Alder

Elri ^[1] eða ölur (fræðiheiti: Alnus) er ættkvísl blómplantna af birkiætt (Betulaceae). Í ættkvíslinni eru um 30 tegundir af trjám og runnum. Elri hefur aðallega útbreiðslu á norðurhveli en til eru elritegundir við Andesfjöll og í Suður-Asíu.

Orðsifjar

Nafnið elri eða ölur er af er upprunnið úr forngermönsku rótinni^[2] aliso og aluz. Ættkvíslarheitið Alnus er gamalt latneskt heiti yfir elri. Bæði latínuheitið og germanska heitið koma úr frum-indóevrópsku rótinni el-, í merkingunni "rauður" eða "brúnn", sem er einnig er rótin fyrir orðin elgur og álmur.^[3]

Á Íslandi

Elri hefur verið notað sem landgræðsluplanta á Íslandi. Það býr til næringarefnið nitur með hjálp rótargerla við ræturnar.

Tegundir sem reyndar hafa verið á Íslandi eru m.a. :

• Gráelri (Alnus incana): Evrópsk tegund sem vex allt að norður-Noregi. Einstofna tré með breiða krónu.
  
• Blæelri (Alnus incana subsp. tenuifolia): Norður-amerísk undirtegund gráelris.
  
• Sitkaelri (Alnus viridis subsp. sinuata): Runnkennt og margstofna tré, ættað frá vesturströnd Ameríku.
  
• Svartelri/Rauðelri (Alnus glutinosa): Evrópsk tegund
  
• Ryðelri (Alnus rubra)^[4]: Norður-amerísk tegund. Stórvaxnasta elritegundin. Verður allt að 20-30 metra hátt tré.

Reklar á elri í maí 2008 í Grasagarði Reykjavíkur.

Gráelri í Grasagarði Reykjavíkur

Þessar tegundir þrífast vel á Íslandi og á rýru land. Þær þrífast samt best þar sem grunnvatn stendur hátt. Á mjög þurrum melum eiga þær oft erfitt fyrstu árin.^[5]

Flokkun

Ættkvíslin skiptist í þrjár undirættkvíslir (subgenera):

Subgenus Alnus:

• Alnus acuminata Kunth — Mexíkó, mið og suður Ameríka.
• Alnus cordata (Loisel.) Duby — Ítalía, Albanía, Korsíka.
• Alnus cremastogyne Burkill — Kína.
• Alnus firma Siebold & Zucc. — Buskölur - Kyūshū eyja í Japan
• Alnus glutinosa (L.) Gaertn. — Rauðölur - Evrópa, mið Asía.
• Alnus hirsuta (Spach) Rupr. — Hæruölur - Japan, Kórea, Manchuria, Síbería, austast í Rússlandi
• Alnus incana (L.) Moench — Gráölur - Evrasía, Norður Ameríka
  • Alnus incana ssp. incana - Gráölur
  • Alnus incana ssp. hirsuta (Spach) Á. & D.Löve (=A. hirsuta Spach)- Hæruölur
  • Alnus incana ssp. rugosa (Du Roi) R.T.Clausen (=A. rugosa Du Roi)- Vætuölur
  • Alnus incana ssp. tenuifolia (Nutt.) Breitung (=A. tenuifolia Nutt.)- Blæölur
• Alnus japonica (Thunb.) Steud. — Mýraölur - Japan, Kórea, Taiwan, austur Kína, austast í Rússlandi
• Alnus jorullensis Kunth — Mexíkó, Guatemala, Hondúras.
• Alnus mandshurica (Callier) Hand.-Mazz. — austast í Rússlandi, norðaustur Kína, Kórea
• Alnus matsumurae Callier — Honshū eyja í Japan
• Alnus nepalensis D.Don — Himalaja, Tíbet, Yunnan, Nepal, Bhutan, Myanmar, Thailand.
• Alnus oblongifolia Torr. — Arizona, Nýja Mexíkó, Sonora, Chihuahua
• Alnus orientalis Decne. — suður Tyrkland, norðvestur Sýrland, Kýpur, Líbanon, Palestína, Íran
• Alnus pendula Matsum. — Hengiölur - Japan, Kórea
• Alnus rugosa (Du Roi) Spreng. — Vætuölur - norðaustur N-Ameríka

Blöð á Alnus incana subsp. rugosa

• Alnus rhombifolia Nutt. — Bandaríkin (Kalifornía, Nevada, Oregon, Washington, Idaho, Montana)
• Alnus rubra Bong. — Ryðölur - N-Ameríka (Alaska, Yukon, Breska Kólumbía, Kalifornía, Oregon, Washington, Idaho, Montana.)
• Alnus serrulata (Aiton) Willd. — Sagölur - austur N-Ameríka

Blöð á Alnus serrulata

• Alnus sieboldiana Matsum. — Japan, Ryukyu eyjar
• Alnus subcordata C.A.Mey. — Kákasus, Íran
• Alnus tenuifolia Nutt. — Blæölur - norðvestur N-Ameríka
• Alnus trabeculosa Hand.-Mazz. — Kína, Japan

Subgenus Clethropsis.

