ਵਿਚ ਸਲਾਦ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਸੀ ਪਰ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਸਲਾਦ ਦੀ ਖਪਤ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ। ਸਾਲ 2015 ਵਿਚ ਸਲਾਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ ਉਤਪਾਦ 26.1 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ 56% ਚੀਨ ਤੋਂ ਆਇਆ ਸੀ।

1. ↑ Hugh Fearnley-Whittingstall. "Grilled lettuce with goats' cheese". BBC. Retrieved 17 May 2013.

இலைக்கோசு அல்லது லெட்டசு என்பது ஒரு கீரை வகை ஆகும்.

மேற்குநாடுகளில் இது பெரும்பாலும் பச்சையாக சாலட், கம்பேக்கர் போன்ற உணவு வகைகளில் உண்ணப்படுகிறது. இது சத்து மிகுந்த உணவாகும்.

படங்கள்

• Some lettuce cultivators

• A Romaine lettuce

• Chemical compunds which occur in lettuce:
  1: α-Lactucerol (=Taraxasterol); 2: β-Lactucerol (=Lactucon, Lactucerin); 3: Lactucin; 4: Lactucopicrin.

සලාද (Lactuca sativa) වාර්ෂික පැලෑටියකි. මෙය ඇස්ටර් ගණයට අයත් වන ශාකයක් නොහොත් සුරියකාන්ත කුලය වන ඇස්ටරෙසියේ කුලයට අයත් වන ශාකයකි. මෙය බොහෝ විට වගා කරනු ලබන්නේ කොළ එළවළුවක් වශයෙනි. නමුත් කඳ සහ බීජ ලබා ගැනීම සඳහා ද මෙම ශාකය වගා කරයි. වල් පැලෑටියක් ලෙස පැවති මෙම ශාකය පුරාතණ මිසර දෙශිකයන් පළමුව වගා කරන ලදී. ඔවුන් එම ශාකයේ බීජ මගින් තෙල් ලබා ගත් අතරම එය කොළ එළවළුවක් ලෙසද භාවිතා කළහ. සලාද ගස ග්‍රීක සහ රෝමානු ජාතිකයන් දක්වා පැතිරී ගිය අතර, රෝමානු ජාතිකයන් විසින් මෙම ශාකය "lactuca" ලෙස නම් කරන ලදී. අවසානයේ ඉංග්‍රසි නාමය වන "lettuce" ලෙස භාවිතයට ගැනිණි. ක්‍රි.ව 50 දී මෙම ශාකයේ විවිධ වර්ග පෙන්වා දුන් අතරම, බොහෝ විට මෙම සලාද ශාකය පිලිබඳව මධ්‍යම යුගයේ වූ ඖෂධ ඇතුලත්ව පැවති ලියවිලි වලද දෘශ්‍යමාන විය. 16 ත් 18 වන සියවස අතර කාලයේදී යුරෝපයේ මෙම ප්‍රභේදයන්ගේ වර්ධනයක් දක්නට ලැබිණි. 18 වන සියවසේදී සොයා ගන්නා ලද උප විශේෂ තවමත් ගෙවතු වල දක්නට ලැබේ. මුල් කාලයේදී සලාද ගස සඳහා වූ වෙළඳපොළ යුරෝපය සහ උතුරු ඇමරිකා යන රටවල් අභිභවනය කලද, 1900 න් පසුව මෙම ශාක පරිභෝජනය ලෝකය පුරා පැතිරුණි.

මෙම ශාකය පහසුවෙන් වගා කළ හැකි දැඩි/ශක්තිමත් වාර්ශික ශාකයකි. ඉක්මනින් මල් පීදීම වැළැක්වීම පිණිස අඩු උෂ්ණත්වයක් යටතේ වගා කල යුතුය. මෙම ශාකය පෝෂණ ඌණතාවයන්ට පාත්‍ර විය හැකි අතර, එමෙන්ම කෘමීන් , ක්ෂීරපායි පලිභෝදකය්න් , දිලීර සහ බැක්ටීරියා රෝග වලටද පාත්‍ර විය හැකිය. L. sativa නමැති ප්‍රභේදය, එම ප්‍රභේදය අතරද, වෙනත් ප්‍රභේදයන් අතරද දෙමුහුන් කල හැක. මෙය විශේෂ ලක්ෂණයක් වුවද, ගෙවතු වගා කරන්නන් මෙම ක්‍රමය භාවිතා නොකර, පෙර වගාවේ බීජ රැස් කිරිමට උත්සහ කරයි. ජීව විද්‍යාඥයන් මෙය සලාද ප්‍රභේදයන්ගේ ජාන තටාකය පුළුල් කිරිම සඳහා භාවිතා කරයි. 2010 දී, සලාද සහ චකරි වල ලෝක නිෂ්පාදනය මෙට්‍රික් ටොන් 23,620,000 ක් පමණ විය. මෙයින් අඩකටත් වැඩි ප්‍රමාණයක් චීනයෙන් ලැබිණ.

සලාද ශාකය වැඩිවශයෙන් යොදා ගනු ලබන්නේ සලාද සෑදීමටය. එසේ නමුත්, සුප්, සැන්විච් වැනි විවිධ ආහාර වලද , දවටනයක් ලෙසද සලාද කොළ දක්නට ලැබේ. මේවා වියළා ද භාවිතා කල හැකිය.^[3] Woju නොහොත් Asparagus Lettuce නමැති සලාද ප්‍රභේදය ඒවායේ කඳ ලබා ගැනීම සඳහා වගා කරයි. මේවා අමුවෙන් හෝ පිස අහාරයට ගැනීමට හැකිය. සලාද, විටමින් A සහ පොටෑසියම් අඩංගු ආහාරයකි. එමෙන්ම මේවයේ සුළු ප්‍රමාණයෙන් වෙනත් විවිධ විටමින් සහ පෝෂක අඩංගු වේ. මෙහි හිතකර ගුණ තිබියදීත්, දුෂිත වූ සලාද ගස් මගින් මිනිසුන් අතර E-Coli සහ සැල්මොනෙල්ලා යන බැක්ටීරියා, වයිරස් සහ පරපෝෂිතයන් පැතිරීම සිදු විය හැකිය. මෙහි මුලික භාවිතය කොළ පැහැති පත්‍ර වන අතර, ශතවර්ෂ ගණනාවක සිට මෙම ශාකය ආගමික සහ ඖශදීය වැදගත්කමකින්ද යුක්තය.

== වර්ගීකරණය ==4

L. sativa seeds

සලාද ශාකය, Lactuca (lettuce) ගණයට සහ ඇස්ටරෙසියේ (සූර්යකාන්ත හෝ ඇස්ටර්) කුලයට අයත් වන ශාකයකි.^[4] 1753 දී, Carl Linnaeus විසින් රචිත Species Plantarum^[5] නම් ග්‍රන්ථයේ දෙවන කලාපයේදී ප්‍රථම වරට මෙම සලාද ශාකයේ ප්‍රභේද පිළිබඳව විස්තර ඇතුලත්ව ඇත. L. sativa, පහත සඳහන් නාමයන්ගෙන්ද හැඳින්වේ. Lactuca scariola var. sativa,^[1] L. scariola var. integrata and L. scariola var. integrifolia.^[6] L. scariola, Lactuca serriola ( වල් පලැටියක් නොහොත් කටු සහිත සලාද ) ට සමාන අර්ථ ඇති පදයකි. ^[2] L. sativa වල හඳුනාගත හැකි වර්ගීකරණ කාණ්ඩ, උප විශේෂ සහ ප්‍රභේද ඇත. ප්‍රභේද මගින් ගෘහස්තව දක්නට ලැබෙන සලාද ශාකයේ විවිධ උප විශේෂ පිළිබඳව නිරුපනය කෙරේ.^[7] Lettuce නිරිත දිග ආසියාවේ ඇති Lactuca විශේෂ යන්ට ආසන්න වශයෙන් සමානතාවයක් පෙන්නුම් කෙරේ; සමතිතොශ්ණ සහ අර්ධ නිවර්තන කලාප වල දක්නට ලැබෙන L. serriola වන චණ්ඩ වල් පැලෑටියට වඩාත්ම සමීපය.^[8]

නිරුක්තිය

එලවළු සලාද සෑදීමට යොදාගන්නා බැවින් මෙම නම ලැබී ඇත.

