岩高兰

Empetrum nigrum (lat. Empetrum nigrum) - erikakimilər fəsiləsinin empetrum cinsinə aid bitki növü.

Mənbə

İkiləpəlilər ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.

L'Empetrum (Empetrum nigrum)^[1] és una espècie de planta arbustiva amb flor de la família de les ericàcies (anteriorment considerada dins la família de les empetràcies).

Morfologia

És una mata d'uns 30 cm d'alçària^[2] i fins a 50 cm de longitud, sense pilositat, prostrada o ascendent, de tiges sense fulles a la base i densament fulloses a l'àpex. Les fulles són persistents, coriàcies de 3 a 7 mm de llarg i d'1 a 2 mm d'ample.

Floreix de juny a juliol amb flors d'uns 3 mm d'un rosa verdós. Les flors estan formades de 3 sèpals, 3 pètals i 3 estams.

El fruit és una drupa, d'uns 5 mm, primerament verda, després vermella i finalment negra (per això el nom específic de nigrum). El fruit té un gust amargant.

Distribució i hàbitat

És originària de les parts més al nord o de les grans altituds de l'Hemisferi nord però també es troba a les illes Malvines de l'Hemisferi Sud.^{[3] [4]} A Europa és present a Islàndia, Escandinàvia, del nord d'Alemanya al nord de Rússia, Irlanda i Gran Bretanya (excepte el sud) i muntanyes Europees (Carpats, Alps, Pirineus i altres zones d'alta muntanya).

A Catalunya creix habitualment entre els 1.800 i 2.800 metres d'altitud, només al Pirineu.^[5]

Subespècies dels Països Catalans

• E. nigrum ssp. nigrum: de tiges reptants, flors unisexuals (normalment dioica.) es troba a Andorra entre els 1.450 i 1.500 m d'altitud
• E. nigrum ssp. hermafroditum: de tiges prostrades i ascendents, flors hermafrodites i estams persistents en el fruit. Es troba de la Vall d'Aran i de l'Alta Ribagorça al Canigó i al Ripollès entre 2.200 i 2.810 m d'altitud.^[6]

Usos

També es cultiva i aleshores necessita sòls àcids en llocs humits i situat a l'ombra. Els seus fruits són comestibles i molt apreciats en la dieta dels pobles de la tundra.^[7]

Referències

Enllaços externs

En altres projectes de Wikimedia: Commons (Galeria) Commons (Categoria)

• Jepson Manual Treatment
• Forest Service Fire Ecology
• Photo gallery

Šicha černá (Empetrum nigrum) je nízká stálezelená rostlina poněkud podobná vřesovci. Tvoří keře s malými, tlustými, světle zelenými jehlicovitými listy, 3-10 mm dlouhými, podvinutými. Květy jsou drobné, rostou v květnu až červnu, umístěné po dvou až po třech na krátkých větévkách. Plody jsou černé, červeně barvící peckovice vypadají podobně jako borůvky. Rostlina je cizosprašná.^[1]

Ekologie

Roste na rašelliných půdách a vlhkých skalách.^[2] V České republice patří mezi silně ohrožené rostliny.^[3]

Výskyt

Druh je původní v Severní Americe, Evropě a Asii. ^[4]

Užití

Obsahuje jedovatou sloučeninu grayanotoxin, která je u čeledi dosti běžná a způsobila úmrtí zaznamenaná již od starověku^[5] po novověk.^[6] Šícha ale byla přesto používána v lidovém léčitelství a k barvení látek.

V subarktických oblastech je šicha černá důležitým doplňkem stravy Sámů a Inuitů. Po dřívějším poklesu oblíbenosti šicha znovu získává pověst jedlých bobulí.^[zdroj?] Poskytuje stabilní úrodu. Plody jsou obvykle sbírány na podzim. Pokud ale na rostlině některé bobule zůstanou, mohou být dodatečně sesbírány ještě i na jaře. Vysoká koncentrace antokyanu umožňuje bobule využívat jako přírodní potravinové barvivo.^[zdroj?] Inuité a indiáni je míchají s dalšími plody, zejména borůvkami. Využívají se například při pečení koláčů či výrobě džemu.^[zdroj?]

Tanainové šichu sklízí jako plodiny. Někdy je ve velkém množství skladují na zimu. Jejich specialitou je směs bobulí se sádlem nebo olejem. Listy a stonky rostliny využívají v lékařství při průjmu a žaludečních potížích. Vývary z kořene zase působí uklidňujícím způsobem na bolavé oči. Na Labradoru využívají kouř z hořících listů a stonků k uzení ryb. Především lososů, pstruhů obecných a sivenů severních.^[zdroj?]

Šicha černá je občas pěstována jako okrasná rostlina na skalkách. Zejména žlutolistý kultivar Empetrum nigrum 'Lucia'.

Pěstování

Preferuje vlhké, kyselé nebo spíše kyselé, humózní nebo hlinitopísčité půdy a slunné nebo světlé stanoviště. Zimní přikrývka vhodná. Množení semeny, řízky. Vyžaduje pravidelný řez.^[4]

Galerie

• Ilustrace šichy černé z roku 1885 v knize Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz v knize německého botanika Otta Wilhelma Thomé

• žlutolistý kultivar Empetrum nigrum 'Lucia'

• Šicha černá v Naturpark Südheide v severním Německu

• Ve velkých tmavě zelených kobercích pokrývá šicha černá severní svahy dun na ostrově Spiekeroog

Odkazy

Reference

V tomto článku byl použit překlad textu z článku Empetrum nigrum na anglické Wikipedii.

1. ↑ Empetrum nigrum - L., www.pfaf.org [online]. Dostupné online.
2. ↑ Šicha černá - Empetrum nigrum [online]. [cit. 2010-12-16]. Dostupné online.
3. ↑ Biolib.cz [online]. [cit. 2010-12-16]. Dostupné online.
4. ↑ ^{a b} Empetrum nigrum Bernstein
5. ↑ Mad Honey!
6. ↑ Poisoning by toxic honey in Turkey

Externí odkazy

• Obrázky, zvuky či videa k tématu šicha černá ve Wikimedia Commons
• Galerie šicha černá ve Wikimedia Commons

Tento článek je příliš stručný nebo postrádá důležité informace.
Pomozte Wikipedii tím, že jej vhodně rozšíříte. Nevkládejte však bez oprávnění cizí texty.

Revling (Empetrum nigrum), kragebær eller sortbær er en 10-30 cm høj dværgbusk, der i Danmark vokser på heder og i klitter og tørvemoser. De nåleformede blade har en tilbagerullet rand og en hvidlig fure på undersiden. Bærrene er kødfulde, sortrøde stenfrugter. Deres konsistens er melet og smagen er let bitter.

Beskrivelse

Revling er en lav, krybende dværgbusk med opstigende grene. Barken er lysebrun og glat. Bladene er nåleagtige og faste. Blomsterne er små og lyserøde, og sidder særbo, sådan at der findes rent hanlige og rent hunlige planter. Bærrene er små og faste med 5-10 hårde sten.

Rodnettet er fint og trådagtigt, men planten lever i symbiose med mycorrhizasvampe, så den klarer sig på selv mager, udpint jord.

Højde x bredde og årlig tilvækst: 0,30 × 2,50 m (30 × 4 cm/år).

Voksested

Indikatorværdier Revling L = 7 T = x K = 3 F = 6 R = x N = 2

Planten hører hjemme på den nordlige halvkugle, hvor den optræder på heder og i klitter og moser. I Danmark er revling meget almindelig i Nord- og Vestjylland, Nordsjælland og på Bornholm. I øvrigt findes den hist og her.

På området Grønnestrand ved Jammerbugten vokser arten på ugræssede heder neden for den gamle kystklint sammen med bl.a. tranebær, blåtop, bølget bunke, hedelyng, klokkelyng og mosepors^[1]

Underarten fjeldrevling (Empetrum nigrum ssp. hermaphroditum) er en vigtig del af vegetationen på Grønland.

Anvendelse

Revling kan bruges som saft eller suppe. Og så er de fortrinlige til hjemmelavet bjæsk eller bitter. Planten er egnet som bunddække i surbundsbede.

Se også

• Bær

Note

Kilder

• Signe Frederiksen et al., Dansk flora, 2. udgave, Gyldendal 2012. ISBN 8702112191.

Eksterne henvisninger

• Arne og Anna-Lena Anderberg: Den virtuella floran, Naturhistoriska riksmuseet (svensk)

Die Schwarze Krähenbeere (Empetrum nigrum) ist eine Pflanzenart aus der Gattung der Krähenbeeren (Empetrum). Standorte der Krähenbeere sind Sandheiden, Moorheiden, Hochmoorränder. In den Alpen ist sie sehr selten und wird dort von der sehr ähnlichen Zwittrigen Krähenbeere vertreten. Die Schwarze Krähenbeere ist zirkumpolar verbreitet. Der Name Krähenbeere leitet sich durch die Verdauungsverbreitung durch Krähen ab. Die schwarzen Früchte sind essbar.

Beschreibung

Vegetative Merkmale

Die Schwarze Krähenbeere ist ein niederliegender, immergrüner und teppichbildender Zwergstrauch, der Wuchshöhen von bis zu 50 Zentimetern erreicht. Die einzelnen Sträucher können über 80 Jahre alt werden.

Die länglichen, nadelartigen, unterseits rinnigen und einfachen, kurz gestielten, stumpfen Laubblätter sind bis zu 6 Millimeter lang, etwa 2 Millimeter breit und am ganzen Blattrand komplett umgerollt. Sie sind wechselständig, wirtelig angeordnet.

Generative Merkmale

Die Schwarze Krähenbeere ist vorwiegend zweihäusig getrenntgeschlechtig (diözisch) oder zwittrig. Die kleinen und sitzenden Blüten erscheinen einzeln und achselständig. Die dreizähligen und meist funktionell eingeschlechtlichen, rötlichen bis purpurnen Blüten besitzen eine doppelte Blütenhülle. Bei den männlichen Blüten sind 3 relativ kurze Staubblätter und ein Pistillode vorhanden, bei den weiblichen ein oberständiger, mehrkammeriger Fruchtknoten mit fast sitzender, gelappter Narbe mit gabeligen Ästen, Staminodien sind meist vorhanden.

Es werden beerenartige, etwa 5–7 Millimeter große und schwärzliche, kahle, glatte, mehrsamige Steinfrüchte mit Narben- und Kelchresten gebildet. Die halbmondförmigen, beigen und fein texturierten Samen (Pyrene, Steinkerne) sind 2–3 Millimeter lang. Die Früchte stehen noch lange an der Pflanze.

Die Chromosomenzahl beträgt 2n = 26, während die Zwittrige Krähenbeere (Empetrum nigrum subsp. hermaphroditum) die Zahl 2n = 52 besitzt.^[1]

Die zwittrige Unterart fruchtet oft, die zweihäusigen nur selten.

Ökologie und Phänologie

Die Schwarze Krähenbeere ist ein Wurzelkriecher. Die Schwarze Krähenbeere bildet eine Mykorrhiza vom Ericaceen-Typ aus. Die auf der Blattunterseite befindlichen Spaltöffnungen stehen nur durch einen schmalen Spalt mit der Außenluft in Verbindung, dies wohl eher eine Anpassung an die Mineralsalzarmut des Bodens darstellt als eine Anpassung an die Trockenheit.

Die Blüten werden schon im Spätsommer für das nächste Jahr angelegt. Die Blütezeit reicht von Mai bis Juni. Blütenökologisch handelt es sich bei der Schwarzen Krähenbeere um nektarreiche „Scheibenblumen“. Bestäuber sind Bienen und Schwebfliegen; auch Windbestäubung ist möglich.

Bis Mitte Juli wachsen zahlreiche schwarze, beerenartige Steinfrüchte heran. Diese unterliegen der Verdauungsausbreitung beispielsweise durch Krähen.

Vorkommen

Die Schwarze Krähenbeere ist auf die Nordhalbkugel zirkumpolar weitverbreitet. In Europa erstreckt sich das Verbreitungsgebiet von Nord- über Mitteleuropa südwärts bis zu den Pyrenäen, dem mittleren Teil des Apennins und bis Bulgarien.

