Tapinella panuoides (Fr.) E.-J. Gilbert 1931

Hymenofor owocnika

Ponurnik niekształtny (Tapinella panuoides (Fr.) E.-J. Gilbert) – gatunek grzybów podstawkowych należący do rodziny ponurnikowatych (Tapinellaceae)^[1].

Systematyka i nazewnictwo

Pozycja w klasyfikacji według Index Fungorum: Tapinella, Tapinellaceae, Boletales, Agaricomycetidae, Agaricomycetes, Agaricomycotina, Basidiomycota, Fungi^[1].

Synonimów ma ponad 20. Niektóre z nich^[2]:

Polską nazwę podał Feliks Kwieciński w 1896. Później polscy mykolodzy nadawali mu inne nazwy: krowiak łykowaty (Stanisław Chełchowski w 1898), świnka podziemna (Franciszek Błoński w 1896), grzyb kopalniany (Henryk Orłoś w 1952), krowiak fiołkowotrzonowy (Alina Skirgiełło w 1960), a Władysław Wojewoda w 2003 zaproponował nazwę krowiak bocznotrzonowy^[3]. Według klasyfikacji Index Fungorum zgodna z aktualnym nazewnictwem naukowym jest tylko nazwa podana przez F. Kwiecińskiego^[4].

Morfologia

Kapelusz

Średnicy od 1-12 cm, lecz zazwyczaj nie przekracza 8 cm, kształtu muszlowatego lub łopatowatego czasem miseczkowaty. Owocniki bocznie przyrośnięte do substratu lub rzadziej boczne na krótkim trzonku. Skórka kapelusza jest sucha,aksamitna do zamszowej, z wiekiem staje się niemal gładka jedynie z filcowatym brzegiem. Brzeg podwinięty, z wiekiem co raz bardziej pofalowany^[5][6].

Hymenofor

Blaszki gęste, mają liczne połączenia, przypominające anastomozy, są porozwidlane, zwyklej faliste, zbiegające. Koloru ochrowożółtego do żółtego, z wiekiem płowiejące, łatwo dają się oderwać od kapelusza^[5][6].

Trzon

Grupa owocników na drewnie

Najczęściej trzonu brak. Rzadziej szczątkowy boczny i krótki, w kolorze kapelusza, ze zbiegającymi na niego blaszkami^[5]

Miąższ

Koloru białawego lub kremowego a czasami brudnożółtego, jest miękki i cienki. Nie zmienia barwy po uszkodzeniu. W smaku łagodny, zapach niewyraźny^[5][6]

Wysyp zarodników

Kolor wysypu zarodników żółtawy, jasnobrązowy lub ochrowobrązowy. Zarodniki o gładkiej powierzchni, szerokoeliptyczne, o wymiarach 4–6×3–4 µm, dekstrynoidalne. Dojrzałe zarodniki zwykle z jedną kroplą. Brak cystyd^[5][6].

Występowanie

Na zmurszałym, zbutwiałym drzewie w lasach, parkach, ale także w domach, piwnicach, szklarniach, studniach i kopalniach. Zasiedla pnie obumarłych drzew, deski, belki, drewniane donice i inne przedmioty z drewna. Rośnie na drewnie świerków i sosen, sporadycznie na drewnie drzew liściastych^[5]. Owocniki wytwarza od sierpnia do grudnia, a przy łagodnych zimach nawet do stycznia, najczęściej w kępkach i grupkami. Jest niezbyt częsty, ale szeroko rozprzestrzeniony. Nie jest gatunkiem zagrożonym^[3].

Gatunki podobne

Podobne owocniki wytwarza boczniaczek pomarańczowożółty (Phyllotopsis nidulans) – o bardziej nasyconej, pomarańczowej, szczeciniastej powierzchni kapelusza i kremowym wysypie zarodników^[6][7].

Znaczenie

Saprotrof, jeden z gatunków niszczących konstrukcje drewniane. Opisywany jako niejadalny^[7].

Taksonomia

Prawdopodobnie ten gatunek został po raz pierwszy opisany i zilustrowany (jako Agaricus pectunculi forma, oblongus luteus^[8]) przez Johanna Buxbauma w drugim tomie „Plantarum minus cognitarum” z 1728^[9]. Kolejnym opisem utożsamianym przez wczesnych mykologów z tym gatunkiem jest zawarty przez Piera Micheli w „Nova plantarum genera” z 1729^[10].

