الأسماء في صفحات التنقل
Flass oder Lien (wetenschaplich Linum) is en Geslecht vun Planten, ut de Fasern un Ööl wunnen warrt. Ok de Fasern, de noch nich to Fadens verarbeit woorn sünd, warrt Flass nöömt.
Linum is e geslacht uut familie van de vlasachtign (Linaceae) . 't Zyn kruudachtige plant'n mè vezelige stiengels, simpele bloarn en blauwe, gele, witte of roze blommetjes mè 5 blombladjes.
't Geslacht bestoat uut 200 sôort'n ofkomstig van gemoatigde en subtropische gebied'n. De bekendste sôorte is vlas (Linum usitatissimum).
Linum es un genre de plantas, los lins, de la familha de las Linaceae. I a prèp de 200 espècias subretot dins las regions temperadas e subtropicalas de l'emisfèri nòrd.
Son de plantas erbacèas amb de tijas fibrosas, de fuèlhas simplas, e de flors de cinc petals.
Linum is e geslacht uut familie van de vlasachtign (Linaceae) . 't Zyn kruudachtige plant'n mè vezelige stiengels, simpele bloarn en blauwe, gele, witte of roze blommetjes mè 5 blombladjes.
't Geslacht bestoat uut 200 sôort'n ofkomstig van gemoatigde en subtropische gebied'n. De bekendste sôorte is vlas (Linum usitatissimum).
Linum es un genre de plantas, los lins, de la familha de las Linaceae. I a prèp de 200 espècias subretot dins las regions temperadas e subtropicalas de l'emisfèri nòrd.
Son de plantas erbacèas amb de tijas fibrosas, de fuèlhas simplas, e de flors de cinc petals.
Zegerek, kitan (Linum) navê celebekê riwekan ê famîleya zegerekan (Linaceae) ye. Nêzîkî 200 cureyên vê giyayê hene û hin ji wan li Kurdistanê jî digihên.
Rîçalên (rehik, lûf) wê bi qasî 6-10 hezar salan berê jî wekî îro dihate bikaranîn. Li gelek welatan tê çandin û rûnê wê di boyaxan de tê bikaranîn. Li bakurê Kurdistanê jê sûd nayê wergirtin, nayê çandin.
Zegereka pirrsalane
Linumctharticum
Zegereka zer
Linum campanulatum
Linum pubescens
Zegerek, kitan (Linum) navê celebekê riwekan ê famîleya zegerekan (Linaceae) ye. Nêzîkî 200 cureyên vê giyayê hene û hin ji wan li Kurdistanê jî digihên.
Rîçalên (rehik, lûf) wê bi qasî 6-10 hezar salan berê jî wekî îro dihate bikaranîn. Li gelek welatan tê çandin û rûnê wê di boyaxan de tê bikaranîn. Li bakurê Kurdistanê jê sûd nayê wergirtin, nayê çandin.
Етен, орлоҡ етене (рус. Лён, лат. Línum) — етен һымаҡтар (Linaceae) ғаиләһенән бер йыллыҡ үлән үҫемлек. Бейеклеге 120 см-ға етә. Май-июнь айҙарында зәңгәр сәскә ата, июль-сентябрҙә орлоғо өлгөрә. Етен борон-борондан сәсеп үҫтерелә.
Яҡынса 230 төрө билдәле, иң киң таралғаны игүле етен — Евразия төре, 4 төрҙәге төркөмдө үҙ эсенә ала. Сүс һәм май үҫемлеге булараҡ үҫтерелә. Килеп сығышы — Һиндстан һәм Ҡытайҙың, Урта диңгеҙ һәм Кавказ аръяғының таулы райондары. Грузия территорияһында (Колхида), Мысырҙа — б.э.т бер нисә мең йыл элек, Европала — б.э.т 2-се мең йыллыҡта культуралы үҫемлек булараҡ игелә башлай. Рәсәйҙә 10-13 быуаттарҙа барлыҡ ерҙәрҙә таралған була. 1960 йылдарға тиклем Рәсәйҙең ҡара тупраҡлы зоналарында, шулай уҡ Кама алдында төп техник культура булараҡ һанала.