Sie gedeiht am besten auf torfig-sandigen Böden in ausgesprochen luftfeuchtem und wintermildem Klima. In den Alpen kommt die Schwarze Krähenbeere in Höhenlagen von bis zu 2800 Metern im Berner Oberland vor. In den Nordalpen liegt die Höhengrenze bei 2200 Meter, während die Zwittrige Krähenbeere in den Allgäuer Alpen im Tiroler Teil an der Rothornspitze bis in eine Höhenlage von 2300 Meter aufsteigt.^[2] Pflanzensoziologisch gedeiht sie vor allem in Gesellschaften der Oxycocco-Sphagnetea, des Genistion pilosi, in Küstennähe in Gesellschaften des Verbands Empetrion nigri.^[1]

In Deutschland kommt die Schwarze Krähenbeere in den Mittelgebirgen Rhön, Eifel, Harz, Thüringer Wald und im Bayerischen Wald vor. An der Norddeutschen Küste besiedelt sie Dünen an den Küsten von Nord- und Ostsee. Im Tiefland findet man die Art zerstreut und oft bestandsbildend an trockeneren Stellen in Hochmooren. Vereinzelt ist die Art im Harz, im Thüringer Wald, im Fichtelgebirge und anderen Randgebirgen des Böhmischen Beckens sowie im Schwarzwald anzutreffen.

Verwendung

Die Früchte schmecken säuerlich bitter und wirken aufgrund ihres Gehaltes an Andromedotoxin leicht berauschend und Schwindel erregend.

Die Früchte sind roh und gekocht essbar. Die in Nordeuropa vorkommenden Formen mit größeren und aromatisch schmeckenden Beeren werden insbesondere nach Frost in größeren Mengen verzehrt. Die Sami lassen sie in Milch einfrieren als Vorrat für den Winter, die Eskimos essen sie als Delikatesse vermischt mit breiartig zerschlagener Dorschleber, in Island bewahrt man sie in saurer Milch auf oder trinkt den Fruchtsaft und auf Grönland verzehrt man sie mit Seehundspeck vermengt. In Norwegen bereitet man Wein daraus.

In der Volksmedizin wurden Beeren wegen ihres hohen Gehaltes an Vitamin C gegen Skorbut und dank ihres Gerbstoffgehaltes gegen Durchfall verwendet.

Giftigkeit

Die ganze Pflanze ist wenig giftig; in den skandinavischen Ländern und in Nordrussland gelten die Früchte roh und verarbeitet als genießbar.

Hauptwirkstoffe sind: Ursolsäure, Rutin, Quercetin, Isoquercetin und Ellagsäure; auch Andromedotoxin kommt in der Pflanze vor.

Vermutlich sind bei den örtlichen Rassen starke Schwankungen der Inhaltsstoffe festzustellen. Bienenhonig von Empetrum-Arten kann im Extremfall Gastroenteritis und kardiale Komplikationen hervorrufen.

Trivialnamen

Für die Schwarze Krähenbeere bestehen bzw. bestanden auch die weiteren deutschsprachigen Trivialnamen: Affenbeere (Pommern, Schlesien), Apenbär (Mecklenburg, Brocken), Apfra, Appenbeere (Mark), Beerenheide (Niedersachsen), Besheide (holländisch), Felsenstrauch, Fulbeere, Gichtkraut, Grambeere, Heidbeere (Unterweser), Heidelbeere, Hirtenbeere (Graubünden im Rheinwald), Kränbeere (Ostpreußen), Krähenbeere (Preußen, Schlesien), Moorheide (Mark), Nebelbeere (Pongau), Rausch (Österreich), schwarzer Rauschbeerenstrauch (Österreich), Steinbeere, Steinheide, Stoanhadach (Kärnten), Strickbeere, Trinkelbeere, Trunkelbeere (Erzgebirge) und gülden Wiederthon (Erzgebirge).^[3]

Literatur

• Xaver Finkenzeller, Jürke Grau: Alpenblumen. Erkennen und bestimmen (= Steinbachs Naturführer). Mosaik, München 2002, ISBN 3-576-11482-3.
• Manfred A. Fischer, Wolfgang Adler, Karl Oswald: Exkursionsflora für Österreich, Liechtenstein und Südtirol. 2., verbesserte und erweiterte Auflage. Land Oberösterreich, Biologiezentrum der Oberösterreichischen Landesmuseen, Linz 2005, ISBN 3-85474-140-5.
• Oskar Sebald, Siegmund Seybold, Georg Philippi (Hrsg.): Die Farn- und Blütenpflanzen Baden-Württembergs. 2. erweiterte Auflage. Band 2: Spezieller Teil (Spermatophyta, Unterklasse Dilleniidae): Hypericaceae bis Primulaceae. Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim) 1993, ISBN 3-8001-3323-7.
• Ruprecht Düll, Herfried Kutzelnigg: Taschenlexikon der Pflanzen Deutschlands und angrenzender Länder. Die häufigsten mitteleuropäischen Arten im Porträt. 7., korrigierte und erweiterte Auflage. Quelle & Meyer, Wiebelsheim 2011, ISBN 978-3-494-01424-1.
• Lutz Roth, Max Daunderer, Kurt Kormann: Giftpflanzen – Pflanzengifte. Giftpflanzen von A-Z. Notfallhilfe. Vorkommen. Wirkung. Therapie. Allergische und phototoxische Reaktionen. 4. Auflage. Nikol, Hamburg 2000, ISBN 3-933203-31-7 (Nachdruck von 1994).
• Peter Schütt, Hans Joachim Schuck, Bernd Stimm (Hrsg.): Lexikon der Baum- und Straucharten. Das Standardwerk der Forstbotanik. Morphologie, Pathologie, Ökologie und Systematik wichtiger Baum- und Straucharten. Nikol, Hamburg 2007, ISBN 978-3-933203-53-3 (Nachdruck von 1992).

Einzelnachweise

1. ↑ ^{a b} Erich Oberdorfer: Pflanzensoziologische Exkursionsflora für Deutschland und angrenzende Gebiete. Unter Mitarbeit von Angelika Schwabe und Theo Müller. 8., stark überarbeitete und ergänzte Auflage. Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim) 2001, ISBN 3-8001-3131-5, S. 728.
2. ↑ Erhard Dörr, Wolfgang Lippert: Flora des Allgäus und seiner Umgebung. Band 2, IHW, Eching 2004, ISBN 3-930167-61-1, S. 310.
3. ↑ Georg August Pritzel, Carl Jessen: Die deutschen Volksnamen der Pflanzen. Neuer Beitrag zum deutschen Sprachschatze. Philipp Cohen, Hannover 1882, Seite 139.(online).

Empetrum nigrum, crawberry or crowpert, is a flouerin plant species in the heather faimily Ericaceae wi a near circumboreal distribution in the northren hemisphere.^[2]

References

Heedebäie
Heedbäie (Empetrum nigrum) Systematik Oardenge: Heedekruud-Oardige (Ericales) Familie: Heedekruud-Plonten (Ericaceae) Unnerfamilie: Ericoideae Sleek: Empetrum Oard: Heedebäie (Empetrum nigrum)

Heedebäie (Empetrum nigrum, dt.: Schwarze Krähenbeere) is n Bäienstruuk, die Plonte hat uk so. Do ietboare Bäien änthoolde Vitamin C, ju smoakje oawers wät bitter. In ju Foulksmedizin wäide do Plonten tou do Heelplonten rääkend.

BEMÄÄRKENGE: Ätter Minssen 3:191 is dät ju "Heidelbeere" (Vaccinium), man dät stimt wäil nit. "Heidelbeeren" heete ap Seeltersk Bikbäie af Heedbäie. Do läite uk gans uurs.

Sjuch uk

• Bäien
• Plonten

Kuornahus (počinmust’oi, varoinmuarju) on pienikazvoine, muadu myö levijy kazvi aivenvihandoin tuhjozien roduu Kanabrokazviloin rodukundua; sen lehtet ollah havvunnägözet, kukkazet hienozet muzavanruskiet; se enimyölleh kazvau Pohjazes muan puoliškos, ga sidä voibi vastata Suvi Amierikasgi; sidä toiči käytetäh kui dekoratiivistu kazvii.

Nimitys

Kazvin rovun nimi rodih griekan kielen sanois en «на» и petros «камень, kivi, kivel», se on kiini kazvin elokohtas.

Ven’an kieles kazvile on pandu nimi водяника (вода ”vezi”) sen periä, gu muarju on vezine, muarjas on äijy mavuttomua mehuu.

Anglien, germuanien, fransien, suomen kielespäi kazvin nimi voibi kiändiä kui ”varoinmuarju”, sendäh gu muarjat ollah mustat. Vie yksi suomenkieline nimi sianmustikka («свиная черника») počinmust’oi.

Karjalan kieles muarjal on kolme nimie kuornahus, počinmust’oi, varoinmuarju. Kuornahus, moizen nimen muarju on suannuh sangien kuoren täh.

Kazvandukohtat

Kuornahus on levinnyh kaikkie Pohjastu muan puoliškuo myö, lauhkies ilmastoalovehes algajen subarktikkalazessah. Voibi vastata kuornahustu Suvi muan puoliškolgi. Ven’al se kazvau enimyölleh pohjazis alovehis.

Kazvin roindumua on Pohjaine muan puoliško. Suvembi, nygözih elokohtih, kazvi puutui jiäkavven aigah.

Tavallizinnu kazvin elokohtinnu ollah sfagnumsuot, sammal-jägäl tundrat, havvumečät (pedäjiköt), kudamis se kazvau yhtehizekse peittiekse. Kuornahus kazvau avvonazil čuurukohtil, pal’l’ahil kallivoloi; kazvau korgielöil Al’pien kallivomägilöil.

Biolougine kuvailu

Kuornahus on pienikazvoine, muadu myö levijy tuhjoine, kuduan korgevus harvah on yli 20 sm, a sen vezoin pidohus voi olla läs 100 sm.

Kuornahus kazvau tačmoilleh, joukolleh. Joga kazvin tačmu on kogonaine elin. Korzi on muzavanruskei, tihieh kazvoitunnuh lehtil, nuori korzi on kogonah muzavanruskielois karvazis; korzi on ylen oksakas, net oksat annetah ližäjuurdu. Muarjikko hil’l’akkazin ottau ymbäri kaiken alan, a sil aigua keskimuarjikos oksat vähäzin kuivetah.

Kui erähät Kanabrokazviloih kuulujat kazvit, kuornahus ei voi eliä ilmai griboi: niilöis se ottau minerualuainehii, vastah andau fotosintezan einehii.

Kazvin oksat ollah läs 1 metrii pidohuttu, enimyölleh net ollah sammalpielukseh uponnuot, net kaikkineh ollah valgielois libo keldazis rauhnois.

Kukkazet ollah hienozet kolmen rouzovoin, ruskien libo muzavanruskien kukanteräzenke, voijäh olla yksinäzet libo kaksin-kolmin yhtes. Ven’an jevroupan puolen ilmasto-olos kuornahus kukkiu sulakuul – oraskuul, Sibiris – oraskul- kezäkuul. Pölytetäh kukkazii böbökät: liipoilinduzet, kiärbäzet da kimalehet.

Andin on mustu libo ruskei muarju diametrua läs 5 mm sangien kuorenke da kovien siemenienke, kaččojen se on gu must’oin muarju. Kypsenöy elokuul. Muarjan mehu on ruskei. Muarjat pyzytäh tuhjozis keviässäh.

Muarjan syväinmehu on syödävy, hyvin sammuttau juotatustu, ga mehus on vähä zuaharii da happamehtu, sendäh se on mavutoi.

Käyttämine

Kuornahus kuuluu erähien kandurahvahien syömiskogomukseh (ezimerkikse, lappalaizien da inuitoin). Erähät amierikan kandurahvahien heimot varattih muarjua talvekse da syödih niidy razvanke libo voinke; lehtis da varbazis hyö varustettih heinykeittielöi, kudamien avul piästettih monis vačan kivuksis, muarjan mehu avvuttau počkien voimattomuksis (muarjat ollah kuzenajajat), a juurikeittien avul parandettih silmii.

Ven’an rahvahan liečetiijon mugah keite kuornahuksen lehtis da varbazis pädöy monen voimattomuksen (langeilutavvin, hullavon, piänkivun, igentavvin, organizman heikkovuksen) parandamizeh. Kuornahuksen lehtikeite on hyvä aineh tukkien lujitandah niškoi.

Tibietal kuornahustu käytetäh piänkivun aigua da maksan da počkien kivuloin parandamizeh.