විස්තරය

Mature lettuce inflorescence in fruit

සලාද ශාකයේ උරුම පරාසය මාධ්‍යදරණී රටවල සිට සයිබිරියාව දක්වා පැතිරී තිබිණ. කෙසේ වෙතත් එය මුළු ලෝකය පුරාමද පැතිරී ගියේය. මෙම ශාකය සාමාන්‍යයෙන් උස අඟල් 6-12 ( සෙ.මි 15 - 30 ) ක් පමණ වේ .^[9] පත්‍ර වර්ණවත්ය, ප්‍රධාන වශයෙන් කොළ සහ රතු වර්ණ වන අතර සමහර විශේෂ විචිත්‍ර ප්‍රභේද වේ.^[10] ප්‍රභේද කිහිපයක් කහ පාට, රන්වන් පාට, නිල් පාට පත්‍ර වලින් යුක්තය.^[11] සලාද ශාකය පැතිරුනු හැඩයකින් සහ වයනයන් ගෙන් යුක්තය. Iceberg මාදිලියේ ගණ ආරම්භක ස්ථානයක් (ඉසක්) ඇත. පත්‍ර ප්‍රභේද වල, කට්ට කපන ලද, බික්කු, රැලි සහිත හෝ ruffy පත්‍ර ඇත.^[10] සලාද ශාකයට මුදුන් මුලක් සහ කුඩා ද්විතික මුල් ඇත. ඇමරිකා එක්සත් ජනපදයේ සහ බටහිර යුරෝපයේ ඇති සමහර ප්‍රභේද වල පටු මුදුන් මුලක් සහ ද්විතික මුල් මණ්ඩලයක් ඇත. ආසියාවේ ඇති ප්‍රභේද වල දිගු මුදුන් මුලක් සහ විශාල ද්විතික මුල් දක්නට ලැබේ.^[11]

සලාද ශාකයේ ජීව කාලය (ශාකය රෝපනයේ සිට අස්වනු නෙලන තෙක් ඇති කාලය), ප්‍රභේදය අනුව සහ වර්ෂය අනුව වෙනස් වේ. සාමාන්‍යයෙන් එය දින 65–130 ක් පමණ වේ. මේවයේ මල් පීදුනු (මෙම ක්‍රියාවලිය "bolting" ලෙස ද හැඳින්වේ) විට තිත්ත වන අතර විකිණිමට අපහසු වේ. පරිභෝජනය සඳහා සලාද වගා කරන විට ඒවා පරිණත වන තුරු පමණක් තැබිය යුතුය. උණුසුම් දේශගුණයක් යටතේ, සලාද ශාකයේ මල් ඉක්මනින් පිදීම සිදුවන අතර, ඉතා සීතල දේශගුණික තත්ව යටතේ වර්ධනය සෙමින් සිදුවේ. සමහර අවස්ථා වලදී බාහිර පත්‍ර වලට හානි සිදුවේ.^[12] සලාද ගස් පරිභෝජනයට සුදුසු කාලය ඉක්මවූ විට, මල් නටුව අඩි 3 (0.9 මීටර්)ක් පමණ ඉහලට හට ගනී. ^[13] Cichorieae ගෝත්‍රයට අයත් ශාක වල මෙන් එහි කහ පැහැති කුඩා සලාද මල් කිනිත්තක් (තවද මෙය flower heads හෝ capitula ලෙසද හැඳින්වේ) සෑදේ. සලාද මල් කිනිත්තක බොහෝ පුෂ්පිකා අඩංගුය. සෑම පුෂ්පිකවකම මණි පත්‍රය ක් ඇත. එය බූමණිය (එයින් ඵලයේ ඉතා සියුම් "parachute" හට ගනී) ලෙස හැඳින්වේ. මුකුටය මල් පෙති පහකින් සමන්විතය. ඒවා ජිහ්වලය ට සහ ප්‍රජනක කොටස් වලට බැඳී ඇත. ද්විපාර්ශවික කලංකය සහිත කීලය වටා පරාග ධානිය සම්බන්ධ/ සංයුක්ත වී ඇත. පරාග ධානියෙන් පරාග නිකුත් කරන විට, කීලය දික් වී කලංකය මතට වැටීමට සලස්වයි. එම පරාග කීලය තුලට ඇතුල් වේ. ^[11][14] ඩිම්භකෝෂය හැකිළුණු, ප්‍රත්‍යාන්ඩාකාර (කඳුළු බින්දුවක හැඩය ඇති) වියළි ඵලයක් වන අතර, එය 3 - 4 mm පමණ දිගින් යුක්තය. තවද එය පරිණත වන තුරු විවෘත නොවේ. ඵලයේ සෑම දිශාවකම දාර (5 - 7 ප්‍රමාණයක) ඇත. එහි කෙළවර කුඩා, සුදු කෙඳි පේළි දෙකකට පිහිටා තිබේ. සැම ඵලයකම ඉහළ කෙළවරෙහි ඇති බුමණිය විසිරුණු ව්‍යුහයක් දරයි. සෑම ඵලයකටම එක් බීජයක් ඇත. ඒවා සලාද ප්‍රභේදය අනුව, සුදු, කහ, අළු හෝ දුඹුරු වර්ණයක් ගනී. ^[1]

ශතවර්ෂ ගණනාවකට පෙර සිට ගෘහස්ථකරණය වූ සලාද ශාකය, තෝරා ගත් වරණීය අභිජණන ක්‍රම මගින් විවිධ වෙනස් කම් සිදුවිය. ඒවා නම්: bolting ප්‍රමාද වීම, විශාල බිජ, විශාල ඵල සහ කුඩුම්බි, ප්‍රණිත රසයක් සහ වයනයක්, අඩු ක්ෂීරය ප්‍රමාණයක්, විවිධ පත්‍ර ව්‍යූහයක් සහ විවිධ වර්ණ ඇති විය. එම ක්‍රියාවලිය වත්මන් කාලයේද නොකඩවා කෙරෙමින් පවති. ^[15] සලාද ශාකයේ, ජාන වෙනස් කිරීමේ විද්‍යාත්මක පර්යේෂණ කෙරෙමින් පවතී. 1992 සිට 2005 දක්වා කාලයේදී, යුරෝපීය එකමුතුව සහ එක්සත් රාජ්‍ය මගින් 85 කට අධික ක්ෂේත්‍ර පර්යේෂණ පවත්වා ඇත. ඉන් සමහරක්: වල් නාශක වලට ඔරොත්තු දීමේ හැකියාව වැඩි කරගැනීම, කෘමීන්ට සහ දිලීර වලට ඇති ප්‍රතිරෝධතාව වැඩි කර ගැනීම සහ bolting රටාව ප්‍රමාද කිරීම. කෙසේ වෙතත් දැනට, ජානමය වෙනස් කල සලාද වාණිජ කෘශිකර්මය සඳහා භාවිතා නොකෙරේ.^[16]

ඉතිහාසය

Romaine lettuce, a descendant of some of the earliest cultivated lettuce

සලාද ශාකය පළමුව වගා කරන ලද්දේ පුරණ මිසර ජාතිකයන් විසින්ය. ඒ එහි ඇට වලින් තෙල් නිශ්පාදනය කිරීම සඳහාය. පෙනෙන පරිදි මෙම ශාකය, මිසර ජාතිකයන් විසින් ඇති කරන ලද්දේ එහි ආහාරයට සුදුසු පත්‍ර ගැනීම සඳහාය.^[17] ක්‍රි.පු 2680 ට පෙර සිටම මෙම වගාව පැවති බවට සාක්ෂි ඇත.^[18] සලාද ශාකය, උත්පාදන දෙවියන් වහන්සේ වන Min දෙවියාගේ පුජනීය ශාකයක් ලෙසද සලකනු ලබයි. එය Min දෙවියන්වහන්සේගේ උත්සව අවස්ථා වලදී රැගෙන යන අතර, ඔහුගේ පිළිරුව අසල තැබීමද සිදු කරයි. මෙම ශාකය යොදා ගැනීමේ චින්තනයට අනුව, එම ශාකය ප්‍රජනන ක්‍රියාවලිය වෙහෙසකාරී නොවන බවට දෙවියන් උදව් වන බව විශ්වාස කරයි."^[19] ආගමික උත්සව වලදීද සලාද ශාක භාවිතා කෙරේ. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස සොහොන් වල ප්‍රතිමා නිර්මාණය කිරීම සහ බිති සිතුවම් කිරීම සඳහාද භාවිතා කෙරිණි. වගා කරන ලද ප්‍රභේද අඟල් 30 (සෙ.මි 76)ක් පමණ උස අතර නූතන romaine lettuce වලට සමාන වේ. මෙම ඍජු සලාද මිසර ජාතිකයන් විසින් වැඩි දියුණු කල අතර, පසුව එය මිසර දෙශිකයන්ගෙන් ග්‍රීක ජාතිකයන් අතරටත්, පසුව රෝමානු ජාතිකයන් අතරත් හුවමාරු විය. ආසන්න වශයෙන් ක්‍රි.ව 50 දී පමණ , රෝමානු ජාතික ගොවියෙක් වන, Columella සලාද විශේෂ රාශියක් පෙන්වා දෙන ලදී.– ඉන් සමහරක් වර්තමාන සලාද වල මුතුන්මිත්තන්ය. ^[18]

මධ්‍යකාලින ලියවිලි රැසක, සලාද ඖශදිය ශාකයක් ලෙස පෙන්වා ඇත. 1098 සහ 1179 අතර කාලයේදී,Hildegard of Bingen, ඇගේ ලියවිලි වල මෙය ඖෂධිය ශාකයක් ලෙස සඳහන් කර ඇත. බොහෝ කලකට පෙර ඖශධ පිලිබඳ වූ ලියවිලිවලද මෙහි භාවිතය පිළිබඳව සඳහන්ව ඇත. 1586 දී, Joachim Camerarius විසින්, සලාද පිළිබඳව විස්තර කරන ලද විස්තරයෙහි, මුලික නූතන සලාද වර්ග 3ක් පිළිබඳව සඳහන් වේ.– එනම් head lettuce, loose-leaf lettuce සහ romaine නොහොත් cos lettuce.^[20] 15 වන සතවර්ෂයේ අග භාගයේදී,Christopher Columbus විසින් සලාද ශාකය ප්‍රථමයෙන් යුරෝපයේ සිට ඇමරිකාව දක්වා ගෙන එන ලදී.^[21][22] යුරෝපයේ,විශේෂයෙන් ඕලන්දයේ, 16 වන සතවර්ෂයේ අග භාගයේ සහ 18 වන සතවර්ෂයේ මුල් භාගය අතර කාලයෙදී, සලාද ශාකයේ බොහෝ ප්‍රභේද වැඩි දියුණු විය. එමෙන්ම 18 වන සතවර්ෂයේ මැද භාගයේ සිට 19 වන සතවර්ෂයේ මුල් භාගයේදී ප්‍රකාශිත ග්‍රන්ථ වල දැනට ගෙවතු වල දක්නට ලැබෙන ප්‍රභේද රාශියක් විස්තර කර තිබේ. ^[23]