W 1793 Alexander von Humboldt we „Florae Fribergensis specimen” zdiagnozował znaleziony na Górnym Śląsku gatunek Agaricus acheruntius, najprawdopodobniej tożsamy z opisywanym, różniący się formą wynikającą ze specyficznych stanowisk – siemianowickich kopalń^[11]. Według kodeksu Index Fungorum gatunek ten jednak został po raz pierwszy poprawnie opisany (jako Agaricus panuoides) przez Eliasa Friesa w drugim tomie „Observationes mycologicae” z 1818^[10]:

185. AGARICUS panuoides, ſolitarius, luteus, pileo ſeſſili porrecto obovato glabro sicco, lamellis ſubramosis crispatis decurrentibus.

Agaricum – n. 3. Mich. Gen. p. 123 (non obstat.)

Legi ad truncos abiegnos. Jul. Sept. raro.

Prioris quibusdam formis ſubſimilis; ſed A. nidulandi magis mihi videtur affinis. Color totius fungi, 1½ unc. circiter longi, luteus, iteratis obſervationibus edoctus ſum in A. nidulandem P. non transire; ſed forte ejus tamen, ſubſpecies, ut dicunt; omnes enim Pleuropodis ſpecies ſunt optime naturales et variabiles, quasi ſpecierum promtuarium non ex habitu, ſed ſecundum characteres distinguenti. Plurims affere poſſem exempla; ſed ſequentia ſufficiant.

Pracą zatwierdzającą dla tego taksonu (jako Agaricus panuoides) jest pierwszy tom „Systema mycologicum” Eliasa Friesa z 1821. Zaliczył go do ówczesnego plemienia Crepidotus w serii Derminus rodzaju Agaricus. Jednocześnie podał odniesienia do prac Johanna Buxbauma i własnej (powyższej), jako wcześniej opisujących ten gatunek^[9]. Christiaan Persoon w trzecim tomie „Mycologia Europaea” z 1828 postulował zaliczenie tego taksonu jako podgatunku A. atrotomentosus var. panuoides. W „Epicrisis systematis mycologici” z 1838 Fries przeniósł ten gatunek do rodzaju Paxillus. Podobnie, jednak niepoprawnie nomenklatorycznie, uczynił z gatunkiem A. acheruntius Carl Schröter w „Jahres-Bericht der Schlesischen Gesellschaft für Vaterländische Cultur”. Pier Saccardo w piątym tomie „Sylloge fungorum” z 1887 jako (obecnie niepotwierdzone) synonimy Paxillus panuoides Fr. wymienia: Agaricus croceolamellatus Letell., Merulius lamellosus Sowerby, Agaricus lamellirugus DC., Merulius crispus Turpin, Cantharellus dutrochetii Mont., Cantharellus resupinatus Pers. i Gomphus pezizoides Pers., natomiast gatunek opisywany (za Humboldtem) przez Schrötera jako P. acheruntius określa jako odmienną, występującą w kopalniach formę tego gatunku^[12]. W trzecim tomie „Kryptogamen-Flora von Schlesien” z 1889 Joseph Schröter poprawnie przeniósł A. acheruntius do rodzaju Paxillus. P. panuoides został przeniesiony do (obecnie uważanego za właściwy) rodzaju Tapinella przez Edouarda-Jeana Gilberta w trzecim tomie „Les Livres du Mycologue” z 1931. Potem proponowano umieszczenie go w rodzajach Crepidotus^[13] i Plicaturella^[14]. W 1999, w niemieckim piśmie botanicznym „Sendtnera”, ukazał się artykuł Studien zur Systematik der Paxillaceae autorstwa Christopha Hahna i Reinharda Agerera. Oprócz kompleksowej analizy taksonomicznej rodziny Paxillaceae, po analizie dotychczasowych opisów, zaproponowali oni dla P. acheruntius kombinację Tapinella panuoides f. acheruntius^[11], co jest kolejnym wsparciem dla synonimizacji tych długo odrębnie traktowanych taksonów^[15].

Agaricus pectunculi forma, oblongus luteus (J. Buxbaum, 1728)

Merulius lamellosus (J. Sowerby, 1809)

Paxillus acheruntius var. panuoides (M. Edmund, 1905)

Paxillus acheruntius (M. Edmund, 1905)

Przypisy