Kuornahus (počinmust’oi, varoinmuarju) kuuluu rohtukazviloin joukkoh. Liečeainehekse kerätäh muanpiälolijoi kazvin ozii da sen muarjoi. Kerätäh rohtukazvii kukindanaigua, muarjoi – kypsehyy. Kuornahuksen (počinmust’oin) yhtistehes on löytty biolougien puoles aktiivizii ainehii da vitamiinoi, kuduat (hyvin) pozitiivizesti vaikutetah ristikanzan organizmua.

Syvväh muarjoi maijonke da hapainmaidoeinehienke. Niilois keitetäh varen’n’ua, povidluo, marmeluadua, piätäh piirualoin syväimenny; luajitah viinua. Käytetäh mavustehenny kalan da lihan varustajes. Talvekse muarjoi kylmätetäh da livotetah. Sendäh, gu muarjois on äijy happamehtu, niidy voibi hätken pidiä keittämättäh täyziumbinazies st’oklusäilytysastielois.

Sendäh, gu kuornahuksen muarjois on äijy antotsian-pigmentua, niilöi käytettih mujun sijas. Kuornahuksen muarjois luajittih višn’uruskiedu mujuu villan mujuttajes.

Sendäh, gu kuornahus kazvau tačmoilleh, nygöi sadukazvattajat käytätäh kuornahustu saduloin čomenduksennu da sadumuan peittienny, (muadu myö levijat varbazet ei anneta kazvua rikkuheinile). Yhtelläh sidä käytetäh harvah.

Kuornahuksele, kui toizile Kanabrokazviloih kuulujile kazviloile, pädöy happamehmua, sendäh sen istuttajes muah lizätäh torfua. Kačotah, gu mua olus kouhakko da vienottai.

Tekst üüb Öömrang

At swinbei (Empetrum nigrum) as en imergreenen strük mä suart beien. Hi stäänt üüb a hias, uun muuren an bi dünemkaant.

Bilen

• Tiaknang

• Swinbei mä rip frücht

• Bründünen mä swinbeien üüb Spiekeruug

Nat

A früchten smääk bater, kön oober eden wurd. Uun Islun an Greenlun wurd swinbeien mä fask eden. Uun Norweegen woort diar win faan maaget.

Uun swinbeien as föl vitamiin C, det as gud jin skorbük, an det batern uun a swinbeien as gud jin trochskeeren.

A beien san oober uk en betj giftag, det komt faan det Andromedotoxin diar uun.

Varnougė (luotīnėškā: Empetrum nigrum) ī tuokis augals, katros nuokėn jiedamas ougas. Ons muokslėškā prigol prī erėkėniu augalū (Ericaceae) šeimuos.

Tasā augals ī tuokis daugiametis keroks, vėsūmet žalis. Anou stombris pluons, šliaužojons. Lapā mažiokā, mēsingi, aug tėisē ont stombrė. Žėidokā rūžavi aba tomsē rauduoni, žīdia gegožė. Varnuogė ved tuokės joudas, stamboma kap pėpėrā ougas. Varnougės būn tuokės puosaldės, puokartės, nuognē gardės nie. Sonuokst rogpjūti, sīkēs laikas par žėima.

Aug varnougės tīrūs, smiltīnūs, pošīnūs.

Čáhppesmuorji (Empetrum nigrum) lea vuollegis álo ruonás nállolasttat šaddu.

Liŋkkat

• Sámedikki Šaddogalleria - Čáhppesmuorji

Paunġaq (Empetrum nigrum)

Empetrum nigrum, crowberry,^[3] black crowberry, or, in western Alaska, blackberry, is a flowering plant species in the heather family Ericaceae with a near circumboreal distribution in the Northern Hemisphere. It is usually dioecious, but there is a bisexual tetraploid subspecies, Empetrum nigrum subsp. hermaphroditum, which occurs in more northerly locations and at higher altitude.^[4][5]

Description

Empetrum nigrum is a low growing, evergreen shrub with a creeping habit.^[6] The leaves are 3–6 millimetres (1⁄8–1⁄4 inch) long, arranged alternately along the stem. The stems are red when young and then fade to brown. It blooms between May and June.^[7] The flowers are small and not very noticeable,^[6] with greenish-pink sepals that turn reddish purple.^[8] The round fruits are drupes, 4–6 mm (1⁄8–1⁄4 in) wide, usually black or purplish-black but occasionally red.^[9]

The metabolism and photosynthetic parameters of Empetrum can be altered in winter-warming experiments.^[10]

Subspecies

• Empetrum nigrum subsp. asiaticum (Nakai ex H.Ito) Kuvaev – Korean crowberry^[11]
• Empetrum nigrum subsp. subholarcticum (V.N.Vassil.) Kuvaev (synonym: Empetrum subholarcticum V.N.Vassil.)^[12]

Distribution and habitat

The species has a near circumboreal distribution in the Northern Hemisphere. It is also native in the Falkland Islands.^[13][14]

Evolutionary biologists have explained the striking geographic distribution of crowberries as a result of long-distance migratory birds dispersing seeds from one pole to the other.^[15]

Empetrum nigrum grows in acidic soils in shady, moist areas.

Ecology

The plant is a food source of several moths, including the Black Mountain, Mountain Burnet and Broad-bordered White Underwing.^[7]

Uses

The fruit is edible and can be dried.^[16] However, it has an acidic taste and can cause headaches.^[7] While abundant in Scandinavia, it is treasured for its ability to make good wine, juices, or jelly. In subarctic areas, the plant has been a vital addition to the diet of the Inuit and the Sami. The Dena'ina (Tanaina) harvest it for food, sometimes storing in quantity for winter, and like it mixed with lard or oil.

The species can also be grown as a ground cover,^[17] or as an ornamental plant in rock gardens, notably the yellow-foliaged cultivar 'Lucia'. The fruit is high in anthocyanin pigment and can be used to make a natural food dye.^[17]

Culture

The Scottish Highlands Clan Maclean's badge is believed to be E. nigrum; cuttings of it would be raised on standards to denote clan identity and allegiance.

References

• Forest Service Fire Ecology

Retrieved from "https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Empetrum_nigrum&oldid=1150766880"

Nigra empetro aŭ korvobero (Empetrum nigrum) estas specio el genro empetro, familio erikacoj (Ericaceae) kreskante ĉirkaŭboreale en la norda hemisfero. Ĝi ankaŭ estas hejma al la Falklandaj Insuloj. Ĝi estas kutime dioika, sed ekzistas duseksema tetraploida subspecio, Empetrum nigrum ssp. hermaphroditum, kiu kreskas en pli nordaj lokoj kaj en pli altaj altecoj.

Evoluciaj biologoj priskribis la okulfrapan geografian distribuon de nigra empetro kiel rezulton de longdistance flugantaj migraj birdoj, kiuj disvastigis semojn de unu poluso al la alia.

Priskribo

La folioj estas 3-6 mm longaj, situantaj alterne laŭ la tigo. La fruktoj estas drupoj, 4-6 mm larĝaj, kutime nigraj aŭ violet-nigraj sed foje ruĝaj.

Kultivado kaj uzo

Nigra empetro povas kreski en acidaj grundoj en ombraj, humidaj areoj. Ĝi povas esti kultivata por manĝebla frukto, kiel tera kovraĵo, aŭ kiel ornama planto en rok-ĝardenoj, precipe la flav-folia kulturvario 'Lucia'. La frukto estas riĉa je antocianina pigmento kaj povas esti uzata por fari naturajn manĝaĵojn.

En subarktaj areoj, nigra empetro estis esenca aldono al la dieto de inuitoj kaj sameoj. La Dena'ina (Tanaina)-popolo rikoltas ĝin por manĝaĵo, kelkfoje provizanta en kvanto por vintro, kaj ŝatas ĝin miksita per lardo aŭ oleo. Oni kolektas la fruktojn kutime en falita stato, sed se ili ne estas kolektitaj, ili eble persistas sur la planto kaj povas esti kolektitaj en la printempo.

La camarina negra, baya de cuervo, baya de corneja o émpetro negro (Empetrum nigrum) es una especie de arbusto nativo de las áreas septentrionales del hemisferio norte, así como de las islas Malvinas en el hemisferio sur.^[2]​^[3]​ En Europa está presente en Islandia, Groenlandia, Escandinavia, del norte Alemania al norte de Rusia, Irlanda y Gran Bretaña (excepto el sur) y montañas europeas (Cárpatos, Alpes, Pirineos y otras zonas de alta montaña).

Descripción

Es una mata de unos 30 cm de altura y hasta 50 cm de longitud, sin pilosidad, postrada o ascendente, de tallos sin hojas en la base y densamente frondosas en el ápice. Las hojas son persistentes, coriáceas de 3 a 7 mm de largo y de 1 a 2 mm de ancho. Florece de junio a julio con flores de unos 3 mm de un color rosa verdoso; con 3 sépalos, 3 pétalos y 3 estambres; el fruto en forma de drupa primeramente verde, después rojo y finalmente negro (de ahí el nombre específico de nigrum) el fruto mide unos 5 mm.

Usos

Los frutos silvestres de esta especie son comestibles, y pueden ser utilizado en diversas preparaciones. De sus bayas se puede obtener un tinte púrpura.

Está especie igualmente se puede aprovechar como cobertura de un campo, o como planta ornamental; en jardinería, puede crecer en suelos ácidos en zonas oscuras y húmedas.^[4]​

.

Taxonomía

Empetrum nigrum fue descrita por Carlos Linneo y publicado en Species Plantarum 2: 1022. 1753.^[5]​

Etimología

Empetrum: nombre genérico del griego empetros o empetron = "que crecen en las rocas".^[6]​

nigrum: epíteto botánico que significa "negro"^[7]​

Subespecies

• Empetrum nigrum subsp. albidum (V.N.Vassil.) Kuvaev
• Empetrum nigrum subsp. androgynum (V.N.Vassil.) Kuvaev
• Empetrum nigrum subsp. asiaticum (Nakai) Kuvaev
• Empetrum nigrum subsp. caucasicum (Juz.) Kuvaev
• Empetrum nigrum subsp. hermaphroditum (Hagerup) Böcher
• Empetrum nigrum subsp. kardakovii (V.N.Vassil.) Kuvaev
• Empetrum nigrum f. purpureum (Raf.) R.D. Good
• Empetrum nigrum subsp. sibiricum (V.N.Vassil.) Kuvaev
• Empetrum nigrum subsp. subholarcticum (V.N.Vassil.) Kuvaev

Sinonimia

• Chamaetaxus nigra Bubani
• Empetrum crassifolium Raf.
• Empetrum medium Carmich.
• Empetrum nigrum f. ciliatum Jordal
• Empetrum nigrum f. cylindricum Lepage
• Empetrum procumbens Gilib.
• Empetrum scoticum auct.^[8]​

Referencias

Bibliografía

1. Abrams, L. 1951. Geraniums to Figworts. 3: 866 pp. In L. Abrams Ill. Fl. Pacific States. Stanford University Press, Stanford.
2. Böcher, T. W. 1978. Greenlands Flora 326 pp.
3. Cody, W. J. 1996. Fl. Yukon Terr. i–xvii, 1–669. NRC Research Press, Ottawa.
4. Fernald, M. 1950. Manual (ed. 8) i–lxiv, 1–1632. American Book Co., New York.
5. Flora of China Editorial Committee. 1988-2013. Fl. China Unpaginated. Science Press & Missouri Botanical Garden Press, Beijing & St. Louis.
6. Gleason, H. A. 1968. The Choripetalous Dicotyledoneae. vol. 2. 655 pp. In H. A. Gleason Ill. Fl. N. U.S. (ed. 3). New York Botanical Garden, New York.
7. Gleason, H. A. & A. J. Cronquist. 1991. Man. Vasc. Pl. N.E. U.S. (ed. 2) i–910. New York Botanical Garden, Bronx.
8. Hickman, J. C. 1993. Jepson Man.: Higher Pl. Calif. i–xvii, 1–1400. University of California Press, Berkeley.
9. Hitchcock, C. H., A. J. Cronquist, F. M. Ownbey & J. W. Thompson. 1961. Saxifragaceae to Ericaceae. Part III: 614pp. In Vasc. Pl. Pacif. N.W.. University of Washington Press, Seattle.
10. Hultén, E. 1968. Fl. Alaska i–xxi, 1–1008. Stanford University Press, Stanford.
11. Moss, E. H. 1983. Fl. Alberta (ed. 2) i–xii, 1–687. University of Toronto Press, Toronto.
12. Scoggan, H. J. 1978. Dicotyledoneae (Saururaceae to Violaceae). 3: 547–1115. In Fl. Canada. National Museums of Canada, Ottawa.
13. Voss, E. G. 1985. Michigan Flora. Part II Dicots (Saururaceae-Cornaceae). Bull. Cranbrook Inst. Sci. 59. xix + 724.
14. Welsh, S. L. 1974. Anderson's Fl. Alaska Adj. Parts Canada i–xvi, 1–724. Brigham Young University Press, Provo.