අස්වැන්න නෙලීමෙන් පසුව, සලාද ශාකයේ ආයුෂ කෙටි බැවින් සාමාන්‍යයෙන් මේවා වගා ප්‍රදේශ වලට ආසන්නයේ වගා කෙරේ. 1900 මුල් භාගයේදී, නවීන ඇසුරුම්කරණය, ගබඩාකරණය සහ නැව් ප්‍රවාහන සේවයේ දිය්ණුවක් දක්නට ලැබිණ. ඒවා හේතුවෙන් සලාද වල ආයුෂ වර්ධනය වීම සහ ප්‍රවාහන පහසුකම් වර්ධනය විය. ඒවායේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ශාකයේ සුලභතාවය සැලකිය යුතු ලෙස වර්ධනය විය .^[24] 1950 දී පමණ, රික්තක සිසිලනය විකාශය වීමත් සමග සලාද නිෂ්පාදනයේ විප්ලවීය වෙනසක් සිදුවිය. පෙර භාවිතා කරන ලද, ක්ෂේත්‍රයේ පිටත ඇසුරුම් කරන ලද නිවාස වල තිබූ අයිස් ශීතකරණ ක්‍රමය වෙනුවට මෙම රික්ත සිසිලන ක්‍රමය යොදා ගැනුනි. එය ක්ෂේත්‍ර සිසිලනය කිරීම සහ සලාද ඇසුරුම් කරණයට භාවිතා කෙරේ. ^[25]

සලාද ශාකය ඉතාම පහසුවෙන් වැඩෙන ශාකයකි. එම නිසාම එය බොහෝ බිජ වෙළඳ සමාගම් වල සැලකිය යුතු ප්‍රභවයක් ලෙස සැලකේ. බොහෝ වෙළඳ සමාගම් වලට, විශේෂයෙන්ම ඇමරිකා එක්සත් ජනපදයේ වෙළඳ සමාගම් වලට, සලාද ශාකයේ ඉතිහාසය සෙවීම ඉතා දුෂ්කරව ඇත. එයට හේතුව නම් සලාද වල බොහෝ ප්‍රභේද වල නාමයන් වර්ෂයක් පාසා වෙනස් වීමයි. මෙය විවිධ හේතුන් නිසා සිදුවේ. එනම් බොහෝ ප්‍රමුඛ සමාගම්, නව ප්‍රභේද ප්‍රවර්ධනය කිරීම මගින් අලෙවිය වැඩි කර ගැනීමට හෝ වැඩි දියුණු කරන ලද ප්‍රභේද සැදු තරඟකාරී බිජ සමාගම් පිළිබඳව පාරිභෝගිකයන් දැන ගැනීම වැලැක්වීම අරමුණ වේ. 19 වන සියවසේ අග භාගයේ, රැස් කරන ලද තොරතුරු වල පෙන්නුම් කෙරෙන පරිදි, එකිනෙකින් වෙන් වූ සලාද ප්‍රභේද 65-140 ත් අතර ප්‍රමාණයක් පෙන්නුම් කර ඇත. මාදිලි අතර ඇති විචලතාවේ ප්‍රමාණය මත මෙය රඳා පවතී. – වෙළඳපොළේ එක් අවස්ථාවක සලාද ශාක ප්‍රභේද 1,100 ක පමණ දක්නට ලැබේ. ප්‍රභේද වල නාමයන්, රටින් රටට සැලකිය යුතු ලෙස නිතර වෙනස් වේ. ^[26] එනමුත් වර්තමානයේ වගා කෙරෙන බොහෝ සලාද වර්ග එළවළුවක් ලෙස භාවිතා වේ. සුළු ප්‍රමාණයක් දුම්කොළ රහිත සිගරට් සැදීමටද භාවිතා කෙරේ. කෙසේ වෙතත්, ගෘහස්ථ සලාද ශාක වල වල් පැළෑටි වල සම්බන්ධය ඇතිව හට ගන්නා පත්‍ර දෘශ්‍ය ලෙස දුම්කොළ වලට බොහෝ ආසන්න බවත් පෙන්වයි. ^[27]

වගාව

සලාද ශාකයේ දැඩි වාර්ෂික, සමහර ප්‍රභේද overwintered විය හැකිය. සීතල කාලගුණයකදී පවා පිදුරු තට්ටුවක් යටතේ වගා කල හැකිය. පාරම්පරික ප්‍රභේද බොහෝ විට සිසිල් රාමු යටතේ වගා කෙරේ.^[23] සාමාන්‍යයෙන් තනි තනිව කපන ලද පත්‍ර, උද්‍යානවල ඝනකම් පේළි වල වගා කෙරේ. සාමාන්‍යයෙන් සලාද වල ශිර්ෂ ප්‍රභේද, වැවීම ආරම්භ කරනුයේ තැනිතලා බිමකය. ඉන් පසුව පත්‍ර කිහිපයක් හට ගත් පැළ තනි තනි ස්ථාන වල නැවත සිටවනු ලැබේ. මෙම ස්ථාන අඟල් 8 - 14 (සෙ.මි 20 - 36) පමණ වේ. සලාද ශාක සඳහා, බොහෝ වැඩි ප්‍රමාණයක් හිරු එළිය ලැබීම සඳහා එම ශාක අතර අවකාශය වැඩි කරනු ලැබේ. එමගින් සලාද ශාකයේ වර්ණය වර්ධනය වන අතර, එහි පෝෂණ මාත්‍රාවද වර්ධනය වේ. ලා පැහැ සිට සුදු පැහැ දක්වා සලාදවල (සමහර iceberge සලාදවල මධ්‍යයේ ඇත), සුළු පෝෂණ ප්‍රමාණයක් අඩංගු වේ.^[13]

A transplanted bed of lettuce in a greenhouse

හොඳින් හිරු එළිය ඇති, නයිට්‍රජන් වලින් පොහොසත්, pH අගය 6.0 සිට 6.8 වන සැහැල්ලු පස සලාද වගාවට සුදුසුය. සලාද bolt කිරීම සඳහා තාපය උපකරී වේ. බොහෝ ප්‍රභේද 75 °F (24 °C) ට වැඩි උෂ්ණත්ව වලදී වැඩිම දුර්වල වේ; සීත දේශගුනය, ශාකය හොඳින් වැඩීමට උපකරී වේ. 60 ත් 65 °F (16 - 18 °C) අතර උෂ්ණත්වය වඩාත් සුදුස වන අතර, 45 °F (7 °C) වුවද දරා ගත හැකිය. උණුසුම් ප්‍රදේශ වල ඇති වගාව සඳහා, දවසේ උණුසුම් කාල වෙලාවේදී අර්ධ වශයෙන් සෙවන සැපයීමෙන් ශාක bolt වීම සෙමෙන් සිදුවේ. 80 °F (27 °C) ට වැඩි උෂ්ණත්වයේදී, සාමාන්‍යයෙන් සලාද බිජ ප්‍රරෝහණය වීම දුර්වල හෝ ප්‍රරෝහණය නොවේ. ^[28] අස්වැන්න නෙළා ගැනීමෙන් පසුව, සලාද 32 °F (0 °C) උෂ්ණත්වයේ සහ ආර්ද්‍රතාව 96 % යන තත්ව යටතේ දිගු කාලයක් තබා ගතහැක. සලාද පළතුරු වන ඇපල්, පෙයාර්ස් සහ කෙසෙල් සමග ගබඩා කල විට, ඒවායින් නිකුත් වන පැසීමේ කාරකයක් වන එතිලීන් වායුව හේතුවෙන් සලාද වල ගුණාත්මය ඉක්මණින් පහල බසී. සලාද වල අඩංගු වැඩි ජල ප්‍රතිශතය (94.9 %) නිසා, සලාද පරිරක්ෂණය කිරීමට උත්සහ කිරීමේදී ගැටළු රාශියක් මතුවේ. මේවා සීත කිරීම, ටින් කිරීම හෝ වියලීම කල නොහැකි බැවින් නැවුම් ලෙස ආහාරයට ගැනීම සුදුසුය. ^[29]

