Il-Plejju (Mentha pulegium L., 1753) hi xitla erbaċea perenni li tappartieni għall-familja Lamiaceae, nattiva fl-Ewropa, l-Afrika ta' Fuq u l-Asja temperata. Ilha magħrufa mill-Qedem bħala pjanta mediċinali. Ma ġietx meqjusa bħala memebru tal-ġeneru Mentha sal-epoka moderna.
Waqt li kienet apprezzata ħafna sar-Rinaxximent, il-konsum tagħha anki bħala infużżjoni, mhuwiex irrikmandat minħabba komponent epatotossiku ħafna, il-pulegon, li kultant ikun hemm konċentrazzjoni qawwija tiegħu[1]..
Fl-Antikità Ewropeja, intużaw bosta fitonimi biex jiddeskrivu l-ġeneru Mentha. Il-filologu Jacques André[2] il-plejju sejjaħlu pūleium, l-isem użat mill-enċiklopedista Ruman tal-ewwel seklu, Plinju l-Kbir fl-Istorja Naturali, 20, 152 u minn Dijoskoride, De Materia Medica 3, 31. Kien irrikmandat bħala emmenagogu u abortiv.
L-isem Malti, plejju, ġej mill-Isqalli puleu, li ġej mill-Latin popolari *pǔleium (Latin klassiku pūleium) għaliex kien jintuża kontra l-briegħed (bergħud jissejjaħ pulex bil-Latin).
Fix-xogħol fundatur tan-nomenklatura moderna Species plantarum (1753), Carl Linneaus iddeskriva 10 speċi ta' Mentha. fosthom Mentha pulegium.
Din hi pjanta perenni bir-riżomi, baxxa, għolja minn 10 ċm sa 55 ċm, li spiss tgħix f'ambjenti umdi u tarmi riħa ta' lumi[3].
Iz-zkuk għandhom sezzjoni kwadra, huma ftit jew wisq weqfin b'kulur ħadrani jew fil-griż[4] u mifruxin jew reqdin, faċilment joħorġu għeruq niżlin l-isfel mill-għekiesi ta' taħt.
Il-plejju għandu weraq, żgħar (0,8-1,3 cm x 5-6 mm) kontra xulxin[5] ta' għamla ovali jew oblunga, kważi sħaħ (b'dentellatura jew merlatura ħafifa), b'piċċjol[6] qasir, bażi tond u apiċi ottuż.
Il-fjuri, li joħorġu fis-Sajf, minn Lulju sa l-aħħar ta' Settembru, huma roża-lelà, xi minn daqqiet bojod u huma miġburin f'qiegħ il-weraq f'glomeruli (vertiċilli foloz) imqegħdin imbegħdin matul iz-zokk. Il-kalċi hu muswaf, glandulari, tubolari u l-għonq hu magħluq b'xagħar qrib xulxin; hu bilabjat b' ħames snien inegwali (iż-żewġ snien ta' taħt huma idjaq). Il-korolla mqabbża (li tifforma rużun) hi magħmula minn 4 lobi bħal xulxin. L-4 stamijiet huma prominenti. iż-żewġ karpelli huma solidi.
Il-frott hu akenju.
Din hi xitla nattiva fl-Ewropa, il-punent tal-Asja (minn Ċipru sat-Turkmenistan) u t-tramuntana tal-Afrika (mill-Marokk sal-Eġittu)[7]:
Il-plejju sar naturalizzat f'bosta pajjiżi[7] : l-Awstralja, New Zealand, L-Istati Uniti, il-Brażil, l-Arġentina, iċ-Ċile, l-Urugwaj.
Jiġi kkulivat fil-Ġorġja, l-Indja, l-Indoneżja, l-Ewropa, Il-Kanada, l-Istati Uniti, il-Messiku, Kuba, il-Brażil, iċ-Ċile.
Il-plejju jħobb l-art umda[8].
Dawn huma xi sinonimi ta' Mentha pulegium skont Tucker ut Naczi[9] :
Il-botanista-ġardinar tal-Ġnien Botaniku ta' Chelsea, Philip Miller, għażel li jiikklasifika l-pjanta taħt il-ġeneru Pulegium, minħabba l-użu tradizzjonali ta' Pulegium regium użat mill-erboristi u l-ġardinara. Għalkemm Miller stess qabel ma' Tournefort u Linnaeus li għadu jkun taħt il-ġeneru Mentha[10], ċeru numru ta' botanisti baqgħu jużaw il-ġeneru Pulegium sal-aħħar tas-seklu 19.
