O Γαλαζοκότσυφας είναι στρουθιόμορφο πτηνό της οικογενείας των Μυιοθηριδών, που απαντά και στον ελλαδικό χώρο. Η επιστημονική ονομασία του είδους είναι Monticola solitarius και περιλαμβάνει 5 υποείδη. [3]
Στην Ελλάδα απαντά το υποείδος Monticola solitarius longirostris (Blyth, 1847). [4]
Η επιστημονική ονομασία του γένους, monticola, είναι σύνθετη λατινική και προέρχεται από τις επί μέρους λέξεις mons -tis «όρος, βουνό» + colere «ζω, κατοικώ, συχνάζω (κάπου)». [6] Επομένως η ακριβής απόδοση του όρου είναι «αυτός που συχνάζει στα βουνά, ο ορεσίβιος». Η ονομασία του γένους, παραπέμπει στα βραχώδη ενδιαιτήματα του πτηνού. [i]
Η επιστημονική ονομασία του είδους solitarius έχει, επίσης, λατινική ρίζα και σημαίνει «αυτός που ζει μόνος του, μοναχικός». [7] και παραπέμπει στον «μοναχικό» τρόπο εμφάνισης του πτηνού, στους ορεινούς οικοτόπους (βλ. Ηθολογία).
Η αγγλική ονομασία του είδους blue rock thrush σημαίνει «μπλε τσίχλα των βράχων» και σχετίζεται, όπως και η ελληνική, με τον οικότοπο του πτηνού, αλλά κάνει, επίσης, αντιπαράθεση με τον πετροκότσυφα rock thrush, ο οποίος δεν έχει εξ ολοκλήρου κυανό πτέρωμα.
Το είδος περιγράφηκε για πρώτη φορά στην Ιταλία από τον Λινναίο ως Turdus solitarius, το 1758. [8] Μεταφέρθηκε στο σημερινό του γένος, Monticola, από τον Γερμανό ορνιθολόγο Φρίντριχ Μπουά (Friedrich Boie, 1789-1870), το 1822. Το γένος αυτό ανήκε παλαιότερα στην οικογένεια των Κιχλιδών (Turdidae).
Ο διαχωρισμός των υποειδών είναι, γενικά, δύσκολος με τους μορφολογικούς χαρακτήρες να τείνουν προς διαβάθμιση, υποδηλώνοντας ότι οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, να έχουν ενδιάμεσες εμφανίσεις (clinal). Το υποείδος Monticola solitarius philippensis έχει ιδιαίτερα διακριτό πτέρωμα και, σε κάποιο βαθμό, ξεχωριστά ηθολογικά στοιχεία, αλλά οι ενδιάμεσοι χαρακτήρες είναι, επίσης, παρόντες. [9]
Ο γαλαζοκότσυφας είναι πτηνό που απαντά σε πολλές περιοχές του Παλαιού Κόσμου (Ευρώπη, Ασία, Αφρική). Ανάλογα με τους κατά τόπους πληθυσμούς, μπορεί να είναι από επιδημητικό έως πλήρως μεταναστευτικό. Έτσι, τα πτηνά που ζουν στην Ν. Ευρώπη και την Β. Αφρική περιλαμβάνουν αρκετούς καθιστικούς πληθυσμούς, ενώ τα περισσότερα ασιατικά υποείδη είναι μεταναστευτικά.
Η γεωγραφική του εξάπλωση περιλαμβάνει τις παραμεσόγειες περιοχές της Ευρώπης και της Β. Αφρικής, με βόρειο όριο τις Άλπεις και την Ιβηρική Χερσόνησο.
Στην Ασία, η κατανομή αρχίζει από την Μικρά Ασία και την Κριμαία στα δυτικά και, διά μέσου της Κ. Ασίας φθάνει μέχρι την Ιαπωνία και την Κίνα στα ανατολικά και την Ινδία και Ινδονησία στα νότια.