සලාද ප්‍රභේද එකිනෙක අතර දෙමුහුම් විම සිදුවේ. එය වැළකීම සඳහා ප්‍රභේද අතර පරතරය අඩි 5 ත් 20 (1.5 - 6.1 m)ත් වන ලෙස තැබීමෙන්, බිජ දුෂීත වීම වලකා ගත හැකිය. සලාද, Lactuca serriola (වල් සලාද) ද සමග දෙමුහුම් විය හැකිය. මෙයින් සෑදෙන බිජ මගින් සදෙන ශාක දැඩි සහ තිත්ත රසැති පත්‍ර වලින් යුක්තය. ප්‍රධන වශයෙන් ආසියාවේ, සලාද කඳන් ලබා ගැනීම සඳහා Celtuce ප්‍රභේදය වගා කෙරේ. මේවා පත්‍ර ලබා ගැනීම සඳහා පහසුවෙන් දෙමුහුම් කල හැකිය. ^[13] මෙම දෙමුහුම් කිරීමේ ඇති ප්‍රවණතාවය, අභිජනන ක්‍රියාවලියට මග පෙන්වයි. ලඟම නෑ සබඳතාව ඇති සලාද විශේෂ වන, L. serriola, L. saligna, සහ L. virosa, අභිජනනය කිරීමෙන් ලබා ගත හැකි ජාන තටාකය පුළුල් වේ. 1990 දී ආරම්භ කල, මෙම ක්‍රමවේදය මගින් ඈත දුරස්ථ නෑ සබඳතා ඇති L. tatarica වැනි විශේෂ අතරද, අභිජනනය අතර සිදු කෙරිණි. ^[30] සීත තත්ව යටතේ ගබඩා කිරීමෙන් බිජ හොඳින් කල් තබා ගත හැකිය.(ශිතජනක තත්ව)cryogenically යටතේ ගබඩා නොකළහොත්, සාමාන්‍යයෙන් මේවායේ ජීවිත කාලය අඩුවේ. −4 °F (−20 °C) උෂ්ණත්වයේ ගබඩා කල විට ජීවී කාලය දිගු කල හැකිය. ^[1] කාමර උෂ්ණත්වයේදී, සලාද බිජ වල ජීව කාලය මාස කිහිපයක් පමණි. කෙසේ වෙතත්, මෑතදී අස්වැන්න නෙලා ගත් සලාද ශාක වල බීජ ගබඩා කරනු ලබන්නේ ශිතජනක තත්ව යටතේය. වාෂ්ප නයිට්‍රජන් තුල තබා ගැනීමෙන් අර්ධ ආයුෂ කාලය අවුරුදු 500 දක්වාද, ද්‍රව නයිට්‍රජන් වල බහාලීමෙන් අවුරුදු 3400 දක්වා ආයු කාලය වැඩි කර ගත හැකිය. අස්වැන්න නෙලා ගත් විගස ශිතණය සිදු නොකළ හොත් මෙම වාසිය නැතිවේ. ^[31]

උප විශේෂ

A selection of lettuce cultivars

සලාද වල විවිධ මාදිලි ඇත. නමුත් ඉන් මාදිලි තුනක් (leaf, head and cos or romaine) බොහෝ විට දක්නට ලැබේ. ^[28] සලාද ශාකයේ මුලික උප විශේෂ කාණ්ඩ හතක් දක්නට ලැබේ. ඒවායේ විවිධ ප්‍රභේද ඇත:

• Leaf – looseleaf සහ cutting නොහොත් bunching lettuce ලෙස හැඳින්වේ.^[32] මෙම මාදිලියේ නිදහස් ලෙස / ලිහිල්ව මිටි බඳින ලද පලා බොහෝ විට දක්නට ලැබේ. මෙම මාදිලිය ඉතා පුළුල් ලෙස වගා කරන ආකාරයි. ප්‍රධාන වශයෙන් සලාද සැදීම සඳහා යොදා ගනී.^[29]
• Romaine/Cos – ප්‍රධාන වශයෙන් සලාද සහ සැන්විච් සැදීමේදී භාවිතා කරයි. ^[29] මෙම මාදිලිය Caesar salad වල නිතරම භාවිතා කරන ලද සලාද ශාකයයි.^[21]
• Crisphead – මෙය "iceberg" සලාද ලෙස හැඳින්වේ. මෙම මාදිලිය ඇමරිකා එක්සත් ජනපදයේ ජාතිකයන් අතර වඩාත් ජනප්‍රිය ආකාරයයි. මෙය තාපයට සංවේදී අතර සාමාන්‍යයෙන් එක්සත් ජනපදයේ උතුරු ප්‍රදේශයේ වගා කෙරේ. මෙය හොඳින් ප්‍රවාහනය කල හැකිය. නමුත් මෙහි රසය සහ පෝෂණ ගුණය අඩුය. අනෙක් සලාද මාදිලි වලට වඩා මෙහි අඩංගු ජාල ප්‍රතිශතය වැඩිය.^[29]
• Butterhead – මෙය Boston හෝ Bibb සලාද ලෙස හැඳින්වේ.^[32] මෙම මාදිලිය head lettuce ආකාරයකි. මෙහි පත්‍ර වල සැකැස්ම ලිහිල්ය, රසවත්ය සහ මොලොක් වයනයක් ඇත.^[29]

Woju (莴苣), a lettuce variety grown for its stem used in Chinese cooking, sold in a Yangzhou supermarket

• Summercrisp – මෙය Batavian හෝ French Crisp ලෙස හැඳින්වේ. මෙය crisphead සහ leaf මාදිලි වලට අතර මදි මාදිලියකි. මෙම වර්ගය විශාලය, ගිලීමට අපහසු වන අතර හොඳ සුවඳකින් යුක්තය. ^[32]
• Stem – මෙම මාදිලිය පත්‍ර ලබා ගැනීමට වඩා seedstalk ලබා ගනිම සඳහා වගා කෙරේ. මෙය ආසියානු ජාතිකයන් ආහාර පිසිම සඳහා යොදා ගනී, එහිදී තැම්බූ සලාද ලෙසද තැටි වල ආලේපනයක් ලෙසාද යොදා ගනී. ^[29]
• Oilseed – මෙය වගා කෙරෙනුයේ බීජ ලබා ගැනීමටය. එම බීජ මිරිකා තෙල් ලබා ගැනීම සිදු කරයි. මේවා ප්‍රධාන වශයෙන් ආහාර පිසීම සඳහා යොදා ගනී. මෙහි අඩු පත්‍ර ප්‍රමාණයක් ඇත. ආහාර ගිලීමට පහසු වන අතර අනෙක් මාදිලි වලට වඩා මේවයේ බීජ 50% කට ආසන්නව වැඩියෙන් සෑදේ.^[33]

butterhead සහ crisphead සලාද මාදිලි ගෝවා සලාද ලෙසද හඳුන්වයි. එයට හේතුව නම් ඒවායේ හිස කොටස කොටය, පැතලිය. මේවා romain සලාද වලට වඩා ගෝවා වල හැඩයට සමානය.^[34]

වගාවේ ඇති ගැටළු

A lettuce surrounded by weeds, which have crowded it to the point of bolting

බෝරෝන්, පොස්පරස්, කැල්සියම්, ලිතියම්,^[35] මොලිබ්ඩිනම් හෝ කොපර් වල පෝෂණ ඌනතා දැකිය හැකිය. මේ නිසා ශාකයට විවිධ ආකාරයේ ගැටළු ඇති විය හැකිය. එනම් සලාද ශාකය විකෘති වීම සහ හිස කොටස වර්ධනය දුර්වල වේ.^[28] සලාද ශාක වලට බොහෝ කෘමින් ප්‍රමාණයක් ඇදී ඒම සිදුවේ. ඉන් සමහරක් නම්, සලාද පැලැටි පස ආසන්නයෙන්ම කපා දමන කියත් පණුවන්, කම්බිලි පනුවන් සහ නෙමටෝඩාවන් දක්නට ලැබේ. මේ නිසා කහ පැහැති මිටි පැළ ඇතිවේ. tarnished ශාක මකුණාවන් සහ කුඩිත්තාවන් නිසා කහ පැහැති විකෘති පත්‍ර ඇතිවේ. පැළ මැක්කාවන් නිසා ශාක කුරු සහ ලා පැහැති පත්‍ර ඇතිවේ. thrip නිසා පත්‍ර අඳුරුවන් ,කොළ පැහැති හෝ රිදී පැහැති වේ. පත්‍ර කහින්නෝ, පත්‍ර අභ්‍යන්තරයේ ගුහා සාදා ගනී. මැක්කා සහ කුරුමිණියා වන් පත්‍ර වල සිදුරු සාදති. දළඹුවා, හම්බෙල්ලා සහ ගොලුබෙල්ලා වැනි සතුන් පත්‍ර වල විශාල සිදුරු සාදති. ක්ෂීරපායින් වන හාවෝ, groundhogs ද ශාක ආහාරයට ගනිති.^[36] සලාද වල ආරක්ෂාකාරී සංයෝග වන sesquiterpene ලැක්ටොන් සහ ස්වභාවික ෆීනෝලික වන ෆ්ලෙවනොල් සහ ග්ල්යිකොසයිඩ් අඩංගුය. ඒවා කෘමින්ගෙන් ආරක්ෂා වීම සඳහා උදව් වේ. එක්තරා ප්‍රභේද වල මෙම සංයෝග අනෙක් ප්‍රභේද වලට වඩා අඩංගුය. තෝරාගන්නා ලද අභිජනන සහ ජාන වෙනස් කිරීම් මගින් පලිබෝධ ප්‍රනිරෝධතාව වැඩි වාණිජ ප්‍රභේද නිපද වීම ගැන අධ්‍යනය කෙරේද යොමු වී ඇත. ^[37]