Harilik kukemari (Empetrum nigrum) on taimeliik kanarbikuliste sugukonnast kukemarja perekonnast.

Tüüpalamliik Empetrum nigrum subsp. nigrum (harilik kukemari) kasvab Eestis rabades, rabametsades, nõmmedel. Taim on Eestis tavaline.

Eestis kasvab ka alamliik põhja-kukemari (Empetrum nigrum subsp. hermaphroditum).

Välislingid

• Harilik kukemari andmebaasis eElurikkus

Variksenmarja (Empetrum nigrum) eli kaarnikka on matala ainavihanta varpukasvi, joka kuuluu kanervakasvien (Ericaceae) heimoon. Sitä käytetään ravinnoksi etenkin Pohjois-Suomessa. Variksenmarjasta on olemassa kaksi eri alalajia, joista pohjanvariksenmarja (Empetrum nigrum subsp. hermaphroditum) on yleisempi Suomen pohjoisosissa ja (etelän)variksenmarja (Empetrum nigrum subsp. nigrum) puolestaan etelämpänä.

Ulkonäkö ja koko

Variksenmarjalla on tiheä versosto, ja neulasmaiset reunoilta kiertyneet pienet lehdet sietävät kuivuutta ja selviävät talvesta vähäisenkin lumipeitteen turvin paleltumatta. Lehtihankoihin muodostuvat vaaleanpunaiset pienet kukat, joista kehittyvät kiiltävän mustat mehevät luumarjat. Marjojen keskusta on painunut sisäänpäin. Tuulipölytteisyys varmistaa lähes säännöllisen runsaan sadon joka vuosi.

Pohjanvariksenmarja on tavallisimmin yksikotinen (heteet ja emit ovat samassa kasvissa), ja sen tunnistaakin siitä, että marjojen tyvellä on kuihtuneiden heteiden jäänteitä. Se marjoo runsaammin kuin eteläisempi kaksikotinen lajitoverinsa, jolla vain emiyksilöt tuottavat marjoja. ^[1]

Levinneisyys

Laji on yleinen koko pohjoisella pallonpuoliskolla, niin Euraasiassa kuin Pohjois-Amerikassa. Hyvin yleinen myös koko Suomessa.

Kasvuympäristö

Variksenmarjat kasvavat sekä kankailla että rämeillä koko Suomessa. Lapissa se kasvaa myös tuoreissa ja lehtomaisissa metsissä sekä tuntureilla.

Käyttö ravintona

Variksenmarjan maku on mieto, eikä siitä saada paljoa mehua, mutta yhdessä mustikan, juolukan tai mustaherukan kanssa se sopii hyvin mehuihin, marjaviineihin, marmeladeihin ja muihin marjaruokiin.^[2] Variksenmarjat sisältävät runsaasti vitamiineja ja kuituja, ja niiden kokonaisflavonoidimäärä on suurempi kuin millään muulla kotimaisella marjallamme. Pohjoisen kansoille variksenmarja on ollut kautta aikojen tärkeä C-vitamiinin (11 mg/100 g) lähde ja mauste.

Marjoista saadaan violettia väriä lankojen värjäykseen.^[3]

Nimestä huolimatta varis ei syö variksenmarjoja, mutta kanalinnuille marjat kyllä kelpaavat.^[4]

Muu käyttö

Variksenmarjan varvuista on perinteisesti tehty luutia, joita kutsutaan nimillä kraakuvartine luuta tai juuriluuta. Variksenmarjan varvut ovat koivuvarpuja ohuempia ja joustavampia, joten niistä tehdyllä luudalla on lakaistu mielellään etenkin sisätiloja.^[5] Varvuista voi tehdä myös pienempiä harjoja, kuten patahuiskuja.^[6]

Lähteet

Aiheesta muualla

• Pinkka, Lajituntemuksen oppimisympäristö: Variksenmarja (Empetrum nigrum)
• Kasviatlas: Variksenmarjan levinneisyys Suomessa
• LuontoPortti: Variksenmarja (Empetrum nigrum)
• ITIS: Empetrum nigrum (englanniksi)
• United States Department of Agriculture (USDA): Empetrum nigrum (englanniksi)

La Camarine noire (Empetrum nigrum) est un sous-arbrisseau persistant, de la famille des Éricacées. La camarine noire est présente dans les zones tempérées et froides de l’hémisphère boréal.

La plante pousse sur sol acide principalement dans les landes humides. Dans les zones froides, on la rencontre en plaine, dans les zones tempérées, c’est une plante de montagne.

En Belgique, elle est rare dans les régions les plus élevées de l’Ardenne.

En France, elle est présente en montagne.

Au Québec, on la retrouve dans des milieux tourbeux.

Description

La plante, qui atteint 15 à 45 cm de hauteur, a des tiges couchées enracinantes et à extrémités dressées de couleur rouge.

Les tiges sont densément couvertes de petites feuilles linéaires et à marge entièrement enroulée, de 4 à 6 mm de long et de 1 à 2 mm de large.

Le périanthe des fleurs peu apparentes (diamètre 1 à 2 mm) est constitué de six pièces semblables (trois sépales et trois pétales) libres, de couleur rosée à purpurine.

Les fleurs de la sous-espèce type sont soit mâles avec 3 étamines, soit femelles avec 6 à 9 carpelles soudés à leur base.

Les fleurs femelles sont suivies de baies noires, qui sont comestibles et fort appétissantes. Notamment en Islande, elles sont utilisées comme produit de consommation pour confitures et tartes.

On distingue deux sous-espèces :

• subsp. nigrum, dioïque, présente surtout en plaine.
• subsp. hermaphroditicum (Hagerup) Böcher, présente surtout en montagne.

La sous-espèce hermaphroditicum est plus trapue. Elle a des tiges dressées non enracinantes à extrémité de couleur verte. Les feuilles sont plus larges et les fleurs hermaphrodites. Les étamines marcescentes persistent sous les baies.

Remarques

• Les taxons présents en Asie sont rattachées à la var. asiaticum, ceux d’Extrême-Orient à la var. japonicum.
• La camarine pourpre ou goule rouge, un taxon très semblable à baies pourpres du Nord-est du continent américain – appelée jadis Empetrum nigrum var. atropurpureum (Fern. & Wieg.) Boivin (Syn. Empetrum atropurpureum Fern. & Wieg.) – est actuellement élevée au rang d’espèce : Empetrum eamesii Fern. & Wieg. La sous-espèce atropurpureum (Fern. & Wieg.) D. Löve a des baies d'un pourpre plus foncé.

Tom leata síorghlas, cosúil le fraoch, dúchasach don Artach agus móintigh mheasartha sa leathsféar thuaidh. Na duilleoga 4-6 mm ar fhad. Na bláthanna ailtéarnach, bláthanna scoite ar leith fireanna is baineanna, 3 sheipeal, 3 pheiteal. An chaor 5 mm ar trastomhas, dubh.

Tá an t-alt seo bunaithe ar ábhar as Fréamh an Eolais, ciclipéid eolaíochta agus teicneolaíochta leis an Ollamh Matthew Hussey, foilsithe ag Coiscéim sa bhliain 2011. Tá comhluadar na Vicipéide go mór faoi chomaoin acu beirt as ucht cead a thabhairt an t-ábhar ón leabhar a roinnt linn go léir. Is síol é an t-alt seo. Cuir leis, chun cuidiú leis an Vicipéid.
Má tá alt níos forbartha le fáil i dteanga eile, is féidir leat aistriúchán Gaeilge a dhéanamh.

Juodoji varnauogė (lot. Empetrum nigrum, angl. Black crowberry, vok. Schwarze Krähenbeere) – erikinių (Ericaceae) šeimos augalas.

Tai visžalis daugiametis, šliaužiantis augalas. Stiebas plonas, iki 100 cm ilgio, su bambliais. Lapai su trumpais koteliais, beveik odiški, išsilaiko ant augalo apie 3-5 metus. Žiedai auga lapų pažastyse. Vainiklapiai rausvi arba tamsiai raudoni. Žydi gegužės mėn. Vaisius – kaulavaisis, kuris sultingas, juodos spalvos. Vaisiai subręsta rugpjūčio mėn. ir dažnai išsilaiko per žiemą. Vaisiai nepasižymi geru skoniu, turi šlapimą varančių savybių.

Auga aukštapelkėse, smėlynuose, pušynuose.

Vikiteka

De kraaihei (Empetrum nigrum) is een groenblijvende struik, die behoort tot de heidefamilie (Ericaceae). De kraaihei komt van nature voor op het noordelijk halfrond. De naam heeft de struik te danken aan het feit dat de vruchten door kraaien gegeten worden en die zo voor de verspreiding van de zaden zorg dragen. De vruchten zijn eetbaar, maar niet erg smakelijk.

De struik wordt 15-45 cm hoog en heeft liggende stengels met opstijgende takken. De takken zijn dicht bezet met lijnvormige of lijnwerpige, circa 6 x 2 mm grote bladeren. De bladeren hebben een sterk omgerolde rand.

De kraaihei bloeit in april en mei met eenslachtige bloemen, die in de bladoksels staan. De kroonbladen zijn 2-2,5 mm lang. De donkerpaarse, vrouwelijke bloemen hebben zes tot negen stempels. De mannelijke bloemen zijn roze.

De zwarte, 5-8 mm grote vrucht is een besachtige steenvrucht met zes tot negen stenen.

De plant komt voor op zure zandgrond op de noordzijde van hellingen, in valleien, naaldbossen, hoogveen en veenrietland.

Plantengemeenschap

De kraaihei is een kensoort voor de klasse van de droge heiden (Calluno-Ulicetea).

Externe link

• Kraaihei (Empetrum nigrum) op SoortenBank.nl (gebaseerd op de Heukels²³, dit is de laatste uitgave)

• De ondersoort Empetrum nigrum subsp. nigrum heeft eenslachtige en de ondersoort Empetrum nigrum subsp. hermaphroditum tweeslachtige bloemen

Krekling eller krekebær (Empetrum nigrum) er ein liten, eviggrøn plante i kreklingslekta i lyngfamilien. Han er kjend for bæra sine med same namn, som er blåsvarte og kan etast. Planten trivst i myrområde, høgfjell og i gran- og furuskog.

Krekling spreier seg utover i teppe, der buskane blir 10-25 cm høge og har mørkegrøn grunnfarge. Greinene og stenglane ligg nede på bakken eller bøyer seg litt oppover i endane. Blada er små, litt glatte/sukkulente, og sit i klasar langs mykje av stengelen. Dei nyaste skota er litt raudlege.

Blomane er små og raude, med tre gulgrøne begerblad og tre heilt raude kronblad. Ho- og hannplantane er separate.

I Noreg er arten svært utbreidd heilt opp til 1.800 m.o.h. I Nord-Noreg er bæra til krekling kjend som krøyk, krøkebær eller krykkjebær. Bæra har lite smak, men eigner seg godt til å laga saft eller gelé. Dei inneheld mykje vatn og kan vera god for tyrsten når ein er på tur.

Kjelder

Bakgrunnsstoff

Krekling (Empetrum nigrum) eller krøkebær er en liten, eviggrønn plante i kreklingslekta, lyngfamilien. Den trives typisk i myrområder, høyfjell og i gran- og furuskog^[1]. Fruktene er blåsorte «bær» (botanisk sett er de steinfrukter med mange steiner per frukt). Fruktene («bærene») er spiselige, men ettersom de er steinfrukter er frøene omgitt av noe harde skall som gjør bærene mindre smakelige. Bærene er imidlertid saftige og egner seg godt til saft, vin eller gele, og de er svært rike på anti-oksidanter^[2].

Utbredelse

Krekling (Empetrum nigrum) er vanlig i store deler av Norge^[1], fra kysten og helt opp til 1800 moh, og har vært del av vår flora siden siste istid om lag 11 000 år siden^[3]. Varmere klima ser ut til å være en pådriver av kreklingens utbredelse ^[4][5].