Στην Αφρική, τέλος, το είδος αναπαράγεται σε θύλακες στα βόρεια, ωστόσο υπάρχουν μεγάλες περιοχές διαχείμασης στις υποσαχάριες επικράτειες. [10][11][12]
[13][14][15] (σημ. με έντονα γράμματα το υποείδος που απαντά στον ελλαδικό χώρο)
Ο γαλαζοκότσυφας, σε άλλες περιοχές της επικρατείας του είναι πλήρως μεταναστευτικό είδος, σε άλλες μερικώς μεταναστευτικό και σε άλλες επιδημητικό, ανάλογα με την γεωγραφική κατανομή. Οι ευρωπαϊκοί πληθυσμοί του είναι, κατά βάσιν καθιστικοί, όχι όμως όλοι, με κάποιους στην περιοχή των Άλπεων και στα Β. Βαλκάνια, να έρχονται το καλοκαίρι για να αναπαραχθούν ή τον χειμώνα για να διαχειμάσουν.
Αντίθετα, οι ασιατικοί πληθυσμοί είναι μερικώς ή πλήρως μεταναστευτικοί στην πλειονότητα των περιπτώσεων, με τα πουλιά να ταξιδεύουν νοτιότερα σε περιοχές που εξαρτώνται από το γεωγραφικό μήκος αναπαραγωγής. Τα ταξίδια πραγματοποιούνται κυρίως κατά τη διάρκεια της νύκτας, συχνά μαζί με τους πετροκότσυφες. Γενικά, είναι εξαιρετικά δύσκολο να διαχωριστούν οι πραγματικά μεταναστευτικοί πληθυσμοί, από εκείνους που πραγματοποιούν τοπικές μετακινήσεις. [16]
Τυχαίοι, περιπλανώμενοι επισκέπτες έχουν αναφερθεί μεταξύ άλλων από το Βέλγιο, το Ηνωμένο Βασίλειο και την Σουηδία, το Μάλι και την Ακτή Ελεφαντοστού, τον Καναδά, αλλά και από την Αυστραλία. [17]
Στην Ελλάδα, ο γαλαζοκότσυφας είναι επιδημητικό είδος, ζει δηλαδή και αναπαράγεται καθ’ όλη την διάρκεια του έτους, σε εκτεταμένες βραχώδεις περιοχές, κυρίως στη νησιωτική χώρα. Ωστόσο, απαντά και στα βουνά της ηπειρωτικής Ελλάδας, γίνεται όμως σπάνιος στην βόρεια χώρα. [18][19][20] Από την Κρήτη αναφέρεται ως σπάνιο επιδημητικό πτηνό. [21]
Από την Κύπρο αναφέρεται ως επιδημητικό είδος, χειμωνιάτικος μη κοινός επισκέπτης και σπάνιο μεταναστευτικό πτηνό. [22]
Ο γαλαζοκότσυφας είναι τυπικό πτηνό μέσου και μεγάλου υψομέτρου, αφού ο κύριος οικότοπος του είδους είναι οι ημιορεινές και ορεινές βραχώδεις τοποθεσίες με διάσπαρτη βλάστηση. Ωστόσο, το υψόμετρο μπορεί να είναι μικρό, ακόμη και κοντά στην θάλασσα, αρκεί να υπάρχουν βράχια στην περιοχή. Επίσης, απαντά σχεδόν πάντοτε σε χαμηλότερα υψόμετρα από εκείνα του συγγενικού πετροκότσυφα. [23][24][25]
Στην ευρύτερη περιοχή του Νεπάλ μπορεί να «ανεβεί» το καλοκαίρι από τα 2.590 μέχρι τα 4.880 μέτρα, αλλά διαχειμάζει κάτω από τα 1.400 μέτρα σε ποτάμια και παλιά κτήρια. [26],
Στην Ελλάδα, οι κύριοι οικότοποι περιλαμβάνουν πετρώδεις και βραχώδεις περιοχές με ελαιώνες, αμπελώνες, αραιούς θάμνους, αλλά και σε ακροποταμιές, από το υψόμετρο της θάλασσα μέχρι τις κορυφές των βουνών. [27] Επίσης σε φαράγγια, ακτές νησιών και απομονωμένες βραχονησίδες. [28]
Ο γαλαζοκότσυφας, γενικά, είναι μεσαίου μεγέθους πτηνό που, μπορεί να μην είναι εύκολο να παρατηρηθεί, λόγω της φύσης του εδάφους όπου απαντά. Ωστόσο, η «φιγούρα» του μπορεί να κάνει την εμφάνισή της στιγμιαία, συνήθως στην άκρη ενός βράχου και, τότε, μπορεί να αναγνωριστεί, από το χαρακτηριστικό μπλε αναπαραγωγικό του πτέρωμα. Από μακριά, και με κόντρα φωτισμό, εμφανίζει την σιλουέτα της γερακότσιχλας (Turdus viscivorus), [29] Εχει τις διαστάσεις του πετροκότσυφα, αλλά είναι ελαφρά μεγαλύτερος και με σαφώς μεγαλύτερο ράμφος.