Етендең сүсе бик оҙон күҙәнәктәрҙән (һабаҡтың ҡабыҡ өлөшөндә бәйләм булып йыйылған ябай сүстәрҙән) тора, уның оҙонлоғо һабаҡтың ботаҡланмаған өлөшөнөң оҙонлоғона бәйле. Етен сүсенән төрлө маҡсат өсөн туҡымалар эшләнә. Оҙон етен 80-100 см лы һәм унан да бейегерәк, оҙон шымаа һабаҡлы, аҙ һандағы орлоҡ емешле (тармасыҡлы), нигеҙҙә, сүс алыу өсөн үҫтерелә, уртаса 25 % сүс һәм 10 %- ҡа тиклем майҙан тора (майлылығы — 37 %-ҡа тиклем). Көдрәш етен — май культураһы, 30-35 см бейеклектәге ҡыҫҡа һабаҡлы, һабаҡ төбөндә ныҡ ботаҡланған, күп һанда тартмасыҡтары бар (200 данагә тиклем); 52 %-ҡа тиклем майҙан торған орлоҡтары юғары уңыш бирә, был май аҙыҡ-түлек һәм медицина сәнәғәтендә, буяу, лак, олиф эшләгәндә, ҡыҫҡа сүстәре ҡапсыҡ, брезент, шпагат яһағанда ҡулланыла. Дауалау өсөн орлоғо ҡулланыла.
Викидәреслектә
Етен, орлоҡ етене (рус. Лён, лат. Línum) — етен һымаҡтар (Linaceae) ғаиләһенән бер йыллыҡ үлән үҫемлек. Бейеклеге 120 см-ға етә. Май-июнь айҙарында зәңгәр сәскә ата, июль-сентябрҙә орлоғо өлгөрә. Етен борон-борондан сәсеп үҫтерелә.
Яҡынса 230 төрө билдәле, иң киң таралғаны игүле етен — Евразия төре, 4 төрҙәге төркөмдө үҙ эсенә ала. Сүс һәм май үҫемлеге булараҡ үҫтерелә. Килеп сығышы — Һиндстан һәм Ҡытайҙың, Урта диңгеҙ һәм Кавказ аръяғының таулы райондары. Грузия территорияһында (Колхида), Мысырҙа — б.э.т бер нисә мең йыл элек, Европала — б.э.т 2-се мең йыллыҡта культуралы үҫемлек булараҡ игелә башлай. Рәсәйҙә 10-13 быуаттарҙа барлыҡ ерҙәрҙә таралған була. 1960 йылдарға тиклем Рәсәйҙең ҡара тупраҡлы зоналарында, шулай уҡ Кама алдында төп техник культура булараҡ һанала.
Етендең сүсе бик оҙон күҙәнәктәрҙән (һабаҡтың ҡабыҡ өлөшөндә бәйләм булып йыйылған ябай сүстәрҙән) тора, уның оҙонлоғо һабаҡтың ботаҡланмаған өлөшөнөң оҙонлоғона бәйле. Етен сүсенән төрлө маҡсат өсөн туҡымалар эшләнә. Оҙон етен 80-100 см лы һәм унан да бейегерәк, оҙон шымаа һабаҡлы, аҙ һандағы орлоҡ емешле (тармасыҡлы), нигеҙҙә, сүс алыу өсөн үҫтерелә, уртаса 25 % сүс һәм 10 %- ҡа тиклем майҙан тора (майлылығы — 37 %-ҡа тиклем). Көдрәш етен — май культураһы, 30-35 см бейеклектәге ҡыҫҡа һабаҡлы, һабаҡ төбөндә ныҡ ботаҡланған, күп һанда тартмасыҡтары бар (200 данагә тиклем); 52 %-ҡа тиклем майҙан торған орлоҡтары юғары уңыш бирә, был май аҙыҡ-түлек һәм медицина сәнәғәтендә, буяу, лак, олиф эшләгәндә, ҡыҫҡа сүстәре ҡапсыҡ, брезент, шпагат яһағанда ҡулланыла. Дауалау өсөн орлоғо ҡулланыла.