Vekstform

Krekling er en klonal plante og enkeltindivider kan leve over 100 år ^[6]. Planten vokser seg utover i tepper, er fra 3-30 cm høy ^[1] og har blader med mørk grønn grunnfarge. Grener og stengler ligger nede og bøyer seg typisk litt oppover i endene. Bladene er små, glatte og typisk erikoide. Bladstillingen veksler mellom kransstilling i skuddenes topp og alternerende langs stengelen. Gamle, visne, rustrøde og etter hvert grå blader henger igjen på grenene og gir landskap et brunlig preg der krekling dominerer.

Bær og taksonomi

Kreklingens blomster er ørsmå med dypt røde til purpurfargede kronblader og tre gulgrønne begerblad. Krekling blomstrer tidlig på våren og er vindpollinert.

Blomstene forekommer som enkjønnede eller tokjønnede, og er årsak til at det tidligere har det vært skilt i to taksa av krekling; den enkjønnede varianten, også kaldt særbu (Empetrum nigrum ssp. nigrum), og en hermafroditt med tokjønnede blomster (fjellkrekling, Empetrum nigrum ssp. hermafroditum). Den tokjønnede fjellkreklingen har dobbelt så mange kromosomer (polyploidi) som den enkjønnede (som er diploid), men fordi den polyploide varianten har oppstått flere ganger og således ikke kan klassifiseres som egen art, er det nå kun en art av krekling (Empetrum nigrum) ^[7] .

Historisk har også bærhøsten gitt opphav til ulike typer av krekling. Ifølge Våre ville planter ^[8] var krekling kjent blant barn på Færøyene (hvor bærene i stor grad ble samlet) lenge før botanikeren Martin Vahl beskrev tokjønna krekling i 1787, og de beskrev busker uten bær (hannplanter), med få bær (hunnplanter) og med mange bær (tokjønna fjellkrekling).

Økologi

Kreklingens bær, krøkebær, er smakelige for beitedyr^[9] , men bladene er kun smakelige som helt unge og krekling er således en dårlig beiteplante ^[6][10]. Fugler liker også krøkebær, og det er sannsynligvis trekkfugler som helt tilbake til den siste istid spredte krekling fra den nordlige til den sørlige halvkule ^[11] (hvor arten idag kalles Empetrum rubrum).

Krekling er en såkalt allelopatisk plante^[12]. På bladene finnes små kjertler med kjemiske stoffer som kan skade og forårsake begrensninger eller død hos individer av andre organismer. Det mest kjente stoffet fra kreklingblader heter Batatasin-III og er et ”bibenzylic dihydrostilben” ^[13]. Batatasin III hindrer spiring og vekst hos en rekke andre planter ^[14] og trær ^[15], påvirker mikroorganismer^[16] i jorda og kan til og med ha betydning for overlevelse av vannlopper og fiskeyngel^[17]. Det kan være rikelig av disse stoffene selv på visne blader^[18], som over tid kan forårsake at jorden blir ufruktbar^[19][20].

Krekling er en nøysom art og kan vokse under marginale vekstvilkår, som eksempelvis på skrinn jord med lite næring og lav pH^[21] , og med sannsynligvis god hjelp av sin sopprot (mykorrhiza)^[21] . Krekling kan også tåle forurensning, og er kjent for å akkumulere tungmetaller i bladene sine^[22]. Krekling er imidlertid sårbar for beitetråkk^[6] og brann^[21] , og trives dårlig med lite snødekke^[23] da bladene kan tørke ut eller den kan angripes av en artsspesifikk sopp^[24]

Referanser

Eksterne lenker

• (sv) krekling hos Dyntaxa
• (en) krekling i Encyclopedia of Life
• (en) krekling i Global Biodiversity Information Facility
• (en) krekling hos NCBI
• (en) krekling hos ITIS
• (en) krekling hos Tropicos
• (en) krekling hos The International Plant Names Index
• (en) Kategori:Empetrum nigrum – bilder, video eller lyd på Wikimedia Commons
• (en) Empetrum nigrum – galleri av bilder, video eller lyd på Wikimedia Commons
• Empetrum nigrum – detaljert informasjon på Wikispecies

Multimedia w Wikimedia Commons

Bażyna czarna (Empetrum nigrum L.) – gatunek rośliny z rodziny bażynowatych. Jego ujęcie taksonomiczne jest bardzo problematyczne – obok formy typowej (diploidalnej z jednopłciowymi kwiatami) wyróżniane są liczne i w różny sposób odmienne taksony w randze osobnych gatunków lub włączanych tu podgatunków lub odmian. W szerokim ujęciu jest to roślina o rozległym zasięgu obejmującym obszary o klimacie arktycznym i umiarkowanym w Azji, Europie i Ameryce Północnej. W Polsce podlega ochronie gatunkowej i występuje głównie w północnej części kraju – nad morzem, głównie w borze bażynowym i na torfowiskach, poza tym w Sudetach i Karpatach. Bażyna bywa wykorzystywana jako roślina jadalna, lecznicza i okrywowa.

Rozmieszczenie geograficzne

Bażyna czarna w podgatunku typowym Empetrum nigrum subsp. nigrum występuje głównie w Europie Środkowej i Północnej – na zachodzie w Islandii, na Wyspach Brytyjskich, we francuskim Masywie Centralnym, na Półwyspie Skandynawskim (z wyjątkiem gór i dalekiej północy), w krajach Beneluxu, w Niemczech, Danii, Polsce, Białorusi, w krajach bałtyckich i w północnej Rosji (bez dalekiej północy). Poza tym w górach Europy Środkowej – Sudetach, Karpatach, Alpach, w północnej części Apeninów, w Górach Dynarskich, Rodopach i Kaukazie^[3]. W wyższych partiach gór i dalej na północy w Arktyce takson ten zastępowany jest przez podgatunek E. nigrum subsp. hermaphroditum, który ma zasięg cyrkumborealny^[4].

W północnej Azji (Syberia i Daleki Wschód^[3], w tym północne krańce Chin^[5]) występuje rozdzielnopłciowa bażyna uznawana za Empetrum nigrum subsp. nigrum^[3] lub wyodrębniana jako osobne podgatunki lub nawet gatunki^[5][6]. W Ameryce Północnej bażyny rozdzielnopłciowe traktowane tu jako Empetrum nigrum subsp. nigrum rosną wzdłuż Aleutów i dalej wybrzeża Oceanu Spokojnego po północną Kalifornię^[3][7]. Na wyspach Archipelagu Arktycznego, Grenlandii, na Alasce rośnie E. nigrum subsp. hermaphroditum^[8][7], przy czym obupłciowe bażyny sięgają poprzez całą Kanadę po północne krańce Stanów Zjednoczonych (od Maine po Minnesotę)^[7].

W Polsce typowa bażyna czarna E. nigrum subsp. nigrum rośnie w części niżowej kraju wzdłuż Pobrzeży Południowobałtyckich oraz na Pojezierzach Południowobałtyckich, na Pojezierzu Mazurskim i Litewskim oraz nielicznie na Nizinie Północnopodlaskiej. Na obszarach górskich występuje w Sudetach, w Tatrach i Kotlinie Nowotarskiej oraz w Bieszczadach. W wyższych partiach gór rośnie E. nigrum subsp. hermaphroditum^[9][10].

Morfologia

Opis poniższy dotyczy budowy roślin podgatunku typowego. U pozostałych podgatunków występują odmienne cechy pokroju, budowy liści i kwiatów opisane w sekcji „Systematyka i zmienność”.

Pokrój

Krzewinka luźnokępkowa, o wiotkich^[9] silnie rozgałęzionych^[4] pędach osiągających zwykle do ok. 1 m długości^[9]. Młode pędy wznoszą się^[4], są czerwonawe, nagie lub rzadko gruczołowato owłosione. Gruczołki drobne, czerwone. Starsze pędy pokładają się, mają łuszczącą się korę i czerwonobrunatną barwę^[9]. Rośliny osiągają wysokość do 50 cm, ale zwykle są niższe^[4].

Korzenie

Korzeń pierwotny bardzo mocny i głęboki. Korzenie przybyszowe liczne, penetrują powierzchniową warstwę gleby do ok. 10 cm głębokości. Rozwijać się mogą w miejscach, gdzie pokładające się pędy wchodzą w kontakt z glebą. Korzenie pozbawione są włośników^[4].

Liście

Skrętoległe i gęste, czasem okółkowe. Krótkoogonkowe, skórzaste (choć przy tym delikatne), zawsze zielone, błyszczące. Blaszka jest wąsko eliptyczna – osiąga od 4 do 5, rzadko 7 mm długości, przy szerokości ok. 1–1,2 mm (rzadko do 1,5 mm). Liście są bardzo silnie podwinięte na brzegu^[9] i tu za młodu nieco gruczołkowane. Podwinięte brzegi liścia tworzą zamkniętą przestrzeń od spodu widoczną w postaci białej, wgłębionej linii (tylko w jej obrębie znajdują się aparaty szparkowe)^[11]. Koniec liścia jest tępy do zaokrąglonego^[12]. Liście z wiekiem stają się nagie, z wyjątkiem włosków wyrastających od spodu w obrębie zamkniętej przez podwinięte brzegi przestrzeni^[4].

Kwiaty

Kwiaty trzykrotne, u formy typowej zwykle jednopłciowe (roślina dwupienna). Rozwijają się na krótkich szypułkach w kątach liści w szczytowych partiach pędów^[9], w skupieniach po 2–3^[13]. Na roślinach z kwiatami żeńskimi na jednym pędzie występuje około 6 kwiatów, na pędach roślin z kwiatami męskimi kwiaty są bardziej liczne^[4]. Działki kielicha wolne, długości do 1,5 mm. Trzy płatki korony są dwa razy dłuższe i także są wolne^[9]. Płatki kwiatów męskich są różowe, a żeńskich czerwone^[13]. Pręciki są trzy (czasem cztery^[4]), międzyległe płatkom, o nitkach dwa razy lub nieco nawet bardziej dłuższych od płatków. Pylniki bez rożków. Zawierają pyłek skupiony w tetrady (po 4) o średnicy 22 do 35 μm^[9]. W kwiatach żeńskich występują bardzo zredukowane prątniczki^[4]. Słupek jest pojedynczy, górny, o krótkiej szyjce i wielołatkowym, gałązkowatym znamieniu^[9]. Pękata zalążnia zawiera 6 do 9 komór^[4].

Owoce

Kuliste, czarne po dojrzeniu, mięsiste i soczyste pestkowce o średnicy 7–8 mm (czasem drobniejsze – od 4 mm średnicy^[4]). Zawierają najczęściej 8–9 nasion (rzadziej od 6 do 11). Nasiona do 2 mm długości i 1 mm szerokości^[9]. Masa 100 nasion wynosi od 0,09 do 0,13 g^[14].

Biologia

Rozwój

Bażyna czarna jest wieloletnim, zimozielonym, drewniejącym chamefitem i nanofanerofitem. Pojedyncze osobniki dzięki płożącym, rozgałęziającym się i korzeniącym pędom pokryć mogą znaczny obszar – rozmnażanie wegetatywne odpowiada prawdopodobnie za powstawanie rozległych kolonii tego gatunku, najwyraźniej nierzadko powstających z jednego nasiona. W ciągu jednego roku pędy bażyny przyrastają zazwyczaj o ok. 10 cm, maksymalnie do 15 cm. Krzewinki bażyny są długowieczne – najstarsze badane pędy miały 140 lat^[4].

Kwitnienie

Pąki kwiatowe formują się już w ciągu lata poprzedzającego kwitnienie i są w pełni rozwinięte do września. Termin kwitnienia jest zmienny w zależności od wysokości nad morzem, szerokości geograficznej i warunków klimatycznych. Kwitnienie zaczyna się już w końcu marca i trwa do maja^[4], a według polskich autorów do czerwca^[9][12]. Intensywność kwitnienia jest zmienna w różnych latach^[4]. Owoce dojrzewają na Wyspach Brytyjskich w lipcu^[4], w Polsce od sierpnia do października^[9]. Roślina obupłciowa (podgatunek typowy) lub dwupienna (zasadniczo w przypadku podgatunków innych niż typowy). Kwiaty są wiatropylne, choć stwierdzano też muchówki wabione do kwiatów wydzieliną znamion^[4] lub czerwonym kolorem kwiatów^[15]. Mimo wiatropylności pyłek nie jest przenoszony na większe odległości^[4].