Στο είδος εμφανίζεται έντονος φυλετικός διμορφισμός, με τα δύο φύλα να έχουν μεγάλη διαφορά στο -καλοκαιρινό- πτέρωμα. Η ουρά είναι σχετικά κοντή, και το ράμφος μακρύ, οξύληκτο και με γκριζομπλέ χρώμα. Η ίριδα είναι μαύρη και οι ταρσοί με τα πόδια, γκριζοκαφέ. Ο οφθαλμός περιβάλλεται από ανεπαίσθητο ανοικτόχρωμο δακτύλιο.
Το αναπαραγωγικό πτέρωμα του αρσενικού είναι ομοιόμορφο κυανόγκριζο σε όλο το σώμα, χωρίς τις οριοθετημένες καστανόξανθες περιοχές του πετροκότσυφα, ενώ οι πτέρυγες είναι σκοτεινόχρωμες. Πολλές φορές, αυτό το χρώμα δεν φαίνεται παρά μόνον υπό κατάλληλο φωτισμό, αλλιώς εμφανίζεται πολύ σκούρο. Τα καλυπτήρια φτερά της κάτω επιφανείας της ουράς είναι γκριζομπλέ με λευκές αποχρώσεις. [30]Κατά το φθινόπωρο, το αρσενικό εμφανίζεται πιο «μαυριδερό». [31]
Το θηλυκό, δεν διαθέτει τα φανταχτερά χρώματα του αρσενικού, ωστόσο ξεχωρίζει από τις χαρακτηριστικές λεπτές, ραβδώσεις στο πτέρωμα, που δίνουν την αίσθηση σκωληκοειδών γραμμών, στο κάτω μέρος του σώματος. Πιθανόν να διατηρεί κάποια υποκύανη απόχρωση. [32] Μοιάζει πολύ με τον θηλυκό πετροκότσυφα, αλλά το στέμμα είναι σκουρότερο, ενώ η ουρά είναι σκούρα καφέ και όχι πορτοκαλί-καφέ. Επίσης, η άνω επιφάνεια δεν έχει τις λεπτές ραβδώσεις που υπάρχουν στο κάτω μέρος του σώματος.
Τα νεαρά άτομα είναι πιο σκούρα, με σκούρες σκωληκοειδείς γραμμές και ανοικτόχρωμες άκρες στα στέγαστρα των πρωτευόντων ερετικών φτερών. [33]
(Πηγές: [34][35][36][37][38][39][40][41][42])
Ο γαλαζοκότσυφας τρέφεται κυρίως με έντομα (ακρίδες, τριζόνια, κάμπιες κ.α.), μικρές σαύρες και μερικές φορές με σπέρματα ή καρπούς, που συλλέγει είτε από το έδαφος, είτε απευθείας από τα φυτά. Συνηθίζει να κάθεται σε κάποιο σταθερό σημείο, από όπου εποπτεύει τον χώρο, επιτίθεται στα διερχόμενα θηράματα και επανέρχεται στην αρχική του θέση.