Викидәреслектә
Зыгыр (лат. Linum, L. 1753) зыгырлар тукумундагы бир же көп жылдык чөп жана бадал уруусу. 230дай түрү бар. Негизинен субтропикте жана мелүүн алкакта өсөт. Була жана үрөн алуу үчүн негизинен зыгырдын эгилме түрү өстүрүлөт. Ал 5 топко бөлүнөт: шыңга зыгыр, орто зыгыр, сабактама зыгыр, уругу дандуу зыгыр, төшөлмө зыгыр. Булардын ичинен шыңга зыгыр менен май зыгыр кеңири таралган. Шыңга зыгыр жалгыз сабактуу бир жылдык өсүмдүк; сөңгөк тамырлуу. Сабагы цилиндр сымал, өңү саргыч, бийиктиги 70-125 см, жоондугу 0,8-2 мм. Сабагында 15-35% була, уругунда 40%ке чейин май болот. Жалбырагы сапсыз, гүлү көгүш, чанда ак же кызгылт. Мөмөсү чанак (10 урук болот). 1000 уругунун салм. 3,5-6,6 г. Вегетация мезгили 75-90 күн. Күн бүркөк кезде, 15-18°С температурада жакшы өсөт. Польша, Франция, Румыния, Болгария, Аргентинада, Балтика боюндагы өлкөлөрдө, РФ, Украина жана Беларуссиянын кара топурактуу тилкелеринде эгилүүчү 20дан ашуун сорту бар. Илдеттери: фузариоз, дат, полпспороз ж. б., зыянкечтери: 3ыгырбүргөсү, зыгыр данчысы ж. б. Май алынуучу зыгыр бир жылдык өсүмдүк. Тамыры жакшы өөрчүгөн. Сабагы бутактанып өсөт, бийиктиги 20-70 см. Жалбырагы, гүлү, топ гүлү жана чанагынын (бир аз чоңураак) түзүлүшү шыңга зыгырдыкына окшош; 1000 уругунун салмагы 13 гдай, вегетация мезгили 150 күн. Кара топурактуу жерде жакшы өсөт. Уругунда 35-52% май болот. Майы лак, олифа, сыр, линолеум ж. б. жасоодо, ошондой эле тамак-ашка пайдаланылат. 3ыгыр күнжарасы баалуу концентрат тоют. Саманында 10-15% була болот. Ал брезент, жип (шпагат) жасоодо пайдаланылат. Май алынуучу зыгырдын 18ден ашуун сорту (Воронеж 1308, Сибирь ж. б.) бар. Негизинен Индия, Канада, АКШ, Аргентина, РФ, Казакстан, Украина ж. б. өлкөлөрдө эгилет.
Зыгыр (лат. Linum, L. 1753) зыгырлар тукумундагы бир же көп жылдык чөп жана бадал уруусу. 230дай түрү бар. Негизинен субтропикте жана мелүүн алкакта өсөт. Була жана үрөн алуу үчүн негизинен зыгырдын эгилме түрү өстүрүлөт. Ал 5 топко бөлүнөт: шыңга зыгыр, орто зыгыр, сабактама зыгыр, уругу дандуу зыгыр, төшөлмө зыгыр. Булардын ичинен шыңга зыгыр менен май зыгыр кеңири таралган. Шыңга зыгыр жалгыз сабактуу бир жылдык өсүмдүк; сөңгөк тамырлуу. Сабагы цилиндр сымал, өңү саргыч, бийиктиги 70-125 см, жоондугу 0,8-2 мм. Сабагында 15-35% була, уругунда 40%ке чейин май болот. Жалбырагы сапсыз, гүлү көгүш, чанда ак же кызгылт. Мөмөсү чанак (10 урук болот). 1000 уругунун салм. 3,5-6,6 г. Вегетация мезгили 75-90 күн. Күн бүркөк кезде, 15-18°С температурада жакшы өсөт. Польша, Франция, Румыния, Болгария, Аргентинада, Балтика боюндагы өлкөлөрдө, РФ, Украина жана Беларуссиянын кара топурактуу тилкелеринде эгилүүчү 20дан ашуун сорту бар. Илдеттери: фузариоз, дат, полпспороз ж. б., зыянкечтери: 3ыгырбүргөсү, зыгыр данчысы ж. б. Май алынуучу зыгыр бир жылдык өсүмдүк. Тамыры жакшы өөрчүгөн. Сабагы бутактанып өсөт, бийиктиги 20-70 см. Жалбырагы, гүлү, топ гүлү жана чанагынын (бир аз чоңураак) түзүлүшү шыңга зыгырдыкына окшош; 1000 уругунун салмагы 13 гдай, вегетация мезгили 150 күн. Кара топурактуу жерде жакшы өсөт. Уругунда 35-52% май болот. Майы лак, олифа, сыр, линолеум ж. б. жасоодо, ошондой эле тамак-ашка пайдаланылат. 3ыгыр күнжарасы баалуу концентрат тоют. Саманында 10-15% була болот. Ал брезент, жип (шпагат) жасоодо пайдаланылат. Май алынуучу зыгырдын 18ден ашуун сорту (Воронеж 1308, Сибирь ж. б.) бар. Негизинен Индия, Канада, АКШ, Аргентина, РФ, Казакстан, Украина ж. б. өлкөлөрдө эгилет.