සලාද ශාක වලට විවිධ වයිරස් රෝග ඇතිවේ. ලොකු නාරටි කල පැහැ වේ. විකෘති පත්‍ර සහ විශාල නාරටි, මොසැයික් වයිරස් කුඩිත්තන් මගින් පැතිරෙන මිටි පැළ වර්ධනයක් සහ විකෘති පත්‍ර ඇතිවේ. පත්‍ර කීඩවා පතුරවන බැක්ටීරියාවක් මගින් Aster yellows රෝගය වැළඳේ. මෙයින් විකෘති පත්‍ර ඇතිවේ. දිලීර රෝග වන පැව්ඩරි මිල්ඩිව් සහ ඩව්නි මිල්ඩිව් නිසා පත්‍ර mold සහ විනාශ වීම, පාදස්ථ කුණු විම සලාද ගිලිහි වැටීම, සහ අඳුරු වන් දිලීර මගින් මුළු ශාකයම කුණු වීම සහ කඩා වැටීම සිදුවේ. bottom rot, lettuce drop සහ gray mold, යන මේවා සම්පුර්ණ ශාකය කුණු වීමට සහ හැකිලීමට හේතු වේ.^[36] එක් රොක් වූ සලාද පලිබෝධ ආකර්ෂණයට සහ රෝග සෑදීමට නැඹුරු වේ.^[13] වල් පැළෑටි, බෝග වලට ගැටළුවක් වන නමුත් වගා කරන ලද සලාද වලට; විශේෂයෙන් බිජ වගා කල විට එසේ සිදු නොවේ. තවද පැළ සිටවූ මුල් කාලයේ වල් පැලෑටි සමග තරඟ කරයි. ඉර්තුව අවසාන වනතුරු තරඟය පැවතිය හැකි අතර, එම නිසා පැළ විකෘතිය වීම සහ අඩුවේ. ^[38] වල් පැලෑටි කෘමින්ට සහ පලිබෝධයන්ට ධාරක විය හැකි අතර අස්වනු නෙළීමද දුර්වල වේ. වාණිජ නිශ්පාදන වලදී වල් නාශක භාවිත කරයි. කෙසේ වෙතත් වල් නාශක නිසා වල් නාශක ප්‍රතිරෝධී වල් පැලෑටි බිහි වන අතර පරිසරය සහ සෞඛ්‍ය තත්වය කෙරෙහි බලපායි. ^[15]

නිෂ්පාදනය

Lactuca ගණයට අයත් වාණිජ ශාකයක් ලෙස වැඩෙන එකම සාමාජිකයා සලාද ශාකයයි(lettuce). ^[40] එක්සත් ජාතීන්ගේ ආහාර හා කෘෂිකර්ම සංවිධානය (FAO) වාර්තා කල ආකාරයට 2010 දී, ලෝක ආහාර නිෂ්පාදනයෙන් සලාද සහ චිකොරි (FOA විසින් වාර්තාගත අරමුණු අනුව මෙම බෝග දෙවර්ගය සංයුක්ත කර ඇත) නිශ්පාදනය මෙට්‍රික් ටොන් 23622366 ක් විය. මෙම නිශ්පාදන ප්‍රධාන වශයෙන් චීනya (53%), ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය (17%) සහ ඉන්දියාව (4%) යන රටවල් වලින් ලද ඒවාය.^[41] ලෝක සලාද නිෂ්පාදනයේ ඉහලින්ම චීනය පැවතුනද, බහුතරය මෙම සලාද අස්වැන්න ගෘහස්තව පරිභෝජනය කරයි. ලෝකයේ සලාද ශාකය සඳහා වන නිර්යාතකරුවන්/අපනයන කරුවන් අතරින්, ස්පාඤ්ඤය පළමු ස්ථානයේ සිටින අතර ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය දෙවන ස්ථානයේ සිටී.^[24]

මහා පරිමාණ සලාද නිෂ්පාදන සඳහා, ප්‍රථම විශාල වෙළඳපොළ වුයේ බටහිර යුරෝපය සහ උතුරු ඇමරිකාව. 1900 න් පමණ පසුව ආසියාව, දකුණු ඇමරිකාව, ඕස්ට්‍රේලියාව, සහ අප්‍රිකාව ද තරමක් විශාල වෙළඳපොළ බවට පත්විය. සලාද වල විවිධ මාදිලි සඳහා, විවිධ ස්ථාන ප්‍රසිද්ධව ඇත. Butterhead උතුරු යුරෝපයේ සහ මහා බ්‍රිතාන්‍යයේ පැතිර පවතින අතර, romaine මධයදරණියේ, stem lettuce චීනයේ සහ මිසර දේශයේ පැතිර පැවතිණ. 20 වන සතවර්ශයෙන් පසුව, වරණ මාදිලි(crisphead, විශේෂයෙන්ම iceberg) වෙනස් වීම ඇරඹින. lettuce(සලාද ශාකය), උතුරු යුරෝපයේ සහ මහා බ්‍රිතාන්‍යයේ ප්‍රභල මාදිලිය බවට පත්වූ අතර බටහිර යුරෝපයේ වඩාත් ජනප්‍රිය විය. ඇමරිකා එක්සත් ජනපදයේ, crisphead lettuces ප්‍රමුඛ වන කාලය, 20 වන සතවර්ෂයේ මුල භාගය වන තුරුද කිසිම මාදිලියක් ජනප්‍රිය වී නැත. 1940 න් පසු, iceberg lettuce වර්ධනය වීමත් සමග, වැවුණු සහ විනාශ වූ සලාද වලින් 95 % ක්ම crisphead lettuce මාදිලියයි. මෙම සියවසෙ අවසානයේ, සෙසු මාදිලි නැවත ජනප්‍රසාදය ලබාගත් අතර අවසානයේදී නිෂ්පාදනය 30 % කට අධික විය. ^[42] ප්‍රථමයෙන් චිනයේ, Stem lettuce මාදිලිය, වැඩි දියුණු කිරීම සහ වගා කිරීම සිදු විය. ^[43]

20 වන සියවස අතරතුරදී, සලාද ශාකය නිෂ්පාදන ආකාර (ශාක වැඩිමේ සිට විකිණීම දක්වා සමස්ථ ක්‍රියාවලිය) බොහෝ විශාල විය. බොහෝ කෘශිකර්ම නිෂ්පාදන සකස් කරනුයේ රසායන ද්‍රවය විශාල ප්‍රමාණයක් එකතු කිරීම මගිනි. එනම් පොහොර සහ පළිබෝධ නාශක යි. නමුත් වෙළඳපොළේ කාබනික නිෂ්පාදන ප්‍රතිශතය වැඩි විය.– කුඩා ප්‍රමාණ වගා කරන්නන් ආරම්භ කල අතර, පසුව එය වාණිජ මට්ටම දක්වා පැතිරිණ. leaf සහ romaine lettuces මාදිලිද වර්ධනය විය. ^[42] 21 වන සියවසේ මුල් වර්ෂ කිහිපයේදී, මළු වල බහාලන ලද සලාද නිෂ්පාදන, සලාද වෙළඳපොලේ (විශේෂයෙන්ම ඇමරිකා එක්සත් ජනපදයේ) වැඩි කොටසක් අයත් කර ගනිමින් සිටී. විනාශ වූ සලාද නැවුම් වෙළඳ පොල සඳහා පිලි නොගනී. අස්වැන්න නෙලීමෙන් පසු මේවා සම්මත ක්‍රමයට වඩා, ඇසුරුම් කරන ලද්දේ නම් වැඩි කාලයක් තබා ගත හැකිය. ^[44] 2007 දී, ඇමරිකා එක්සත් ජනපදයේ, සලාද නිෂ්පාදනයෙන් 70 ක ප්‍රතිශතයක්ම ලද්දේ කැලිෆෝනියා වෙන්ය.; එම රටේ සලාද ශාකය නිෂ්පාදන පරිභෝජනයේ තෙවන ස්ථානයේ පැවති අතර පළමු සහ දෙවන ස්ථාන පිළිවලින් තක්කාලි සහ දොඩම් ය.^[45]

ආහාර පිසීම සඳහා භාවිතය

ක්‍රි.ව. 50 දී පමණ විස්තර වූ පරිදි, සලාද කොළ බොහෝ විට රෝමානු ජාතිකයන් විසින්, තෙල් සහ විනාකිරි සැකසුම සමග ආහාර පිසීම සහ පීලිගැන්විම සිදු කෙරිණ. කෙසේ වෙතත්, සමහර විට කුඩා පත්‍ර අමුවෙන් වුවද ආහාරයට ගනී. ක්‍රි.පූ 81-96 වන Domitian රාජ්‍ය සමයේදී, ඔවුන් භෝජනය ආහාරයට ගැනීමට පෙර lettuce සලාදය පිළිගැන්වීම චාරිත්‍රයක්ව පැවතුණි. පසු කාලීන රෝමානුවන් සහ යුරෝපීය ජාතිකයන් මෙම සලාද පිසීමේ සාම්ප්‍රදාය නොනවත්වා පවත්වාගෙන ගියහ. ප්‍රධාන වශයෙන්, විශාල romaine ප්‍රභේදය යොදා ගත්හ. තවද, ඔවුන් පත්‍ර මතට උණු කල තෙල් සහ විනාකිරි මිශ්‍ර කර යොදා ආහාර සාදා ගනී. ^[18] වර්තමානයේ, සලාද ශාකය වැඩි වශයෙන් වගා කරනු ලබන්නේ ඒවායේ පත්‍ර ලබා ගැනීම සඳහාය. එනමුත් එක් වර්ගයක් කඳ ලබා ගැනීමටද, තවත් වර්ගයක් බීජ ලබා ගැනීමටද වගා කරයි. එම බිජ තෙල් ලබා ගැනීම සඳහා යොදා ගනී.^[17] බොහෝ සලාද ප්‍රභේද සලාද සෑදීමට භාවිතා කරයි. මේවා තනිව හෝ වෙනත් පලා වර්ග, එළවලු, මස්, චීස් සමග යොදා ගනී. බොහෝ විට, Romaine සලාද ප්‍රභේදය Caesar සලාද සෑදීම සඳහා යොදා ගනී. එයට හාල්මැස්සන් සහ බිත්තර භාවිතා කරයි. තවද සලාද කොළ, සුප් සහ සැන්විචස් සැදීමේදී සහ දවටන සඳහාද භාවිතා කරන අතරම එහි කඳ කොටස් අමුවෙන් හෝ පිස ආහාරයට ගනී. ^[46] සලාද ශාකයේ පරිභෝජන වර්ධනයෙහි වෙනසක් බටහිර රට වල සහ චීනයේ දක්නට ලැබේ. සෞඛ්‍ය අවදානම් සහ අමු පත්‍ර ආහාරයට ගැනීමට ඇති සංස්කෘතිකමය අකමැත්ත ඊට හේතු වේ. එම රටවල "සලාද" සාදන්නේ පිසින ලද එළවලු වලින් වන අතර, ඒවා උණුසුම්ව හෝ සීත ලෙස පිළිගන්වනු ලැබේ. බටහිර රටවලදීට වඩා, මෙම සලාද ශාකය විවිධ ආකාරයේ ආහාර බඳුන් සඳහා භාවිත වේ. bean curd සහ මස් ආහාර බඳුන්, සුප් සහ stir-fry plain හෝ වෙනත් එළවලු සමග. චීනයේ Stem lettuce, නමැති ප්‍රභේදය බොහෝ සෙයින් ක්‍ෂය වී තිබේ. එයට හේතුව, ඒවා අමුවෙන් හෝ පිස ආහාරයට එක් කර ගැනීමයි. ඒවා මුලික වශයෙන් සුප් වල සහ stir-frys වල ඇත.^[43]

