Vaid (Isatis tinctoria) er ei inntil 150 cm høg plante i krossblomfamilien med opphav på steppene i Vest-Asia og i Nord-Afrika. Planta har sidan antikken vore nytta til å farge ullgarn og ulltøy blått med. Ho vart difor innførd og dyrka i dei fleste landa i Europa, og har spreidd seg som villplante som fylgje av dette.
Planta er toårig. Fyrste året gror det opp ein rosett av om lag 30 cm lange, pilforma hårete blad. Andre året kjem blomestanden, som kan verte inntil halvannan meter høg. Blomane er gule, og skulpene er avlange og hengjande. På den eine av dei to varietetane som veks i Noreg, vert skulpene svarte, på den andre ljose.
Frø av vaid som vart funne i vikingskipet frå kvinnegrava på Oseberg i Vestfold kan tyde på at planta har vore dyrka og nytta til ullfarging i Noreg i vikingtida. To varietetar av vaid veks no i Noreg her og der, men er sjeldne.
I mellomalderen kunne vaid ha stor økonomisk verde som plantefarge, men vart seinare utkonkurrert av plantefargen indigo frå India, og frå slutten av 1800-talet har kunstige fargeemne overteke.
Dei fyrste arkeologiske spora i Europa etter vaid skriv seg frå yngre steinalder (neolittikum) frå ei grotte (grotte de l'Audoste) i området Bouches-du-Rhône sør i Frankrike. Frå jarnalderen har ein funne avtrykk av vaidfrø i keramikk i restar etter ein busetnad i Heuneburg i Tyskland, og på jarnaldergravplassane Hallstatt og Hohmichele er det funne tøy farga med vaid.
Romaren Julius Cæsar fortel i boka om gallarkrigane at britane farga og tatoverte kroppen ved hjelp av «vitrium», og denne utsegna har vorte tolka slik dei nytta eit blått fargestoff utvunne av vaid. Men då ordet «vitrium» ikkje kan omsetjast med «vaid», er det meir truleg at Cæsar meiner dei tatoverte seg ved hjelp av ein type grønblått glas som har vore vanleg på denne tida.
Wikimedia Commons har multimedia som gjeld: Vaid Vaid (Isatis tinctoria) er ei inntil 150 cm høg plante i krossblomfamilien med opphav på steppene i Vest-Asia og i Nord-Afrika. Planta har sidan antikken vore nytta til å farge ullgarn og ulltøy blått med. Ho vart difor innførd og dyrka i dei fleste landa i Europa, og har spreidd seg som villplante som fylgje av dette.
Planta er toårig. Fyrste året gror det opp ein rosett av om lag 30 cm lange, pilforma hårete blad. Andre året kjem blomestanden, som kan verte inntil halvannan meter høg. Blomane er gule, og skulpene er avlange og hengjande. På den eine av dei to varietetane som veks i Noreg, vert skulpene svarte, på den andre ljose.
Vaid (Isatis tinctoria) er en toårig plante av korsblomstfamilien. Planten blir brukt til å farge ull, lin og silke blått.
Første år dannes en bladrosett med ca. 30 cm lange hårete blad. Andre året kommer blomsterstanden, som kan bli opptil 2 m høg. Blomstene er gule og likner på rapsblomster.
Planta kommer opprinnelig fra Vest-Asia, men finnes i dag i forvillet form over det meste av Europa. Den foretrekker tørre bakker og grunnlendt mark.
Bladene inneholder det fargeløse glykosidet indikan. Dette spaltes ved hjelp av enzymer til sukker og indoksyl, som ved gjæring oksideres til indigo.
Vaid har vært brukt som fargeplante helt siden antikken. Den eldste skriftlige nedtegnelsen om farging ved vaid stammer fra Cæsar. Han beretter om et folkeslag på De britiske øyer som farga huden blå med vaid. Derved fikk de et spesielt vilt og skremmende utseende. Romerne kalte folket for piktere.
Fra middelalderen var Thüringen i Tyskland særlig kjent for farging med vaid. Fram til 1500-tallet var vaiden spesielt viktig for blåfarging av lerret. Da kom «ekte indigo» fra tropene på markedet, framstilt av erteplanten Indigofera tinctoria, og utkonkurrerte den hjemlige produksjonen. Etter at det lyktes å framstille indigo syntetisk i 1880, er så å si all naturlig indigo forsvunnet fra markedet.
Vaid inneholder stoff som hemmer soppvekst, og har derfor vært brukt til impregnering av treverk. Av røttene framstilles i Tyskland en bitterlikør, Waidbitterlikör.
I tradisjonell kinesisk medisin er vaid en viktig legeurt. Av røttene framstilles et middel som brukes både mot influensa, meslinger, kusma og hepatitt. Under de siste SARS-epidemiene i Kina var Banlangen sterkt etterspurt, og ble ganske raskt utsolgt.
I Tyskland er det i seinere år på nytt oppstått etterspørsel etter vaid, både som fargeplante og til antikvarisk restaurering av kirker og andre historiske bygninger.
Vaid (Isatis tinctoria) er en toårig plante av korsblomstfamilien. Planten blir brukt til å farge ull, lin og silke blått.