Rozsiewanie

Bażyna rozmnaża się w skali lokalnej głównie wegetatywnie, bardzo słabo zaś z nasion. Te ostatnio są słabo zawiązywane zwłaszcza w południowej części zasięgu na obszarach niżej położonych. Nasiona zawarte w owocach spożytych przez zwierzęta (głównie ptaki) są przez nie rozprzestrzeniane. Pozostałe owoce – zwykle większość – opadają w pobliżu rośliny macierzystej. Nasiona pozostają uśpione zwykle przez kilka lat. Także przejście przez przewód pokarmowy ptaków nie przerywa uśpienia^[4].

Siewki

Są rzadko obserwowane, a te które się rejestruje w dużym stopniu zamierają podczas pierwszej zimy^[4]. Kiełkowanie następuje latem. Hipokotyl osiąga 0,7–1 cm długości, jest nagi i zielny. Dwa liścienie są siedzące, nagie, mają kształt eliptycznie lancetowaty o zbiegającej nasadzie i zaokrąglonym szczycie, osiągają 2–3,5 mm długości. Epikotyl osiąga 2 mm długości i pokryty jest gruczołowatymi włoskami^[16]. Młode rośliny w pierwszym roku wykształcają łodygę długości ok. 1 cm z 2–4 liśćmi ponad liścieniami^[4]. Liście te są naprzeciwległe, siedzące, eliptycznie lancetowate, o długości do 2,5 mm. Pokryte są krótkimi, gruczołowatymi włoskami^[16]. Dopiero w trzecim roku życia rozwija się z pąka śpiącego pęd boczny, którego rozwój zaczyna dominować nad wcześniej prosto w górę rosnącym pędem pierwotnym^[4].

Cechy fitochemiczne

W zielu bażyny stwierdzono obecność trującej grajanotoksyny (andromedotoksyny), poza tym innych glikozydów (np. empetryny). Z flawonoidów bażyna zawiera: kemferol, kwercetynę, rutynę, z kwasów organicznych: ursolowy, elagowy i kawowy, poza tym m.in. taniny i cyjanidynę^[17].

Owoce cechują się dużą zawartością witaminy C^[4][18] i K^[18], poza tym błonnika, antyoksydantów (mają ich nawet więcej od borówek)^[18]. W świeżych owocach stwierdzono 39 ± 2 mg/100 g polifenoli (badano rośliny z Korei, a więc prawdopodobnie E. nigrum subsp. asiaticum) oraz 460–503 mg/100 g antocyjanów. Szczególnie bogaty jest skład flawonoli. Kwercetyny stwierdzono od 23 ± 1,5 do 37,2 ± 2,89 mg/100 g, kemferolu – 21,5 ± 0,5 mg/100 g, obecna jest też mirycetyna. Stwierdzono też w owocach kwasy fenolowe (kawowy, galusowy, protokatechowy, cynamonowy, ferulowy i kumarowy). W sumie zawartość kwasów fenolowych w świeżej masie owoców wynosi 12,1 ± 0,80 mg/100 g, przy czym najwięcej jest kwasu p-kumarowego^[19]. Owoce zawierają 2,8 ± 0,1 g/100 mL glukozy, 2,6 ± 0,1 g/100 mL fruktozy oraz 0,02 g/100 mL inozytolu^[8] oraz ok. 6,6% białek^[20]. Zawartość i skład chemiczny owoców jest zmienny w różnych obszarach i różnych warunkach klimatycznych^[19]. Szczegółowy skład i wartości odżywcze owoców z Alaski podane zostały niżej w tabeli w sekcji „Roślina jadalna”.

W nasionach znajduje się od 3,9 do 11,4% olejów roślinnych^[14].

Genetyka

U wąsko ujmowanej taksonomicznie bażyny czarnej lub podgatunku Empetrum nigrum subsp. nigrum liczba chromosomów wynosi 2n=26 (x=13)^[4][9][7]. Tyle samo chromosomów mają prawdopodobnie pozostałe diploidy o kwiatach głównie jednopłciowych i roślinach dwupiennych (E. nigrum subsp. sibiricum, subsp. asiaticum, subsp. kordakovii)^[7], jednak brak dla nich takich danych^[6]. Rośliny o kwiatach obupłciowych z pozostałych włączanych tu podgatunków lub wydzielanych jako osobne gatunki są tetraploidami (4x): 2n = 56^[4][7] (liczne potwierdzenia w przypadku E. nigrum subsp. hermaphroditum^[8], przy braku danych dla pozostałych taksonów^[6]).

Ekologia

Siedlisko

W południowej części zasięgu bażyna jest reliktem polodowcowym. Gatunek wykazuje adaptację i przywiązanie do klimatu chłodnego, jednak przemarza podczas bardzo mroźnych zim w przypadku braku pokrywy śnieżnej. Z drugiej strony wymaga stosunkowo szybkiego ustąpienia pokrywy śnieżnej ze względu na wczesne kwitnienie. Odpowiednio chłodny okres jest niezbędny dla dojrzenia nasion. Gatunek wykazuje także przywiązanie do obszarów o klimacie odpowiednio wilgotnym – wysoka wilgotność powietrza w okresie letnim jest niezbędnym warunkiem prawidłowego wzrostu. Obszar występowania gatunku jest także skorelowany z obszarami o wyższym zachmurzeniu. Bażyna, dzięki niskiemu wzrostowi, dobrze znosi ekspozycję na silne wiatry. W miejscach na nie eksponowanych rośliny mają skrócone międzywęźla i tworzą niskie, gęste maty przy powierzchni ziemi. Źle rośnie przy silnym zacienieniu i w północnej części zasięgu wymaga siedlisk nasłonecznionych, w południowej jednak rośnie w miejscach nieco osłoniętych, często pod luźnym okapem drzew iglastych, pozwalającym na zachowanie odpowiedniej wilgotności powietrza^[4].

Rośnie na bardzo różnych glebach, ale preferuje ubogie, kwaśne i wilgotne gleby torfowe. Na bardzo mokrych obszarach preferuje gleby o większej przepuszczalności, lepiej drenowane – źle znosi długotrwałe stagnowanie wody o wysokim poziomie. W miejscach bardzo wilgotnych, np. mszarze tworzonym przez torfowce, pędy bażyny są słabo rozgałęzione i silnie wydłużone^[4].

Gatunek jest bardzo tolerancyjny pod względem odczynu gleby – notowany był przy pH wynoszącym od 2,5 do co najmniej 7,7, ale także na glebach mocno wapiennych^[4]. Dobrze rośnie na brzegach morskich narażony na wpływ słonych aerozoli^[20] i nie wykazał negatywnej reakcji w badaniu symulującym wystąpienie kwaśnych deszczy^[21].

Generalnie bażyna jest wrażliwa na działanie ognia^[20], przy czym zdolność przetrwania pożaru najwyraźniej zależy od jego wielkości. Jednak nawet jeśli podziemne organy przeżyją stosunkowo krótkotrwały, powierzchowny pożar – zdolność rośliny do odrastania nie jest wielka^[4]. Odtworzenie pokrycia sprzed pożaru może zająć bażynie 20 do 30 lat^[20].

Maty tworzone przez pędy oraz korzenie bażyny odgrywać mogą istotną rolę chroniącą glebę, zwłaszcza w miejscach eksponowanych na wiatry oraz na stromych skarpach. Gatunek odgrywa istotną rolę w rekultywacji wyrobisk, zwłaszcza w strefie tundry. Jest rośliną pionierską na lawiniskach, wydmach piaszczystych, ale też utrzymuje się z powodzeniem w starych lasach^[20].

Występuje na obszarach położonych od brzegów morskich po piętro alpejskie w górach^[20].

Fitosocjologia i interakcje międzygatunkowe

Bażyna czarna spotykana jest w bardzo zróżnicowanych zbiorowiskach roślinnych, ale najczęściej na wrzosowiskach, torfowiskach i w murawach^[4]. Występuje także w różnorodnych lasach iglastych (w Ameryce Północnej z dominacją w drzewostanie: świerka czarnego, białego lub sosny wydmowej; w Europie w borach z sosną zwyczajną), na wydmach nadmorskich^[9], w Arktyce także w strefie górnej plaży^[8] oraz w tundrze (podgatunek obupłciowy)^[20].

W Europie bażyna rośnie w zbiorowiskach leśnych z sosną zwyczajną i brzozami, zarówno w kompleksach borów na ubogich glebach z próchnicą typu mor^[4] (nad Bałtykiem tylko w pasie nadmorskim, tworząc charakterystyczne bory bażynowe Empetro nigri-Pinetum^[9]), jak i na glebach torfowych w borach i brzezinach bagiennych^[4]. Zwykle tworzy maty między drzewami, a przy ich pniach podnosi się krzaczkowato^[4]. Dla borów bażynowych jest gatunkiem wyróżniającym^[22], występując w nich często masowo^[23]. Obecność bażyny uznawana jest także za element pozwalający na odróżnienie ich płatów przejściowych w stosunku do suboceanicznego boru świeżego i kwaśnych lasów brzozowo-dębowych^[23].

Jako gatunek pionierski rośnie na wydmach, zwykle w pasie nadmorskim, tworząc w Europie suche wrzosowiska z udziałem głównie wrzosu, turzycy piaskowej, mietlic i często z dużym pokryciem porostów^[4]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych Europy Środkowej bażyna jest uznawana za gatunek charakterystyczny dla nadmorskich wrzosowisk bażynowych Empetrion nigri^[22]. Związek ten obejmuje zespół roślinności – suche wrzosowisko bażynowe Carici arenariae-Empetretum nigri oraz wrzosowisko brusznicowo-bażynowe (zbiorowisko Empetrum nigri-Vaccinium vitis-idaea)^[24]. Wzdłuż wybrzeży Europy zachodniej rośnie bażyna we wrzosowiskach ze stałym udziałem śmiałka pogiętego, wrzośca popielatego i kostrzewy żyworodnej, rzadko notowana jest także w nawapiennych zbiorowiskach krzewinkowych z dębikiem i mącznicą^[4].

Jest też bażyna komponentem wilgotnych wrzosowisk i zbiorowisk mszarnych z dominacją wrzośca bagiennego, wrzosu, wełnianki pochwowatej i wąskolistnej, zwykle na kożuchu torfowców. W zbiorowiskach takich ma bardziej ażurowy pokrój niż na siedliskach suchych. Dalej na północy rośnie na torfowiskach z udziałem brzozy niskiej i maliny moroszki oraz w zbiorowiskach z wełnianeczką darniową, wrzosem i wełnianką pochwowatą, przy czym w zbiorowiskach tych w wyższych położeniach podgatunek typowy zastępowany jest zwykle przez bażynę obupłciową E. nigrum subsp. hermaphroditum^[4].

W północnej Europie bażyna występuje także w zbiorowiskach trawiastych na kwaśnych glebach, wśród takich gatunków traw jak: bliźniczka psia trawka, śmiałek pogięty, kostrzewa owcza i czerwona^[4].

W górach rośnie w wilgotnych zaroślach kosodrzewiny na grubej warstwie kwaśnej próchnicy^[9] oraz na torfowiskach i halach górskich. Bażyna czarna dominuje w płatach zespołu Vaccinio-Empetrum nigri, opisanego z eksponowanych skał piaskowcowych w Górach Stołowych i Tatr Bielskich. Bażyna obupłciowa rośnie głównie w zbiorowiskach z dominacją kosodrzewiny i niewielkim udziałem borówki halnej oraz na torfowiskach wysokich w zespole Oxycocco microcarpi-Empetrion hermaphroditi, rzadziej w borówczyskach i wrzosowiskach z borówką czarną, halną i brusznicą oraz z wrzosem^[25].

Bażyna źle znosi konkurencję borówki czarnej, ustępując w przypadku jej silnego wzrostu^[25]. Z drugiej strony bażyna nierzadko dominuje w miejscach występowania tworząc płaty niemal jednogatunkowe i znacznie ograniczając rozwój innych roślin. Na obszarach gdzie ograniczone jest żerowanie roślinożerców i rzadkie są inne zaburzenia oddziałujące na runo stanowić może problem dla odnowienia lasu (zarówno naturalnego, jak i sztucznego). Za allelopatyczne oddziaływanie odpowiadać ma związek fenolowy batatasin-III^[26] i bibenzyl^[27]. Uwalniane są one w liściach i dostają się po ich opadnięciu do gleby oraz spłukiwane są do niej przez deszcze i śnieg. Pogarszają one możliwość kiełkowania innych roślin oraz osłabiają aktywność mikrobiologiczną i enzymatyczną gleby^[26].