පෝෂණය සහ සෞඛ්‍ය

සලාද ශාකය විටමින් A, විටමින් K සහ පොටෑසියම් අඩංගු ශාකයකි. එම පෝෂකයන් එම ශාකයේ ප්‍රභේද මත රඳා පවති. අඳුරු කොළ පැහැති සලාද වල විටමින් A සාන්ද්‍රණය අධිකය. එසේම එහි ආහාර තන්තු (නාරටි වල සාන්ද්‍ර වී ඇත), කාබෝහයිඩ්රේට, ප්‍රෝටින් සහ මේදය සුළු ප්‍රමාණයක් අඩංගුය. තවද විටමින් C, කැල්සියම්, යකඩ සහ කොපර්, විටමින් සහ බහුල වශයෙන් ලවණ ද ශාක පත්‍රයෙහි අඩංගු වේ.^[29] ස්වභාවික ලෙස සලාද ශාකය ලිතියම්^[35] අවශෝෂණය සහ සාන්ද්‍රණය කර ගනී.

ආහාර මගින් උත්පාදනය වන රෝග

ගබඩා කරන ලද සලාද ශාක වල, food-borne රෝග කාරකය නොනැසී ජිවත් විය හැකිය. එසේ වුවද, ගබඩා කර ඇති කාලය අතරතුර, එම රෝග කාරක(ලිස්ටිරියා මොනොසයිටොජෙනෙස් හැර) ප්‍රමාණය අඩු විය හැකිය. listeriosis නම් බැක්ටීරියා අසදනයේ රෝග කාරකය, ගබඩාවේදී ගුණනය වේ. කෙසේ වුවත්, ආහාරයට සුදානම් කර ඇති සලාද නිෂ්පාදන වල බැක්ටීරියා විශාල වශයෙන් තිබුනද, 2008 වර්ෂයේදී ලිස්ටෙරෝසිස් (listeriosis) රෝග ආසාදනය පැතිරීමක් සොයාගෙන නැත. පර්යේෂකයන් මෙයට හේතුව නිෂ්පාදන වල කෙටි ජීව කාලය බව සත්‍ය ලෙසම පිළිගනී. දේශීය ක්ෂුද්‍රශාක, Listeria නම් බැක්ටීරියා සමග තරඟ කිරීම හෝ සලාද වල තිබිය හැකි ගුණාංග නිසා listeriosis රෝගය ඇති කරන බක්ටිරියාවට රෝගය ඇති කිරීමට හැකියාවක් නැත. ^[47]

සලාද වල දැකිය හැකි අනෙක් බැක්ටීරියා වන, Aeromonas විශේෂ, වසංගත ලෙස සිදු නොවේ. තවද Campylobacter විශේෂය, campylobacteriosis සහ Yersinia intermedia ආසාදන සඳහා හේතුවේ. Yersinia kristensenii (Yersinia හි විශේෂයන්), ඒවා ප්‍රධාන වශයෙන් සලාද වලින් හමුවේ. ^[48] E. coli O157:H7 සහ Shigella බැක්ටීරියා සලාද ශාකය සමග විශාල වශයෙන් පැතිරේ. සතුන්ගේ මළ ද්‍රව්‍ය ස්පර්ශ වීමත් සමග බොහෝ විට ශාක දුෂිත වේ. ^[49] විශේෂයෙන් කැලිෆෝනියා සලාද ව්‍යාපාරයේ බහුල වූ, රික්තක සිසිලන ක්‍රමය, E. coli O157:H7 නම් බැක්ටීරියා විශේෂය, වටහාගැනීමේ හැකියාව සහ ඔරොත්තු දීමේ හැකියාව වැඩි කරන බව, 2007 දී සිදු කල අධ්‍යන මගින් තහවුරු කරන ලදී. ^[50] සැල්මොනෙල්ලා බැක්ටීරියා, දුර්ලභ දර්ශයක් වන Salmonella braenderup දර්ශය මගින් සලාද ශාකය දුෂණය වේ. ^[51] සලාද වල වයිරස් වන, හෙපටිටිස් Aද ඇතුලත්ය. calicivirus සහ Norwalk-like වැනි මාදිලි, සලාද වල දැකිය හැක. සලාද වලද පරපෝෂිත ගහණ පතුරවයි. එයට Giardia lamblia ද ඇතුලත්වේ. ^[48]

ආගමික සහ ඖශදීය තොරතුරු

සලාද ශාකයේ සුලභ අරමුණ ආහාරයට සුදුසු කොළ ගහන එළවළුවක් ලෙස සලාද යොදා ගැනීමය. එයට අමතරව සලාද ශාකයේ විවිධ ප්‍රයෝජන පුරාණ කාලයේ සිට දක්නට ලැබිණ. එනම් ඖෂධයක් ලෙස හා ආගමික සංකේතයක් ලෙස යොදා ගත්හ. උදාහරණයක් ලෙස , පුරාණ මිසර ජාතිකයන් මෙම සලාද ගස් ලිංගික ශුරභාවය^[42] පෙන්වන ශාකයක් ලෙස , ආදරයේ සහ කාන්තා ගැබ් දැරීමේ ප්‍රවර්ධකයක් ලෙසද හනුන්වන ලදී. එසේම රෝමානු ජාතිකයන් මෙම ශාකය ලිංගික ශක්තිය ^[52] වර්ධනය කරවන බව කියා සිටි. නමුත් මෙම අදහස් වලට ප්‍රතිවිරුද්ධ ලෙස, ග්‍රීක ජාතිකයන් මෙය පුරුෂ බෙලහිනතාවය ^[18] ඇති කරවන ලෙස හඳුන්වන අතරම මෙය අවමගුල් උත්සව වලදී යොදා ගනී (පෙනෙන පරිදි, Adonis ගේ අභාවය පිළිබඳව ජන ප්‍රවාදයේ එන ක්‍රියාකලාපය හේතුවෙන් ). තවද 1800 දී, බ්‍රිතාන්‍ය ජාතික කාන්තාවන් අතර මෙම සලාද ශාකය වඳ බව සහ මද සරු බව සඳහා හේතු වන බව විශ්වාසයක් පවතී. මෘදු මත කරවන ගුණයක් සලාද ශාකයට ඇත.– එය "sleepwort" ලෙස Anglo-Saxons විසින් හඳුන්වන ලදී. නමුත් වගා කල L. sativa වලට එහි වල් පැළෑටි ^[52] වලට වඩා අඩු මත් බවක් ඇත. මෙම මත් කරවන ගුණය sesquiterpene lactones හි ලක්ෂණයක් වේ. එය මෙම සලාද ශාකයේ කඳෙහි ^[27] සුදු දියරයක් (ගස් වල කිරි) මගින් ලබා ගනී. එය lactucarium නොහොත් "සලාද කංසා" ලෙස හැඳින්වේ.

සමහර අවස්ථා වලදී සලාද සාරය ක්‍රීම් සහ සමෙහි ආලේප කරන දියර සැදීම සඳහා යොදා ගනී. ඒවා ගොරෝසු සම සඳහා ද , හිරු එළියෙන් සම පිළිස්සීම වැලකීම සඳහාද ප්‍රයෝජනවත්ය. සලාද ශාකය අක්මාවේ රෝග සඳහාද ගුණ ශාකයකි. එක්තරා ඇමරිකානු ජාතිකයන්, මෙම සලාද ශාකය^[52] අධිග්‍රහණය කිරීම මගින් වසූරිය සුව කල හැකි බව පිළිගැණුනු අතර ඉරාන ජාතිකයන්, උණසන්නිපාතය ^[53] සෑදුනු විට සලාද ඇට පරිභෝජනය කටන ලදී. ගැමි වෙදකමද , සලාද ශාකය විවිධ අවස්ථාවන් වලදී ප්‍රතිකාරකයක් වන බව කියාපායි. එනම් එය කායික හෝ මානසික වේදනාව, රක්තවාතය, ආතතිය, චකිතය, කැස්ස සහ උමතුව වැනි රෝග සඳහා ප්‍රතිකාරකයක් ලෙස ගැමි වෙදකමට අනුව යොදා ගත හැකිය. නමුත් විද්‍යාත්මක සාක්ෂි වලට අනුව මෙහි සමාන ප්‍රතිපල කිහිපයක් පෙන්නුම් කලද ඉහත සඳහන් කල ප්‍රයෝජන සොයා නොගැනිණ. වර්තමාන කාලයේදී, රෝපණය කරන ලද පලැටි ආහාරයට ගැනීමට වාරණයක් ඇති උතුරු ඉරානයේ, Yazidi ජනතාව අතර සලාද වල ආගමික බැඳීම නොකඩවාම පවත්වාගෙන යයි.^[54]

යොමුව

උපුටා දැක්වීම

• Bradley, Fern Marshall; Ellis, Barbara W.; Martin, Deborah L., eds (2009). The Organic Gardener's Handbook of Natural Pest and Disease Control. Rodale. ISBN 978-1-60529-677-7.
• Davey, M. R.; Anthony, P.; Van Hooff, P.; Power, J. B.; Lowe,, K. C. (2007). "Lettuce". Transgenic Crops. Biotechnology in Agriculture and Forestry. Volume 59. Springer. ISBN 978-3-540-36752-9.
• Katz, Solomon H.; Weaver, Williams Woys (2003). Encyclopedia of Food and Culture. Volume 2. Scribner. ISBN 978-0-684-80565-8.
• Weaver, Williams Woys (1997). Heirloom Vegetable Gardening: A Master Gardener's Guide to Planting, Seed Saving and Cultural ඉතිහාසය. Henry Holt and Company. ISBN 978-0-8050-4025-8.