• Alnus formosana (Burkill) Makino — Formósuölur - Taívan
• Alnus maritima (Marshall) Muhl. ex Nutt. — Strandölur - Bandaríkin (Georgía, Delaware, Maryland, Oklahoma).
• Alnus nitida (Spach) Endl. — vestur Himalaja, Pakistan, Indland, Nepal.

Subgenus Alnobetula.

Grænelri (Alnus viridis)

• Alnus alnobetula (Ehrh.) K.Koch
• Alnus viridis (Chaix) DC. 1805) — Tempruð og kuldabeltissvæði Evrópu, Asíu og N-Ameríku.
  • Alnus viridis ssp. crispa (Ait.) Turrill.- Grænölur - norðaustur N-Ameríka, S Grænland
  • Alnus viridis ssp. fruticosa (Rupr.) Nyman- Hrísölur - Síbería, Mansjúría
  • Alnus viridis ssp. maximowiczii - Fjallölur - Japan
  • Alnus viridis ssp. sinuata (Regel) Á.Löve & D.Löve- Sitkaölur - vestur N-Ameríka og lengst í norðaustur Síberíu
  • Alnus viridis ssp. viridis (Regel) Á.Löve & D.Löve- Kjarrölur - mið Evrópa

Óvíst með undirætt

• Alnus djavanshirii H.Zare: Íran
• Alnus dolichocarpa H.Zare, Amini & Assadi: Íran
• Alnus fauriei H.Lév. & Vaniot: Honshu eyja í Japan
• Alnus ferdinandi-coburgii C.K.Schneid.: suður Kína
• Alnus glutipes (Jarm. ex Czerpek) Vorosch.: Yakutiya hérað í Síberíu
• Alnus hakkodensis Hayashi: Honshu eyja í Japan
• Alnus henryi C.K.Schneid.: Taívan
• †Alnus heterodonta (Newberry) Meyer & Manchester 1987: Oligocene steingervingur í Oregon
• Alnus lanata Duthie ex Bean: Sichuan í Kína
• Alnus mairei H.Lév.: Yunnan í Kína
• Alnus maximowiczii Callier - Fjallölur - Japan, Kórea, austast í Rússlandi
• Alnus paniculata Nakai: Kórea
• Alnus serrulatoides Callier: Japan
• Alnus vermicularis Nakai: Kórea

Blendingar

• Alnus × elliptica Req.—Ítalía. (A. cordata × A. glutinosa)
• Alnus × fallacina Callier—Ohio, New York ríki, Vermont, New Hampshire, Maine. (A. incana subsp. rugosa × A. serrulata)
• Alnus × hanedae Suyinata—Japan. (A. firma × A. sieboldiana)
• Alnus × hosoii Mizush.—Japan. (A. maximowiczii × A. pendula)
• Alnus × mayrii Callier—austast í Rússlandi, Japan. (A. hirsuta × A. japonica)
• Alnus × peculiaris Hiyama—Kyūshū eyju í Japan. (A. firma × A. pendula)
• Alnus × pubescens Tausch.—Norður og mið Evrópa. (A. glutinosa × A. incana)
• Alnus × suginoi Sugim.—Japan. (A. hirsuta × A. serrulatoides)

Tilvísanir

1. ↑ Beygingarlýsing íslensks nútímamáls
2. ↑ http://www.etymonline.com/index.php?term=alder&allowed_in_frame=0
3. ↑ http://www.etymonline.com/index.php?term=elk&allowed_in_frame=0
4. ↑ Elritegundir Skógrækt ríkisins. Skoðað 18. janúar, 2016.
5. ↑ Elri gæti komið í stað lúpínu. Vísir. Skoðað 27. maí, 2016.

Wikilífverur eru með efni sem tengist

Elri

Wikimedia Commons er með margmiðlunarefni sem tengist

Elri

Þessi líffræðigrein er stubbur. Þú getur hjálpað til með því að bæta við greinina.