Лияназ, сюс (лат. Línum, руз. Лён) — те ве, эли ламо иень тикше Лияназонь семиястонть ((Linaceae).
Лияназонь, канстень ды пиципалаксонь нетьксэзэ колмо пельксэнзэ: кедне, потсто пелькс ды ютксо пелькс, кона ашти кедненть марто лубяной слоенть ютксо. Тосо аштить керень волокнатне - сэльгесь.
Слойтне, конат ашти чувтонть ланга, мерить керь (руз. луб). Керень сантнэва молить весе андома (органической) веществатне, конат теевить лопасо. Керень волокнатне аштить нетьксэнь нежекс. Не сэльгенть кис кастытькак штердема тикшенть : лияназ, кансть, кенаф, канатник, кендырь.
Лияназось — пелеве ёнксонь летьке буень культура. Лияназ виднить лембеёнояк, ансяк тосо виднесызь сонзэ видьметнень кис, конасо ламо ой, аволь сэльгенть кис. Лембеёно касыця лияназонть (руз. лён — кудряш) нетьксэнзэ пек раштнить, секс а пек маштовить сэльгекс (мушкокс). Кувака, човине ды аволь пек тарадов олго марто алкуксонь лияназось— (руз. лён долгунец) — касы седе пелеве ёно таркатнесэ - Московонь, Чивалгома ёнксонь, Ленинградонь ды кой-кона лия ёнкстнэва.
Эряви меремс, лияназонть эмежезэ — куймезэ овсе а панжтыть, видьметне эйстэнзэ а чудить. Те пек паро ёнксонзо ломанесь кастызе кувать кочксезь. Кудоютконь лияназонть идем роднянзо куймест лазновить, сынсь панжтыть.
Лияназонь вейсхозтнэсэ малав весе тевтнень теить неень шкасто тракторсо ды машинасо. Механизировазь ней лияназонь чалгамоськак, кода мерить васень тейнемась. Калгосто явозь сэльгесь моли текстильной фабрикав, косо эйстэнзэ теить лияназонь коцт. Истя жо теить машинас приводной кшнат, истя жо лияназонь кодстсо чавныть автомобильть.
Җите́н (лат. Línum), җитенчәләр гаиләлегеннән бер яки күпьеллык үләнчел үсемлек ыругы. Якынча 230 төре билгеле, иң киң таралганы игүле җитен – Евразия астөре, 4 төрдәге төркемне үз эченә ала: озын җитен яисә сүс җитене; май җитен яки көдрәш, урта җитен һәм шуышма җитен.
Сүс һәм май үсемлеге буларак үстерелә. Килеп чыгышы – Һиндстан һәм Кытайның, Урта диңгез һәм Кавказ аръягының таулы районнары. Гөрҗистан территориясендә (Колхида), Мисырда – безнең эрага к.адәр берничә мең ел элек, Европада – безнең эрага кадәр 2 нче меңьеллыкта культуралы үсемлек буларак игелә башлый. Русиядә 10-13 йөзләрдә барлык җирләрдә таралган була. 15 авыл хуҗалыгы культуралары арасында җитен Идел буе Болгар дәүләтендә игелә. 1960 елларга кадәр Русиянең кара туфраклы зоналарында, шулай ук Кама алдында төп техник культура буларак санала.