Korzenie bażyny wchodzą w symbiozę z grzybami mikoryzowymi z rodzajów Mortierella, Cladosporium^[4] i Oidiodendron^[28] tworząc typową dla wrzosowatych mikoryzę erikoidalną^[4].

Gęste maty niskich, płożących pędów bażyny stanowią istotne siedlisko dla bytowania gryzoni i innych drobnych zwierząt^[20].

Pędy bażyny nie są zgryzane przez owce i większość jeleniowatych, ale chętnie żywią się nimi głuszcowate i pardwy. Owoce stanowią pożywienie dla licznych ssaków. Jedzą je np. lisy, wiewiórki i renifery^[4], dla niedźwiedzi są ważnym źródłem pożywienia zwłaszcza po wybudzeniu się ze snu zimowego^[29]. Odgrywają kluczową rolę w jesiennej diecie nornic^[20]. Stanowią pokarm dla co najmniej 40 gatunków ptaków^[20] (np. wrony siwej, śnieguły zwyczajnej, gęsi, sieweczek, srok, kruków, cietrzewi, drozdowatych, kulików, mew, rybitw i wydrzyków^[4]).

Bażyną żywi się także szereg bezkręgowców. Z roztoczy tworzy na niej galasy i powoduje chlorotyczne zmiany liści Aceria empetri (bażyna jest jedynym gatunkiem pokarmowym tego gatunku^[30]). Na roślinie żerują: Eremocoris fenestratus, Ericaphis latifrons i Fimbriaphis fimbriata (pluskwiaki różnoskrzydłe)^[31]. Jest ona rośliną pokarmową dla gąsienic licznych gatunków motyli. Z modraszkowatych korzysta z niej zieleńczyk ostrężyniec^[31]; z miernikowcowatych: Glacies coracina (bażyna jest podstawową rośliną żywicielską larw)^[31], Carsia sororiata, Entephria caesiata, Idaea contiguaria^[31] i Eulithis populata^[4]; z sówkowatych: Amathes alpicola, Anarta melanopa^[4], Coenophila subrosea, Paradiarsia glareosa i Xestia alpicola^[31]; z kraśnikowatych: Zygaena exulans (bażyna jest podstawową rośliną żywicielską)^[4][31]; ze skośnikowatych: Prolita sexpunctella i ze Scythrididae: Scythris empetrella^[31].

Na żywych i martwych liściach bażyny rozwijają się takie grzyby jak: Phaeangellina empetri (tocznikowce), Duplicaria empetri i Pseudophacidium smithianum (facydiowce), Physalospora empetri i Didymosphaeria empetri (kuliste), Chrysomyxa empetri (rdzowce), Glomosperma empetri (moniliowce)^[4], Botryosphaeria hyperborea (Botryosphaeriales) i Arwidssonia empetri (próchnilcowce)^[28]. Rośliny bywają też atakowane i uśmiercane przez Phytophthora kernoviae (wroślikowce)^[28].

Systematyka i zmienność

Status taksonomiczny gatunku i blisko z nim spokrewnionych jest przedmiotem dyskusji^[4]. W szerokim ujęciu Empetrum nigrum jest jednym z 2–3 gatunków w rodzaju Empetrum i obejmuje szereg podgatunków^[32], w wąskim ujęciu jest jednym z kilkunastu gatunków w obrębie rodzaju^[9]. Z badań genetycznych wynika, że diploid Empetrum nigrum jest grupą bazalną dla wielokrotnie powstających w różnych miejscach tetraploidów^[33][7], co skutkować ma trudną do segregacji zmiennością genetyczną^[7]. Wskazuje się jako niejednoznaczny związek między ploidalnością a dwupiennością lub obupłciowością tych roślin – na biologię rozrodu istotny wpływ mogą bowiem mieć czynniki środowiskowe^[34]. Potwierdzają to znajdowane rośliny z kwiatami obupłciowymi o pozostałych cechach właściwych dla podgatunku typowego^[4][35].

Formy tetraploidalne w efekcie we Flora of North America nie są uznawane za na tyle odległe, by mogły być traktowane jako odrębne gatunki^[7]. Także Flora Europaea kwestionuje znaczenie ploidalności jako wystarczającego uzasadnienia podniesienia taksonów powstałych w wyniku zwielokrotnienia chromosomów do rangi gatunku^[34]. Również The Plant List uznaje tetraploidy za podgatunki^[32].

Z kolei przy nadaniu priorytetu dla cechy płciowości kwiatów zaproponowano podział wszystkich taksonów w obrębie Empetrum nigrum sensu lato między trzy podgatunki: E. nigrum subsp. nigrum (rośliny dwupienne), E. nigrum subsp. hermaphroditum (rośliny o kwiatach obupłciowych), E. nigrum subsp. subholarcticum (rośliny o kwiatach zarówno jedno- jak i obupłciowych)^[6]. Czasem grupuje się wszystkie taksony dwupienne (o kwiatach jednopłciowych, liściach węższych i dłuższych) jako E. nigrum subsp. nigrum, a resztę (o kwiatach zasadniczo obupłciowych, o liściach krótszych i bardziej eliptycznych) jako E. nigrum subsp. hermaphroditum^[36].

W piśmiennictwie polskim tradycyjnie wyróżnia się raczej jako odrębne gatunki obie formy bażyn występujące w kraju tj. bażynę czarną E. nigrum i obupłciową E. hermaphroditum^[37][29].

Przegląd taksonów włączanych do Empetrum nigrum^[32]:

• Empetrum nigrum subsp. nigrum – podgatunek nominatywny – jego opis rozmieszczenia i morfologii znajduje się w sekcjach poprzedzających. W obszarach i miejscach o surowszych warunkach klimatycznych (bliżej Arktyki i w obszarach górskich) ustępuje podgatunkowi hermaphroditum i pozostałym tetraploidom^[34]. Diploid: 2n = 26^[9][34].
• Empetrum nigrum subsp. albidum (V.N.Vassil.) Kuvaev – roślina dwupienna, podobna do subsp. asiaticum i subsp. sibiricum, ale młode pędy wełnisto-biało owłosione, bez gruczołków, liście do 9 mm długości. Występuje na Kurylach i Sachalinie^[6].
• Empetrum nigrum subsp. androgynum (V.N.Vassil.) Kuvaev – kwiaty obupłciowe, młode pędy owłosione, liście równowąskie, od spodu bez zagłębienia^[6].
• Empetrum nigrum subsp. asiaticum (Nakai ex H.Ito) Kuvaev (syn. Empetrum nigrum var. japonicum Siebold & Zucc. ex K.Koch) – roślina dwupienna, liście równowąskie, do 7 mm długości, słabo ząbkowane na brzegu, błyszczące. Młode pędy nagie lub rzadko ogruczolone^[6]. Występuje w północnej i centralnej Japonii, na Wyspach Kurylskich^[4], w Korei^[38] oraz na Sachalinie^[6]. Czasem utożsamiany z subsp. sibiricum^[6] lub włączany do tego podgatunku lub gatunku (w zależności od ujęcia) jako odmiana – var. japonicum (Siebold & Zucc. ex K.Koch) Tzvel.^[39]
• Empetrum nigrum subsp. caucasicum (Juz.) Kuvaev – kwiaty obupłciowe, pędy nagie lub bardzo krótko owłosione, liście o powierzchni pomarszczonej, matowe, na brzegu ząbkowane^[6]. Występuje na Kaukazie^[9][6].
• Empetrum nigrum subsp. hermaphroditum (Hagerup) Böcher (= bażyna obupłciowa Empetrum hermaphroditum Hagerup)^[33][37] – występuje na Grenlandii (tu znajduje się miejsce typowe (locus typicus) skąd pochodzi holotyp – okaz typowy^[7]), Islandii, Półwyspie Skandynawskim, zachodniej Syberii oraz w górach Europy. W Polsce w Tatrach, na Babiej Górze, Pilsku oraz w Bieszczadach Zachodnich^[9]. Rośliny gęstokępkowe o pędach zielonkawych, wzniesionych ku górze, krótkich (rzadko przekraczają 0,5 m długości^[34]), nie korzeniących się^[34]. Kwiaty obupłciowe^[9], z trwałymi pręcikami, zachowującymi się także podczas owocowania^[34]. Liście mniej niż 3 razy dłuższe niźli szerokie^[9], dlatego krawędzie łukowate (u formy typowej brzegi częściowo przynajmniej są równoległe)^[4]. Rośnie w tundrze^[15] oraz w wysokogórskich wrzosowiskach, borówczyskach, zaroślach kosodrzewiny oraz w murawach^[25].
• Empetrum nigrum subsp. kardakovii (V.N.Vassil.) Kuvaev (= Empetrum kardakovii V.N.Vassil.)^[33] – występuje na Wyspach Komandorskich. Rośliny płożące. Pędy wyraźnie ogruczolone i pokryte białymi, prostymi włoskami. Bez kędzierzawych włosków na górnej powierzchni liści^[33]. Liście gęste^[6]. Rośliny dwupienne z kwiatami jednopłciowymi. Owoce czerwone, półprzejrzyste^[33].
• Empetrum nigrum subsp. sibiricum (V.N.Vassil.) Kuvaev – roślina dwupienna, liście drobne, eliptyczne do słabo równowąskich, do 3–5 mm długości, na brzegu zwykle drobnopiłkowane, matowe. Młode pędy silnie ogruczolone. Występuje na Syberii^[6]. Tego podgatunku (ze względu na zestaw cech) dotyczy informacja o występowaniu na północnych krańcach Chin podana we Flora of China E. nigrum var. japonicum (syn. E. sibiricum)^[5].
• Empetrum nigrum subsp. subholarcticum (V.N.Vassil.) Kuvaev (= Empetrum subholarcticum V.N.Vassil.)^[33] – występuje na Syberii i w zachodniej części Ameryki Północnej. Rośliny płożące, wyraźnie ogruczolone, niemal bez włosków pojedynczych, także bez kędzierzawych włosków na górnej powierzchni liści^[33]. Rośliny zazwyczaj dwupienne z kwiatami jednopłciowymi, ale także z kwiatami obupłciowymi^[6]. Owoce czarne^[33]. W obrębie tego taksonu wyróżniana jest forma – f. stenopetalum V.N.Vassil., która bywa podnoszona do rangi nawet osobnego gatunku Empetrum stenopetalum V.N.Vassil.^[39]

Jako rośliny ozdobne uprawia się poza formami dzikimi także nieliczne kultywary^[40]:

• 'Berstein' – o liściach latem żółtych, a jesienią i zimą brązowożółtych. Odmiana wyselekcjonowana w Niemczech (Fa. Westermann)^[41].
• 'Zitronella' – liście latem cytrynowożółtozielone, jesienią i zimą pomarańczowobrązowe. Ma delikatniejsze gałązki i jest bardziej rozpostarta niż 'Berstein'. Odmiana znaleziona w stanie dzikim na wyspie Sylt i następnie wprowadzona do handlu przez Hansa Hachmanna w 1996^[42].

Nazewnictwo

Naukowa nazwa rodzaju pochodzi od użytego przez Dioskurydesa określenia enpetron dla jakiejś rośliny górskiej (en znaczy – „z, w, na, przy, między”; petros znaczy – „skała”)^[43]. Na bażynę przeniesiona została przez Josepha Pittona de Tourneforta, który gatunek nazwał Empetrum montanum^[44][43]. Epitet gatunkowy nigrum ustalił Karol Linneusz. Słowo to oznacza „czarne, czarny” i nawiązuje do koloru owoców bażyny^[43].

Polska nazwa „bażyna” zarejestrowana została w XVI wieku przez Marcina Siennika (Herbarz..., 1568), potem częściej już w XIX wieku (np. w Encyklopedii Orgelbranda, przez Jakuba Wagę (Historya roślin, 1871)). Popularnie roślinę i jej owoce zwano „małpimi jagodami” oraz „bagnówką”, poza tym „bagniskiem”, „żurawimi jagodami”, a w Tatrach (gwara podhalańska) określana była mianem „jafer”^[45]. Po ustaleniu dwuczłonowych nazw zwyczajowych gatunków roślin w początkach XX wieku w użyciu była nazwa „bażyna czarnojagodowa” (Władysław Szafer i in. Rośliny polskie, 1924)^[46].