Il-varjetà micrantha, li tikber fin-nofsinhar tar-Russja u fil-Każakstan, ingħatat ukoll dawn l-ismijiet:
Iż-żejt essenzjali jinkiseb bid-distillazzjoni tal-fwar tal-ilma mill-partijiet 'il fuq mill-art tal-pjanta.
Il-plejju fih tliet kimotipi[4]
Il-pulegon u l-mentofuran (li hu prodott bijosintetikament mill-pulegone permezz tal-enzima sintażi tal-mentofuran) huma komposti epatotossiċi. Jista' jkun hemm konċentrazzjonijiet għolja minnhom[11].
Kokkini et al.[12] (2002) analizzaw għaxar popolazzjonijiet ta' plejju miġburin mill-Greċja kollha u sabu varjazzjonijiet enormi fil-livelli tal-pulegon, minn traċċi (<0.1 %) sa 90,70 %. Żewġ popolazzjonijiet biss kienu għonja fil-pulegon (42,9 % et 90,7 %), l-oħrajn kien fihom kwantità ħafna iżgħar (sa 35 %). Dawn tal-aħħar kienu rikki fil-menton/isomenton, kif ukoll fil-piperiton/piperitenon jew piperiton.
L-analiżi tal-plejju miġbur mix-Xlokk tal-Alġerija ta dawn ir-riżultati (Boukhebti et al[13], 2011) :
Żejt essenzjali ta' M. pulegium (minn Boukhebti al[13]., 2011) pulegon menton isomenton piperitenon piperiton limonen 38.81 % 19.24 % 6.09 % 16.53 % 6.35 % 4.29 %Fil-plejju miġbur minn Santarém fil-Portugall, Teixeira et al sabu dawn il-komposti[14] :
Żejt essenzjali ta' M. pulegium (minn Teixeira al.[14], 1971) menton neomenton pulegon 8-idrossi-4(5)-p-menten-3-on 35.9 % 9.2 % 23.2 % 2.1 %Il-plejju kienu jafu bih u jużawh fl-Eġittu u l-Mesopotamja antiki.
Fl-Antikità Ewropeja, il-plejju kien ukoll magħruf ħafna, bl-isem ta' Grieg blekson βλήχων, mit-tobba Ippokratiċi, (seklu 5 QK), mil-filosfu botanista Teofrastu (seklu 4 QK) u mill-farmakologu tal-ewwel seklu Dijoskoride. Il-plejju kien magħruf bħala abortiv u emmenagogu, żewġ proprjetajiet li baqgħu attribwiti lilu għal żewġ millenji [15]. Ir-Rumani kienu jafuh bl-isem ta' pūleium, pūlēgium[2] kif jixhdu ir-referenzi għalih mill-enċiklopedista [[Pline l-Kbir|Plinju], (Hist.Nat., 20, 152) jew fil-ktieb ta' riċetti De re coquinaria. Fost l-ingredjenti tar-riċetti attribwiti lill-Apiċju, insibu xi tħawwir bil-plejju nixef (bħall-bettieħa bl-għasel, bżar, ħall u plejju). Il-plejju kien irrikmandat għall-gdim mis-sriep, tniggiż mill-iskorpjuni, il-kolika, l-uġigħ ta'ras ... u l-"uġigħ intern kollu", spiċċja jgħid Plinju[8].
Meta sfaxxa l-Imperu Ruman tal-Punent fis-seklu 5, il-mediċina tal-antikità għabet ukoll. Il-Galeniżmu, rivedut minn Al-Rażi u Ibn Sina (Aviċenna) ma wasalx lura fl-Ewropa Punentija qbel is-sekli 11 u 12. Bil-kontra, ix-xogħol ta' Dijoskoride, baqa' aċċessibbli permezz ta' xi manuskritti, kopji tat-traduzzjoni Latina De materia medica. Fis-seklu 15, insibu l-indikazzjonijiet ta' Dijoskoride għall-plejju : "l-użu immoderat ta' din ix-xitla fit-tqala jipprovoka l-abort" f' De viribus herbarum ta' Oddone ta'Meung[16]. Il-plejju baqa' dejjem tip ta' panaċea.
Pour chasser les puces[8], on employait la fumée des fleurs fraîches brûlées, d'après l'Hortus sanitatis (Mudell:S-). Il figurait aussi parmi les plantes potagères recommandées dans le capitulaire De Villis au Moyen Âge.