Җитеннең сүсе бик озын күзәнәкләрдән (сабакның кабык өлешендә бәйләм булып җыелган гади сүсләрдән) тора, аның озынлыгы сабакның ботакланмаган өлешенең озынлыгына бәйле. Җитен сүсеннән төрле максатлар өчен тукымалар эшләнә. Озын җитен 80-100 см лы һәм аннан да биегрәк, озын шома сабаклы, аз сандагы орлык җимешле (тартмачыклы), нигездә, сүс алу өчен үстерелә, уртача 25% сүс һәм 10% ка кадәр майдан тора (майлылыгы - 37% ка кадәр). Көдрәш җитен - май культурасы, 30-35 см биеклектәге кыска сабаклы, сабак төбендә нык ботакланган, күп санда тартмачыклары бар (200 данәгә кадәр); 52% ка кадәр майдан торган орлыклары югары уңыш бирә, бу май азык-төлек һәм медицина сәнәгатендә, буяу, лак, олиф эшләгәндә, кыска сүсләре капчык, брезент, шпагат ясаганда кулланыла. Урта җитен үзенең сыйфатлары буенча озын җитен белән көдрәш җитен арасында урталыкны алып тора.
1998дән Татарстанда озын җитен яңадан җитештерелә башлый. 2008дә Мамадыш, Саба районнарында 880 га мәйданда үстерелә.
Җитен орлыгыннан борынгыдан май ясалган. Аны соңыннан ризык әзерләгәндә дә кушканнар. Моннан тыш авыруларны дәвалау чарасы итеп тә кулланганнар. Җитен орлыгы үсемлек майларына бай. Бигрәк тә организм өчен әһәмиятле булган омега-3 һәм омега-6 май кислоталары күп анда. Әлеге кислоталар организм эшчәнлегенең һәр процессына йогынты ясый. Моннан тыш җитен орлыгында А, В, Е, Р витаминнары, аксым, биологик актив матдәләр дә күп. Җитен уникаль үсемлек, аны дөрес итеп файдаланган очракта атеросклероз, йөрәкнең ишемия авыруы, кан әйләнешенә бәйле рәвештә килеп чыккан чирләрдән, тромбозлардан, хәтта яман шеш авыруына каршы торырлык итеп организмны ныгытырга була.
Җите́н (лат. Línum), җитенчәләр гаиләлегеннән бер яки күпьеллык үләнчел үсемлек ыругы. Якынча 230 төре билгеле, иң киң таралганы игүле җитен – Евразия астөре, 4 төрдәге төркемне үз эченә ала: озын җитен яисә сүс җитене; май җитен яки көдрәш, урта җитен һәм шуышма җитен.
Сүс һәм май үсемлеге буларак үстерелә. Килеп чыгышы – Һиндстан һәм Кытайның, Урта диңгез һәм Кавказ аръягының таулы районнары. Гөрҗистан территориясендә (Колхида), Мисырда – безнең эрага к.адәр берничә мең ел элек, Европада – безнең эрага кадәр 2 нче меңьеллыкта культуралы үсемлек буларак игелә башлый. Русиядә 10-13 йөзләрдә барлык җирләрдә таралган була. 15 авыл хуҗалыгы культуралары арасында җитен Идел буе Болгар дәүләтендә игелә. 1960 елларга кадәр Русиянең кара туфраклы зоналарында, шулай ук Кама алдында төп техник культура буларак санала.
Җитеннең сүсе бик озын күзәнәкләрдән (сабакның кабык өлешендә бәйләм булып җыелган гади сүсләрдән) тора, аның озынлыгы сабакның ботакланмаган өлешенең озынлыгына бәйле. Җитен сүсеннән төрле максатлар өчен тукымалар эшләнә. Озын җитен 80-100 см лы һәм аннан да биегрәк, озын шома сабаклы, аз сандагы орлык җимешле (тартмачыклы), нигездә, сүс алу өчен үстерелә, уртача 25% сүс һәм 10% ка кадәр майдан тора (майлылыгы - 37% ка кадәр). Көдрәш җитен - май культурасы, 30-35 см биеклектәге кыска сабаклы, сабак төбендә нык ботакланган, күп санда тартмачыклары бар (200 данәгә кадәр); 52% ка кадәр майдан торган орлыклары югары уңыш бирә, бу май азык-төлек һәм медицина сәнәгатендә, буяу, лак, олиф эшләгәндә, кыска сүсләре капчык, брезент, шпагат ясаганда кулланыла. Урта җитен үзенең сыйфатлары буенча озын җитен белән көдрәш җитен арасында урталыкны алып тора.
1998дән Татарстанда озын җитен яңадан җитештерелә башлый. 2008дә Мамадыш, Саба районнарында 880 га мәйданда үстерелә.