Zagrożenia i ochrona

Wyższe temperatury związane z globalnym ociepleniem wskazywane są jako przyczyna ustępowania gatunku z obszarów niżej położonych w południowej części zasięgu, udokumentowane np. w Wielkiej Brytanii^[4] czy eksperymentalnie w Holandii^[47], przy czym są też przyczyną ekspansji gatunku w północnej części zasięgu^[47]. Rośliny tego gatunku źle znoszą wydeptywanie^[4][25], choć w porównaniu do innych gatunków wydmowych należą do wyjątków potrafiących przetrwać nawet ponad 2,5 tysiąca przejść^[48]. Źle lub wcale nie odnawiają się po wyrębie drzewostanu oraz wygryzieniu roślin do nagiej ziemi przez renifery^[20].

Bażyna czarna nie została ujęta w czerwonej księdze gatunków zagrożonych IUCN (nie została poddana ocenie do wersji 2017-3)^[49]. Gatunek uznawany jest za zagrożony w różnych krajach przy południowej granicy swego zasięgu. W Polsce umieszczony był na czerwonej liście roślin i grzybów Polski w wydaniu z 2006, w grupie gatunków narażonych na wyginięcie (kategoria zagrożenia [V])^[50]. W wydaniu listy z 2016 nie uznany za spełniający kryteria zagrożenia^[51]. Od 2014 roku roślina jest objęta w Polsce ochroną częściową^[52].

Poza tym gatunek zagrożony jest w Szwajcarii (EN)^[53], w Czechach (jako rzadki wymagający dodatkowej uwagi)^[54], w Niemczech (zagrożony jest podgatunek typowy)^[55].

Siedliska gatunku podlegają w Unii Europejskiej ochronie w sieci Natura 2000 jako siedliska przyrodnicze: nadmorskie wrzosowiska bażynowe (Empetrion nigri) [siedlisko priorytetowe o kodzie 2140], wydmy szare [siedlisko priorytetowe o kodzie 2130], lasy mieszane i bory na wydmach nadmorskich [kod 2180], wysokogórskie borówczyska bażynowe (Empetro-Vaccinietum) [kod 4060], żywe i zdegradowane torfowiska wysokie [kody 7110 i 7120], torfowiska przejściowe i trzęsawiska [kod 7140], bory i lasy bagienne (Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi-Pinetum, Pino mugo-Sphagnetum, Sphagno girgensohnii-Piceetum i brzozowo-sosnowe bagienne lasy borealne) [siedlisko priorytetowe o kodzie 91D0]^[56].

Znaczenie użytkowe

Roślina barwierska

Sok i odwar z owoców używane były do farbowania zaprawionego ałunem płótna i wełny na kolor ciemnoczerwony (według Kluka także brunatny^[44]). Sok z ałunem stosowany był także do farbowania futer^[17] (według Kluka gotować je należało przy tym z rybim tłuszczem^[44]).

Roślina jadalna

Wartość energetyczna 218 kJ (52 kcal) Białka 0,8 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,7% 1,7% 1,7% 1,7% M 1,4% 1,4% 1,4% 1,4% Węglowodany 9,8 g szczegółowe informacje Cukry (jedno- i dwucukry) 10 g Jednocukry Glukoza 1,7 g Fruktoza 2,0 g Dwucukry Sacharoza 0,0 g Błonnik 3,2 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 13% 13% 15% 15% M 8,4% 8,4% 11% 11% Tłuszcze 1,1 g Woda 88,1 g szczegółowe informacje AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,3% 3,3% 3,3% 3,3% M 2,4% 2,4% 2,4% 2,4% Witaminy Witamina C 4,7 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 6,3% 6,3% 6,3% 6,3% M 5,2% 5,2% 5,2% 5,2% Tiamina (B1) 0,1 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 9,1% 9,1% 9,1% 9,1% M 8,3% 8,3% 8,3% 8,3% Ryboflawina (B2) 0,1 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 9,1% 9,1% 9,1% 9,1% M 7,7% 7,7% 7,7% 7,7% Niacyna (B3) 0,3 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,1% 2,1% 2,1% 2,1% M 1,9% 1,9% 1,9% 1,9% Witamina B6 0,0 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Foliany 0,011 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,8% 2,8% 2,8% 2,8% M 2,8% 2,8% 2,8% 2,8% Kobalamina (B12) 0,00 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina A 0,005 mg RAE RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,7% 0,7% 0,7% 0,7% M 0,6% 0,6% 0,6% 0,6% Witamina D 0,00 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina E 0,9 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 6,0% 6,0% 6,0% 6,0% M 6,0% 6,0% 6,0% 6,0% Makroelementy Fosfor 11 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,6% 1,6% 1,6% 1,6% M 1,6% 1,6% 1,6% 1,6% Wapń 5 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,5% 0,5% 0,4% 0,4% M 0,5% 0,5% 0,5% 0,4% Magnez 4 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,3% 1,3% 1,3% 1,3% M 1,0% 1,0% 1,0% 1,0% Potas 75 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,6% 1,6% 1,6% 1,6% M 1,6% 1,6% 1,6% 1,6% Sód 6 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,4% 0,4% 0,5% 0,5% M 0,4% 0,4% 0,5% 0,5% Mikroelementy Żelazo 0,2 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,1% 1,1% 2,5% 2,5% M 2,5% 2,5% 2,5% 2,5% Miedź 0,2 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 22% 22% 22% 22% M 22% 22% 22% 22% Cynk 0,2 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,5% 2,5% 2,5% 2,5% M 1,8% 1,8% 1,8% 1,8% Mangan 0,3 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 17% 17% 17% 17% M 13% 13% 13% 13% Dane liczbowe na podstawie: ^[57]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health^[58]

Soczyste owoce są jadalne^[9][17][59]. Ich smak opisywany jest jako słodkawomdły^[12] i kwaskowaty, „wodnisty”^[59] lub wręcz podaje się, że nie mają smaku^[36]. Za niezbyt atrakcyjne walory smakowe odpowiadać mają taniny^[19]. Smak owoców poprawia się po ich przemrożeniu^[19][59]. Spożywanie owoców utrudniają twarde nasiona^[8]. Wartość energetyczna owoców wynosi 5,51 kcal/g^[20].

Na dalekiej północy owoce bażyny (głównie obupłciowej subsp. hermaphroditum) stanowią ważne źródło witaminy C^[4]. Ze względu na rozpowszechnienie i mrozoodporność bażyny – uznawana jest za najważniejszą roślinę owocową w Arktyce^[8]. Jej owoce spożywane są przez Inuitów, Indian Ameryki Północnej, ludy zamieszkujące Rosję, jadane były też w Szkocji i Polsce^[59]. Jedzono je surowe lub ubite i zmieszane z cukrem, tłuszczami zwierzęcymi (np. olejem fok^[59] lub tłuszczem renifera^[8]), utartymi na gładko wątrobami rybimi^[59] lub suszonymi rybami^[8]. Potrawy urozmaicano także innymi owocami, np. borówek^[59][36]. Z owoców bażyny sporządza się także napoje (w tym wino^[8], które cechuje się wyższą aktywnością antyoksydacyjną od win z winogron^[19]) i przetwory (np. dżemy^[8]), można je dodawać także do ciast^[60]. Używano ich też podczas wędzenia ryb^[18].

Owoce przechowywano zanurzone w foczym tłuszczu^[8]. Według niektórych źródeł także je suszono^[60], ale inne temu przeczą^[8].

Z pędów bażyny przygotowywano także wywary do picia^[60].

Według części źródeł niezalecane jest spożywanie owoców bażyny w większej ilości^[12]. Krzysztof Kluk ostrzegał, że „obfite ich zażycie głowę zawraca”^[44].

Owoce bażyny wskazywane są jako jeden z wiodących kandydatów do włączenia do listy tzw. superfood ze względu na bardzo wartościowy odżywczo skład. Sproszkowane owoce stanowić też mogą składnik żywności funkcjonalnej. Do 2016 nie uzyskały jednak znaczenia komercyjnego^[19].

Roślina ozdobna

Ze względu na rozrastanie się w formie rozległych mat – bażyna uznawana jest za wartościową roślinę okrywową^[12]. Uprawiana jest jednak rzadko, głównie w kolekcjach^[40].

Roślina lecznicza

W lecznictwie ludowym ziele bażyny Herba Empetri stosowane było jako środek ściągający, pobudzający, przeciwszkorbutowy i wzmacniający^[17]. Z gotowanych liści sporządzano suche okłady^[44]. Przez Inuitów owoce stosowane są w leczeniu biegunki i mają przy tym być bardziej skuteczne niż jagody borówki. Spożyte w nadmiarze powodować jednak mają zaparcie, a zapobiegać temu ma spożywanie owoców wraz z mięsem^[8]. Haidowie wywarem z pędów bażyny leczyli gruźlicę^[61].

W owocach bażyny zidentyfikowano związki mające działanie antybakteryjne i przeciwgrzybicze^[8]. W lecznictwie ludowym Korei bażyny stosowane były w leczeniu zakażeń układu moczowego, zapaleniu nerek i cewki moczowej^[19]. Substancjami czynnymi zawartymi w bażynie są głównie flawonole i antocyjany, przy czym działanie antybakteryjne tłumaczone jest kompleksowym działaniem różnych związków (poza ww. także wpływem np. tanin i kwasów organicznych) oraz oddziaływaniami synergicznymi między nimi. Stwierdzono w badaniu in vitro, że ekstrakty z owoców bażyny działają silnie osłabiająco na wzrost Bacillus cereus i Staphylococcus aureus, średnio na Bacillus subtilis i słabo na: Campylobacter jejuni, Staphylococcus epidermidis i Escherichia coli. Sok z owoców bażyny powodował także zahamowanie wzrostu Streptococcus pneumoniae in vitro. Stwierdzono także działanie przeciwnowotworowe ekstraktu owoców bażyny w octanie etylu polegające na ochronie przed promieniowaniem UVB stwierdzone na keratynocytach HaCaT^[19].

Owoce bażyny wyróżniają się wysoką aktywnością antyoksydacyjną (9,63 mmol/L), znacznie przewyższając większość jadalnych owoców i warzyw (wyjątkiem o podobnie silnych właściwościach jest aronia). Spożywanie przez ochotników przez 4 tygodnie codziennej dawki 2 g sproszkowanych owoców bażyny spowodowało u nich znaczący spadek poziomu cholesterolu ogólnego i lipoprotein niskiej gęstości (LDL)^[19].

Inne zastosowania

Pędami bażyny w Arktyce wypełniano materace do spania oraz czyszczono nimi lufy broni palnej^[8].

Przy obfitym występowaniu gatunek stanowi problem w gospodarce leśnej utrudniając odnowienie lasu^[26].

Uprawa

Rozmnażanie

W przypadku rozmnażania z nasion należy je przed wysiewem poddać stratyfikacji ciepłej, a następnie przechowywać przez trzy miesiące w temperaturze 4°C. W przypadku rozmnażania wegetatywnego ukorzeniać można sadzonki zielne lub półzdrewniałe w szklarni lub namiocie foliowym, przy czym należy je zamgławiać^[12]. Zaleca się uprawę siewek i sadzonek pod osłoną przez pierwszą zimę. Na stanowiska docelowe rekomendowane jest wysadzanie w odstępach co 25 cm. W celu uzyskania owoców konieczne jest uprawianie razem obok siebie roślin o kwiatach męskich lub żeńskich, ew. podgatunków o kwiatach obupłciowych^[60].

Wymagania

Bażyna najlepiej rośnie na glebach lekkich, średnio próchnicznych. Rekomenduje się jej uprawę w tzw. wrzosowiskach – skupieniach roślin wrzosowatych na glebach kwaśnych^[12].

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Mapa zasięgu: Empetrum nigrum. W: Den Virtuella Floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. (Za: Hultén, E. & Fries, M. 1986. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer I-III. – Koeltz Scientific Books, Königstein). [dostęp 2018-01-10].
• Atlas pyłku: Halbritter H.: Empetrum nigrum. W: PalDat (2016-11-11) - a palynological database [on-line]. [dostęp 2018-01-10].
• Anatomia drewna: Sherwin Carlquist. Wood and bark anatomy of Empetraceae; comments on paedomorphosis in woods of certain small shrubs. „Aliso”. 12, 3, s. 497-515, 1989.