Γενικά, ο γαλαζοκότσυφας θεωρείται αρκετά απρόσιτος και συνηθίζει να κρύβεται ανάμεσα στις πέτρες, οπότε είναι πιο εύκολο να τον ακούσει, παρά να τον δει κάποιος, [43] ακόμη, όμως, και αν συμβεί αυτό, αναζητά αμέσως κάλυψη. [44][45] Κάνει την εμφάνισή του μοναχικά ή σπανιότερα- κατά ζεύγη, στην άκρη ενός βράχου από όπου αρθρώνει το μελωδικό του κελάηδημα. [46] Συνήθως, περιπλανιέται κοντά σε περιοχές με νερό, διότι πίνει συχνά και του αρέσει να κάνει το καθημερινό «μπάνιο» του.
Το πολύ ηχηρό τραγούδι του γαλαζοκότσυφα είναι φλουταριστό και μελαγχολικό και μοιάζει με εκείνο του κότσυφα [47] και του πετροκότσυφα, αλλά διανθίζεται κάθε τόσο από «σκληρότερες» (harsh) νότες. [48] Ιδιαίτερα αισθητό γίνεται, όταν τα άλλα πουλιά είναι σιωπηλά, αργά το απόγευμα ή κατά τη διάρκεια ψιλόβροχου. Στις περισσότερες περιπτώσεις κελαηδάει από κάποια βραχώδη προεξοχή σε εμφανές σημείο, οπότε είναι πιο εύκολο να τον παρατηρήσει κανείς. Μπορεί όμως να αρθρώνει το τραγούδι του και κατά την πτήση, συνήθως με ανοιγμένη ουρά και με κάθετες εφορμήσεις.
Στα αναπαραγωγικά ενδιαιτήματα (βλ. Βιότοπος) οι γαλαζοκότσυφες φωλιάζουν σε πετρώδη εδάφη, συχνά σε ερείπια, κτήρια και ορυχεία. [49] Η θέση φωλιάσματος είναι τέτοια (βράχια) που, σπάνια υπάρχει ανταγωνισμός ζωτκού χώρου. [50] Η αρχή της αναπαραγωγικής περιόδου εξαρτάται από την γεωγραφική επικράτεια (Μάιο με Ιούνιο στην Ιβηρική, Απρίλιο με Μάιο στην ΒΔ. Αφρική, κ.λ.π.) [51] και η ωοτοκία πραγματοποιείται άπαξ ή σπανιότερα δύο φορές σε κάθε φώλιασμα. [52]
Η φωλιά έχει κυπελοειδές (cup) σχήμα και κατασκευάζεται από το θηλυκό, σε μια κοιλότητα βράχου ή σχισμή ενός κτηρίου. [53] Αποτελείται από χορτάρι και βρύα, ενώ επιστρώνεται με φρέσκο γρασίδι και ρίζες. Η γέννα αποτελείται συνήθως από 4-5 (σπανιότερα 3-6) αβγά, διαστάσεων 27,3 Χ 19,9 χιλιοστών. Η επώαση πραγματοποιείται μόνον από το θηλυκό και διαρκεί 13-16 ημέρες. Οι νεοσσοί είναι φωλεόφιλοι (altricial), γεννιούνται δηλαδή ανήμποροι και χρειάζονται την προστασία των γονέων τους. Επιτηρούνται κυρίως από το θηλυκό, [54] πτερώνονται και αφήνουν τη φωλιά στις 17 ημέρες, περίπου, [55] ενώ εξακολουθούν να σιτίζονται από τους γονείς για 2 εβδομάδες ακόμη.
Παρόλο που ο γαλαζοκότσυφας δεν φαίνεται ότι μπορεί να επεκτείνει το εύρος εξάπλωσής του στις βορειότερες ευρωπαϊκές περιοχές, λόγω καταστροφής των ενδιαιτημάτων του, δεν θεωρείται απειλούμενος σε παγκόσμιο επίπεδο.