Le texte de référence de Dioscoride, De materia medica, fut abondamment recopié jusqu'au début du Mudell:S- sans qu'il soit porteur d'un progrès notable dans l'analyse pharmacologique. Le tournant s'opère à l'époque de la Renaissance, où les riches commentaires du médecin Mattioli apportent une contribution nouvelle à la matière médicale, en s'efforçant de donner des descriptions botaniques précises, accompagnées d'illustrations, permettant de le distinguer du calament et du dictame. Matthiole indique que les Allemandes le cultivent avec soin, en pots ou en pleine terre, pour leur usage personnel[17] (« pour s'en servir en leurs privez affaires » traduction de A. du Pinet, 1627). Jacques Daléchamps à la même époque compile une très longue liste de bienfaits apportés par le pouliot (Hist. gén. des plantes).
À l’époque de la Renaissance, commencent à apparaître avec Brunschwig, des ouvrages vantant les traitements obtenus par la distillation des plantes médicinales. Mais le premier à donner un traitement détaillé de la distillation des plantes aromatiques (comme la menthe, le calament et le pouliot) est le polymathe napolitain Della Porta, d’abord dans Magia naturalis (1589) puis De distillatione, libri IX.[18] (1608). Il récupère « l’huile parfumée de pouliot » surnageant sur le distillat et la recommande pour fortifier l’estomac, contre les douleurs de matrice et pour provoquer les menstrues etc.
La grande réputation du pouliot s'est éteinte peu à peu après la Renaissance.
Pourtant, l'écho de cette haute estime retentira jusqu'au Mudell:S- chez l'ethnobotaniste Pierre Lieutaghi qui en vente les grands mérites en ces termes : « Le pouliot est une des Menthes sauvages les plus agréablement parfumées ; sa senteur citronnée persiste bien au séchage et son infusion est une des plus délicieuses qui soient. » (Le livre des Bonnes Herbes[19], 1999). Il lui reconnait de nombreuses propriétés médicinales, comme d'être un bon expectorant et un sédatif de la toux, « à la fin d'un repas, une infusion de Pouliot (délicieuse, surtout si on lui joint du Serpolet à part égale) facilite beaucoup la digestion, combat les fermentations, les lourdeurs de tête ; c'est l'une des meilleures boissons digestives, très salutaire, en particulier à ceux qui souffrent d'insuffisance hépatique » (à la décharge de Lieutaghi, signalons que l'édition originale de ce texte est de 1966, avant que l'extrême toxicité de la pulégone ne soit établie).
Iż-żejt essenzjali tal-plejju ma jistax jiġi inġestit għax hu velenuż ħafna anki b'dożi żgħar, u l-konsumm tiegħu jista' jikkawż l-mewt.[22] Jaħsbu li l-metabolita mentofurano hu l-aġent tossiku ewlieni. Sono state notate complicanze dovute al tentativo di usare l'olio per l'autoinduzione dell'aborto. Ad esempio, nel 1978, una diciottenne incinta di Denver, Colorado, morì entro una settimana dal consumo di un'oncia di olio concentrato di pulegio nel tentativo di autoprocurarsi l'aborto.[23] Esistono numerosi studi che dimostrano la tossicità di quest'olio sia per l'uomo che per l'animale.[24][25][26][27]
Dal momento che il Congresso degli Stati Uniti ha approvato il "Dietary Supplement Health and Education Act" nell'ottobre 1994 tutte le preparazioni a base di olio di pulegio americane recano un'etichetta di avvertimento contro il suo uso in gravidanza, quantunque l'uso di quest'olio non sia regolato dalla Food and Drug Administration.[28]
Questa pianta, che a Roma e dintorni è chiamata Menta romana, è usata nella capitale per insaporire l'agnello e la trippa alla romana.[29] Nell'uso culinario non deve essere confusa con la mentuccia o nepitélla (Clinopodium nepeta), la quale a Roma viene usata per la preparazione dei carciofi.
Fiori
Fiori - particolare delle antere
Pianta intera
Il-Plejju (Mentha pulegium L., 1753) hi xitla erbaċea perenni li tappartieni għall-familja Lamiaceae, nattiva fl-Ewropa, l-Afrika ta' Fuq u l-Asja temperata. Ilha magħrufa mill-Qedem bħala pjanta mediċinali. Ma ġietx meqjusa bħala memebru tal-ġeneru Mentha sal-epoka moderna.
Waqt li kienet apprezzata ħafna sar-Rinaxximent, il-konsum tagħha anki bħala infużżjoni, mhuwiex irrikmandat minħabba komponent epatotossiku ħafna, il-pulegon, li kultant ikun hemm konċentrazzjoni qawwija tiegħu..
