Oxalis montana Raf.

Szczawik zajęczy (Oxalis acetosella L.) – gatunek rośliny z rodziny szczawikowatych (Oxalidaceae). Występuje niemal w całej Europie, na południe sięga po Hiszpanię, Włochy, Półwysep Bałkański i południową część Rosji. Występuje również na Kaukazie, Syberii, w Japonii oraz w Ameryce Północnej i Południowej. Jest pospolity na terenie całej Polski i w niższych położeniach górskich.

Morfologia

Szczawik zajęczy – budowa

Liście

Kwiat

Pokrój

Drobna bylina, osiągająca 8-15 cm wysokości.

Łodyga

Cienka, pełzająca, posiada łuskowate i cienkie rozłogi.

Liście

Trójlistkowe, cienkie, długoogonkowe, przypominają swym wyglądem liście koniczyny. Wszystkie odziomkowe, odwrotnie sercowate z krótkimi ogonkami.

Kwiaty

Kwiaty promieniste o symetrii 5-krotnej. Pojedyncze, dłuższe od liści, pięciopłatkowe, delikatne, płatki białe, zwykle czerwono żyłkowane z żółtą plamką u nasady. Trafiają się okazy o różowych kwiatach. Działki kielicha krótkie, zrośnięte nieco u nasady, pojedynczy słupek z główkowatym znamieniem i 10 pręcików.

Owoce

Wydłużona, naga, 5-kanciasta torebka. Nasiona jajowate o zaostrzonych końcach.

Biologia i ekologia

Bylina, geofit i hemikryptofit. Występuje w cienistych lasach liściastych i szpilkowych oraz w zaroślach. Jest rośliną kwasolubną, cieniolubną i przystosowaną do środowiska wilgotnego. Kwitnie od kwietnia do maja, czasem jesienią. Roślina miododajna, nektar znajduje się we wgłębieniu u podstawy płatków. Zwabione do niego muchy i chrząszcze przy okazji dokonują zapylenia krzyżowego. W lecie roślina wytwarza także inne, niepozorne kwiaty klejstogamiczne, które są samopylne.

Nasiona wyrzucane są z pękającej torebki na odległość do 2,3 m. Łupina tej torebki jest dwuwarstwowa – od wewnątrz twarda, od zewnątrz mięsista. Komórki warstwy zewnętrznej pęcznieją tak, że ciśnienie w ich wnętrzu osiąga 17-18 atmosfer. W efekcie działania takich sił łupina torebki gwałtownie się rozrywa, a wywijając się wyrzuca nasiona^[2].

Listki szczawika w nocy i przy niepogodzie stulają się. Zjawisko to zwane jest "snem roślin" i przyczynia się do regulacji wyparowywania wody przez roślinę.

Zastosowanie

Roślina lecznicza

• Surowiec zielarski: liście i kwiatostan
• Działanie: właściwości moczopędne, a także źródło witaminy C.
• Stosowanie: przykładać stłuczone liście na rany. W stanach zapalnych dziąseł żuć świeże liście. Napój ze świeżych liści obniża gorączkę i działa moczopędnie oraz uzupełnia niedobór witaminy C.
• Używany był dawniej w lecznictwie jako odtrutka przy zatruciach arsenem i rtęcią, przy zaburzeniach menstruacji u kobiet oraz do leczenia krzywicy i miażdżycy.
• Zbiór i suszenie: liście zbiera się na wiosnę i wczesnym latem. Suszy się w warunkach naturalnych.

Przeciwwskazania

Nie należy szczawika spożywać przy chorobach nerek, dróg moczowych i gruźlicy. Duże dawki mogą mieć działanie toksyczne.

Inne zastosowania

• Dawniej używany był do farbowania tkanin, jako środek czyszczący, a także wytwarzano z niego kwas mrówkowy.
• Z liści przyrządzano dawniej sałatki, zupy i napoje orzeźwiające.

Skład chemiczny

Ze względu na stosunkowo wysoką zawartość szczawianów, roślina ta powinna być spożywana z umiarem. Zawartość szczawianów w szczawiku zajęczym jest podobna jak w szpinaku, lecz większa niż w kapuście czy sałacie^[3].

Wykazano, że liście szczawika są bogatym źródłem antyoksydantów^[4], których zawartość zależy od wieku rośliny. 100 g surowych liści zawiera m.in:

• ok. 6-12 mg β-karotenu
• ok. 55-70 mg kwasu askorbinowego
• od 2 mg (w świeżych liściach) do 23 mg (w starych liściach) tokoferoli
• ok. 12-14 mg ksantofili
• ok. 90-120 mg rutyny (jej zawartość jest porównywalna z zawartością w kaszy gryczanej, jednego z głównych źródeł rutyny)
• ok. 130-180 mg flawonoidów

Przypisy

Bibliografia

1. František Činčura, Viera Feráková, Jozef Májovský, Ladislav Šomšák, Ján Záborský: Pospolite rośliny środkowej Europy. Jindřich Krejča, Magdaléna Záborská (ilustracje). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990. ISBN 83-09-01473-2.
2. Jindřich Krejča, Jan Macků: Atlas roślin leczniczych. Warszawa: Zakł. Nar. im. Ossolińskich, 1989. ISBN 83-04-03281-3.
3. Tadeusz Traczyk: Rośliny lasu liściastego. Warszawa: PZWS, 1959.
4. Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.