Tο είδος, συνολικά, δεν θεωρείται ότι προσεγγίζει τα κατώτατα όρια του κριτηρίου μείωσης για τον παγκόσμιο πληθυσμό της IUCN Red List (δηλαδή, μείωση κατά περισσότερο από 30%, μέσα σε δέκα χρόνια ή τρεις γενεές), και ως εκ τούτου αξιολογείται ως Ελαχίστης Ανησυχίας (LC). [56]
Στο κράτος της Μάλτας ο γαλαζοκότσυφας είναι το «εθνικό πτηνό» των νησιών, μάλιστα, απεικονιζόταν στην Μαλτέζικη Λίρα.
Οι περισσότερες λόγιες ονομασίες του Γαλαζοκότσυφα είναι τεχνητές και δεν ανταποκρίνονται στην ακριβή μετάφραση από τα λατινικά (βλ. Ονοματολογία και Σημειώσεις), μερικές από τις οποίες είναι: Πετροκόσσυφος ο κυανούς, Κυανοκόσσυφος, Κόσσυφος ο κυανούς, Κυανοκόσσυφος ο κρητικός. Κάποιες είναι πιο κοντά στην λατινική όπως το Κόσσυφος ο μονήρης. Πιθανόν να είναι ο Κύανος των αρχαίων. [57]
Στον ελλαδικό χώρο ο Γαλαζοκότσυφας απαντά και με τις ονομασίες Μέρουλα [58] και Γαλαζοπετροκότσυφας. [59] Ωστόσο, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, οι ονομασίες που τού δίνονται είναι οι ίδιες με εκείνες του Πετροκότσυφα, ιδίως σε περιοχές όπου τον αντικαθιστά στον οικολογικό θώκο (π.χ. Κρήτη, Κυκλάδες).
i. ^ Όπως συμβαίνει και με πολλά άλλα taxa, δεν υπάρχει κάποια λόγια ονομασία που να αποδίδει με ακρίβεια την λατινική επιστημονική ονομασία του πετροκότσυφα. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων υπάρχουν καταγεγραμμένες τεχνητές ονομασίες που δεν είναι μετάφραση των λατινικών όρων, λ.χ. Κυανοκόσσυφος ο κρητικός (;!) ή Κόσσυφος ο κυανούς (;!) [60] Ωστόσο, αυτή η αδυναμία πρέπει να θεωρηθεί σε μεγάλο ποσοστό δικαιολογημένη, διότι πολλές λατινικές ονομασίες δεν είναι δυνατόν να αποδοθούν μονολεκτικά, ή, εάν γίνει αυτό, το αποτέλεσμα μπορεί να είναι αισθητικά αδόκιμο, όπως συμβαίνει στην περίπτωση του είδους Monticola solitarius, του οποίου η ακριβής λόγια απόδοση είναι Ορεσίβιος ο μοναχικός (sic).
Στο παρόν λήμμα προτιμήθηκε η λόγια ονομασία Μοντικόλη η μοναχική, ως η πλησιέστερη στην απόδοση από τα λατινικά και ως, επίσης, καταγεγραμμένη στην βιβλιογραφία στο επίπεδο του γένους. [61]
O Γαλαζοκότσυφας είναι στρουθιόμορφο πτηνό της οικογενείας των Μυιοθηριδών, που απαντά και στον ελλαδικό χώρο. Η επιστημονική ονομασία του είδους είναι Monticola solitarius και περιλαμβάνει 5 υποείδη.
Στην Ελλάδα απαντά το υποείδος Monticola solitarius longirostris (Blyth, 1847).
Πτηνό προσαρμοσμένο να ζει σε βραχώδεις περιοχές, ο γαλαζοκότσυφας ξεχωρίζει από το κυανόγκριζο καλοκαιρινό του πτέρωμα και το μουσικό του κελάηδημα.