බාහිර සබැඳුම

• Lactuca sativa සඳහා අදාළ මාධ්‍ය විකිපීඩියා කොමන්ස්හි ඇත

Template:Namespace

ལོ་མན་ཨོ་སུན་

རྗེན་ཚལ་（学名：Lactuca sativa）ཨོ་སུན་རིགས་ཡིན་པ་དང་ཧ་ཅང་རྒྱུན་མཐོང་གི་སྔོ་ཚལ་ཞིག་རེད། ཀྲུང་གོ་དང་འཇར་པན་སོགས་ཀྱི་མི་ཡིས་བཙོས་མ་ཟ་བ་དང་ ནུབ་ཕྱོགས་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མི་ཡིས་རྗེན་ཟ་བྱེད་དགའ་པོ་ཡོད།

ཕྱི་གཟུགས་

རྗེལ་ཚལ་མེ་ཏོག་མ་བཞད་གོང་གཞུང་རྟ་་ཧ་ཅང་ཐུང་བ་དང་། མེ་ཏོག་བཞད་དུས་གཞུང་རྟ་འཚར་ལོང་འགྲོ་བ་དང་ཁ་གྱེར་འགྲོ་བ། མེ་ཏོག་ནི་ཁུར་མང་གི་མེ་ཏོག་དང་འདྲ་བ་ཡོད། མེ་ཏོག་མ་བཞད་གོང་བསྡུ་དགོས། རྗེལ་ཚལ་རིགས་ཁ་ཤས་ཀྱི་ཚོས་གཞི་རྒྱ་སྨུག་ཡིན་པ་རེད་

རིགས་

འདབས་མའི་དབྱིབས་ལ་ལྟས་ནས་རིགས་དབྱེ་བྱས་ན་རྗེལ་ཚལ་གྱི་རིགས་༡༠༠ལྷག་ཙམ་ཡོད་པ་དང་མཐོང་མང་ཤོས་ཀྱི་རིགས་ལྔ་ཡོད་（Boston、Bipp、Butterhead）、Iceburg、（Romaine、Cos）。

དེ་ལས་མང་བ་

འཛམ་གླིང་ཐོག་བརྗིད་ཚད་ཆེ་ཤོས་ཀྱི་རྗེན་ཚལ་ནི་༡༩༧༤ལོར་དབྱིན་ཇི་ལ་ཐོན་ཡོད་པ་རེད། བརྗིད་ཚད་ལ་རྒྱ་མ་༢༢ཙམ་ཡོད་པ་རེད།

ཕྱི་སྦྲེལ་

• 萵苣 Woju 藥用植物圖像數據庫 (香港浸會大學中醫藥學院) Template:Zh-hantTemplate:En

莴苣（学名：Lactuca sativa），是双子叶植物纲菊科莴苣属个一年生或两年生蔬菜。

常见亚種

• 香莴笋（Lactuca sativa var augustana）：茎用莴苣
• 生菜（Lactuca sativa L. var. longifolia）：长叶莴苣

Byaekaengjgwx

Byaekaengjgwx dwg cungj byaek ndeu.

Fú-mak (苦蕒) he yit chúng chhṳ̍t-vu̍t.

Imboga za leti

Imboga za leti (izina ry’ubumenyi mu kilatini Lactuca sativa) ni ikimera.

Lattuca (lactuca sativa), faghede parte de s'ortaliscia. Pianta birde, minore o pius manna, a fozas chi creschene dae basciu, dae sa raighina e s'aberini unu pagu in altu. Si mandigada crua, a insalada.

A leitûga (lactuca sativa) a l'é 'na piànta de l'òrto, da quæ se màngia e feugge, de spésso in insalàtta.

An Litsugas spp. Lactuca sativa (Ingles: lettuce, Kastila: lechuga) sarong taonan na gulay^[1] na tinanom sa pamilya kan aster o sunflower na Asteraceae. Ini pinapatambo huli sa saiyang dahon bilang berdura sa pagkakan, o huli sa pakinabang kan pisog o paklang kaini. Enot na nagkultibar kaini iyo an mga taga-Ehipto na dati sarong doot sana na pigkukuan nin asayti, pigpatambo ngapit bilang tinanom na pigkukuan na kan dahon asin pisog kaini. An litsugas naglakop asin nagin popular sa mga Romano asin Griyego. An mga Romano an nagtaong pangaran kaini na "lactuca" kun saen naghale an pangaran na "lettuce" sa Ingles asin "lechuga" sa Espanyol kun saen iyo an hinalean man kan apod na "litsugas" sa Bikol. An litsugas kan 50 AD dakul na klase na, parati nasasambit sa mga soanoy na kasuratan. Sa ika-16 abot ika-18ng siglo manlaenlaen nang patamboon an nagtuhaw sa Europa. Dati Europa asin Norte Amerika an pabakalan kan litsugas alagad ngonyan lakop-lakop na an nagkokonsumo kaini sa bilog na kinaban.^[2][3]

Pamumurak

An litsugas sinasabing matagal na gulay alagad mas tood sa lipot asin mas natalubo sa temperaturang pag'oltan kan 60 asin 70°F. Itanom dapat lahos na sa tig-init ta sa sobrang langkaw na temperatura an pagtalubo niya nasosokro, an mga dahon medyo may kapaitan asin an saiyang mga paklang tolos na nagraralaba dawa totoo igwang klaseng mga litsugas mas angay sa mainit kisa kan ibang klase.^[4]

Klase nin Litsugas

• Head Lettuce (Iceberg type) mga varieties: General, President, Ontario, Montemar asin Cal K-60
• Butterhead (Rosette o cluster an dahon) mga varieties: Red Rapid, Samantha, Red sail o Lollo Rosa
• Leaf Lettuce (Patindog an dahon) an variety kaini iyo an Grand Rapid

Giya sa pag tanom nin Litsugas

Pagprepara kan daga - Duwa hasta tolong beses na pag-arado asin pagsurod. Maggibo nin kama-kama 1 metro an lapad na may langkaw na 10 hasta 15 sentimetro kun tag-init asin 15 hasta 30 sentimetro kun tag-uran.

Paglaag nin tahob o mulch - Marhay na mailaag tulos an mulch pakatapos magpreparar kan kama-kama asin pakalaag nin basal na abono. Gamiton an mulching film, uhot o kaya sako. Kun magamit nin plastik film, labutan na kasing dakula kan lata kan kondensadang gatas.

Paglipat-tanom - Ilipat an mga seedlings 10 hasta 14 aldaw makahilis an pricking o tulong semanang makalihis an pagtanom kan pisog. An distansya kan pagtanom iyo an minasunod:

Ice Berg - 30 x 35 sentimetro / 40 x 40 sentimetro Leaf type - 20 x 20 sentimetro / 25 x 25 sentimetro

Mga panluwas na takod

• [4] Pag'ataman kan litsugas. Kinua 26.12.14
• [5] Iba-ibang klase nin litsugas. Kinua 26.12.14
• [6] Pagtatanom nin litsugas. Kinua 26.12.14

Toltolan

Lēactric

Lēactric (oþþe lactuca, fram Lǣdne, oþþe lēactric) is gēarlīc oþþe tƿigēarlīc ƿyrt þe lōcaþ þǣre dægesēagena cnēorisse Asteraceae and þe grēƿþ on midƿearmum landum. Hit is oftost gebrocen tō lēafigre ƿyrte. Mann itt hīe hrēaƿe oþþe gesodene, sƿā on sumum broþum.

Салат

Салат чаңгыс чылдыг, огород аймаанга хамааржыр үнүш. Тывада огородтарда тарып, өстүрүп турар культурлуг үнүш болур. Салаттың бүрүлеринде белок, чигир, калийниң, кальцийниң, демирниң, фосфорнуң дустары болгаш А, В1, В2, Р, К, С деп витаминнер бар.

Салатта хөй витаминнер болгаш минералдыг бүдүмелдер бар чүве болганда, бичии уругларның чеминге болгаш аарып, сулараан кижилерге ажыглаары улуг ужур-дузалыг. Улуг-хырынның гастрит аарыгларының үезинде ажыглаары база ажыктыг.

Улустуң ажыглап турары-биле алырга, нерви системазын оожургадыр, ооң суун уруг эмзирер иелер ажыглаарга эмиг сүдү көвудээр дээш, оон-даа өске.

Дөзү

1. Доржу Көк-оолович Куулар, Тана Моңгушевна Куулар - "ЛЕКАРСТВЕННЫЕ РАСТЕНИЯ В ТУВЕ"

Lettuce (Lactuca sativa) is an annual plant of the family Asteraceae. It is most often grown as a leaf vegetable, but sometimes for its stem and seeds. Lettuce is most often used for salads, although it is also seen in other kinds of food, such as soups, sandwiches and wraps; it can also be grilled.^[3] One variety, celtuce (asparagus lettuce), is grown for its stems, which are eaten either raw or cooked. In addition to its main use as a leafy green, it has also gathered religious and medicinal significance over centuries of human consumption. Europe and North America originally dominated the market for lettuce, but by the late 20th century the consumption of lettuce had spread throughout the world. As of 2021, world production of lettuce and chicory was 27 million tonnes, 53 percent of which came from China.^[4]

Lettuce was originally farmed by the ancient Egyptians, who transformed it from a plant whose seeds were used to obtain oil into an important food crop raised for its succulent leaves and oil-rich seeds. Lettuce spread to the Greeks and Romans; the latter gave it the name lactuca, from which the English lettuce is derived. By 50 AD, many types were described, and lettuce appeared often in medieval writings, including several herbals. The 16th through 18th centuries saw the development of many varieties in Europe, and by the mid-18th century, cultivars were described that can still be found in modern gardens.

Generally grown as a hardy annual, lettuce is easily cultivated, although it requires relatively low temperatures to prevent it from flowering quickly. It can be plagued by numerous nutrient deficiencies, as well as insect and mammal pests, and fungal and bacterial diseases. L. sativa crosses easily within the species and with some other species within the genus Lactuca. Although this trait can be a problem to home gardeners who attempt to save seeds, biologists have used it to broaden the gene pool of cultivated lettuce varieties.

Lettuce is a rich source of vitamin K and vitamin A, and a moderate source of folate and iron. Contaminated lettuce is often a source of bacterial, viral, and parasitic outbreaks in humans, including E. coli and Salmonella.

Taxonomy and etymology

L. sativa seeds

Lactuca sativa is a member of the Lactuca (lettuce) genus and the Asteraceae (sunflower or aster) family.^[5] The species was first described in 1753 by Carl Linnaeus in the second volume of his Species Plantarum.^[6] Synonyms for L. sativa include Lactuca scariola var. sativa,^[1] L. scariola var. integrata and L. scariola var. integrifolia.^[7] L. scariola is itself a synonym for L. serriola, the common wild or prickly lettuce.^[2] L. sativa also has many identified taxonomic groups, subspecies and varieties, which delineate the various cultivar groups of domesticated lettuce.^[8] Lettuce is closely related to several Lactuca species from southwest Asia; the closest relationship is to L. serriola, an aggressive weed common in temperate and subtropical zones in much of the world.^[9]

The Romans referred to lettuce as lactuca (lac meaning "dairy" in Latin), an allusion to the white substance, latex, exuded by cut stems.^[10] The name Lactuca has become the genus name, while sativa (meaning "sown" or "cultivated") was added to create the species name.^[11] The current word lettuce, originally from Middle English, came from the Old French letues or laitues, which derived from the Roman name.^[12] The name romaine came from the variety of lettuce grown in the Roman papal gardens, while cos, another term for romaine lettuce, came from the earliest European seeds of the type from the Greek island of Kos, a center of lettuce farming in the Byzantine period.^[13]

Description

Lettuce flowers

Mature lettuce inflorescence in fruit

Lettuce's native range spreads from the Mediterranean to Siberia, although it has been transported to almost all areas of the world. Plants generally have a height and spread of 15 to 30 cm (6 to 12 in).^[14] The leaves are colorful, mainly in the green and red color spectrums, with some variegated varieties.^[15] There are also a few varieties with yellow, gold or blue-teal leaves.^[16]

Lettuces have a wide range of shapes and textures, from the dense heads of the iceberg type to the notched, scalloped, frilly or ruffly leaves of leaf varieties.^[15] Lettuce plants have a root system that includes a main taproot and smaller secondary roots. Some varieties, especially those found in the United States and Western Europe, have long, narrow taproots and a small set of secondary roots. Longer taproots and more extensive secondary systems are found in varieties from Asia.^[16]

Depending on the variety and time of year, lettuce generally lives 65–130 days from planting to harvesting. Because lettuce that flowers (through the process known as "bolting") becomes bitter and unsaleable, plants grown for consumption are rarely allowed to grow to maturity. Lettuce flowers more quickly in hot temperatures, while freezing temperatures cause slower growth and sometimes damage to outer leaves.^[17]

Once plants move past the edible stage, they develop flower stalks up to 1 m (3 ft 3 in) high with small yellow blossoms.^[18] Like other members of the tribe Cichorieae, lettuce inflorescences (also known as flower heads or capitula) are composed of multiple florets, each with a modified calyx called a pappus (which becomes the feathery "parachute" of the fruit), a corolla of five petals fused into a ligule or strap, and the reproductive parts. These include fused anthers that form a tube which surrounds a style and bipartite stigma. As the anthers shed pollen, the style elongates to allow the stigmas, now coated with pollen, to emerge from the tube.^[16][19] The ovaries form compressed, obovate (teardrop-shaped) dry fruits that do not open at maturity, measuring 3 to 4 mm long. The fruits have 5–7 ribs on each side and are tipped by two rows of small white hairs. The pappus remains at the top of each fruit as a dispersal structure. Each fruit contains one seed, which can be white, yellow, gray or brown depending on the variety of lettuce.^[1]

The domestication of lettuce over the centuries has resulted in several changes through selective breeding: delayed bolting, larger seeds, larger leaves and heads, better taste and texture, a lower latex content, and different leaf shapes and colors. Work in these areas continues through the present day.^[20] Scientific research into the genetic modification of lettuce is ongoing, with over 85 field trials taking place between 1992 and 2005 in the European Union and the United States to test modifications allowing greater herbicide tolerance, greater resistance to insects and fungi and slower bolting patterns. However, genetically modified lettuce is not currently used in commercial agriculture.^[21]

History

Romaine lettuce, a descendant of some of the earliest cultivated lettuce

Lettuce was first cultivated in ancient Egypt for the production of oil from its seeds. The plant was probably selectively bred by the Egyptians into a plant grown for its edible leaves,^[22] with evidence of its cultivation appearing as early as 2680 BC.^[10] Lettuce was considered a sacred plant of the reproduction god Min, and was carried during his festivals and placed near his images. The plant was thought to help the god "perform the sexual act untiringly".^[23] Its use in religious ceremonies resulted in the creation of many images in tombs and wall paintings. The cultivated variety appears to have been about 75 cm (30 in) tall and resembled a large version of the modern romaine lettuce. These upright lettuces were developed by the Egyptians and passed to the Greeks, who in turn shared them with the Romans. Around 50 AD, Roman agriculturalist Columella described several lettuce varieties – some of which may have been ancestors of today's lettuces.^[10]

Lettuce appears in many medieval writings, especially as a medicinal herb. Hildegard of Bingen mentioned it in her writings on medicinal herbs between 1098 and 1179, and many early herbals also describe its uses. In 1586, Joachim Camerarius provided descriptions of the three basic modern lettuces – head lettuce, loose-leaf lettuce, and romaine (or cos) lettuce.^[13] Lettuce was first brought to the Americas from Europe by Christopher Columbus in the late 15th century.^[24][25] Between the late 16th century and the early 18th century, many varieties were developed in Europe, particularly Holland. Books published in the mid-18th and early 19th centuries describe several varieties found in gardens today.^[26]

Due to its short lifespan after harvest, lettuce was originally sold relatively close to where it was grown. The early 20th century saw the development of new packing, storage and shipping technologies that improved the lifespan and transportability of lettuce and resulted in a significant increase in availability.^[27] During the 1950s, lettuce production was revolutionized with the development of vacuum cooling, which allowed field cooling and packing of lettuce, replacing the previously used method of ice-cooling in packing houses outside the fields.^[28]

Lettuce is very easy to grow, and as such has been a significant source of sales for many seed companies. Tracing the history of many varieties is complicated by the practice of many companies, particularly in the US, of changing a variety's name from year to year. This practice is conducted for several reasons, the most prominent being to boost sales by promoting a "new" variety, or to prevent customers from knowing that the variety had been developed by a competing seed company. Documentation from the late 19th century shows between 65 and 140 distinct varieties of lettuce, depending on the amount of variation allowed between types – a distinct difference from the 1,100 named lettuce varieties on the market at the time. Names also often changed significantly from country to country.^[29] Although most lettuce grown today is used as a vegetable, a minor amount is used in the production of tobacco-free cigarettes; however, domestic lettuce's wild relatives produce a leaf that visually more closely resembles tobacco.^[30]

Cultivation

A lettuce farm in the United Kingdom

A hardy annual, some varieties of lettuce can be overwintered even in relatively cold climates under a layer of straw, and older, heirloom varieties are often grown in cold frames.^[26] Lettuces meant for the cutting of individual leaves are generally planted straight into the garden in thick rows. Heading varieties of lettuces are commonly started in flats, then transplanted to individual spots, usually 20 to 36 cm (7.9 to 14.2 in) apart, in the garden after developing several leaves. Lettuce spaced farther apart receives more sunlight, which improves color and nutrient quantities in the leaves. Pale to white lettuce, such as the centers in some iceberg lettuce, contain few nutrients.^[18]