樺屬

Ten artykuł dotyczy rośliny. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.

Brzoza (Betula L.) – rodzaj drzew i krzewów należący do rodziny brzozowatych. Obejmuje trudną do sprecyzowania liczbę gatunków, ponieważ w obrębie rodzaju łatwo powstają mieszańce międzygatunkowe o trudnym do ustalenia statusie taksonomicznym. Wyróżnia się zazwyczaj ok. 30–60 gatunków^[3], ale też w niektórych bazach taksonomicznych za zaakceptowane uznaje się już ponad 100 gatunków^[4].

Rozmieszczenie geograficzne

Brzozy występują w stanie dzikim w strefach umiarkowanej, borealnej i arktycznej Europy, Azji i Ameryce Północnej. Centrum różnorodności gatunkowej i prawdopodobne miejsce powstania rodzaju znajduje się w północnej Eurazji.

Gatunki rodzime we florze Polski^[5]

• brzoza brodawkowata (Betula pendula Roth, syn. Betula verrucosa Ehrh.)
• brzoza karłowata (Betula nana L.)
• brzoza niska (Betula humilis Schrank)
• brzoza ojcowska (Betula oycoviensis Besser)
• brzoza omszona (Betula pubescens Ehrh.)
• brzoza Szafera (Betula szaferi Jentys-Szaferowa & Staszk.)

Morfologia

Pokrój

Posiada lekką i zwiewną koronę.

Pień

Korowina na pniach zazwyczaj gładka, łuszcząca się poziomo cienkimi płatami; biała (najczęściej), żółtawa, ciemnowiśniowa lub czarna. Młode gałązki okrągławe. Pączki okryte 5–6 łuskami.

Liście

Zielone, długość do 10 cm. Opadające na zimę, skrętoległe, pojedyncze, ogonkowe, zwykle jajowate, rzadziej okrągławe, piłkowane, wyjątkowo słabo klapowane. Zazwyczaj nagie, tylko wiosną nieco lepkie. Jesienią pięknie żółto-złociste.

Kwiaty

Kwiaty w kotkach. Kwiaty męskie siedzące, wykształcone już jesienią i zimujące, nie okryte łuskami. Pylniki bez włosków na szczycie. Kwiaty żeńskie na szypułkach, umieszczone na bocznych krótkopędach, przez zimę ukryte w pąkach.

Owoce

Drobne orzeszki opatrzone dwoma błonkowatymi skrzydełkami (czasem niepozornymi), osadzone w kątach trójklapowych łusek, które odpadają wraz z dojrzałymi owocami – cały kwiatostan rozsypuje się.

Rodzaje podobne

Od grabu i leszczyny różni się kwiatami żeńskimi zebranymi w kotki, a nie występującymi w luźnych gronach (grab) lub po 2 (leszczyna); od olszy zaś nie drewniejącymi i odpadającymi z owocami łuskami kwiatów żeńskich i okrągłymi w przekroju młodymi gałązkami.

Biologia i ekologia

Rozwój

Roślina wieloletnia, jednopienna. Kwiaty rozwijają się na wiosnę wraz z liśćmi. Kwitnie od kwietnia do maja. Owoce dojrzewają zazwyczaj w lipcu-początku września. Brzoza produkuje ogromne ilości nasion – około 50 mln / ha. Zdolność kiełkowania jest jednak niewielka (ok. 15%) i utrzymuje się krótko – najdalej do wiosny następnego roku. Brzozę cechuje szybkie rozprzestrzenianie się. Ponadto brzoza wytwarza odrośla z pnia, utrzymujące się do ok. 80 lat. Całkowity czas życia brzozy rzadko przekracza 200 lat.

Wymagania

Drzewa światłolubne, pionierskie, zazwyczaj o małych wymaganiach pokarmowych i wilgotnościowych. Występują zazwyczaj na gorszych, piaszczystych glebach, a także na północnej granicy lasu.

Systematyka

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (2001...)

Rodzaj z rodziny brzozowate z rzędu bukowców, należącego do kladu różowych w obrębie okrytonasiennych. W obrębie rodziny zaliczany do podrodziny Betuloideae Arnott, jako takson siostrzany rodzaju olsza Alnus^[1].

Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa oczarowe (Hamamelididae Takht.), nadrząd Juglandanae Takht. ex Reveal, rząd leszczynowce (Corylales Dumort.), rodzina brzozowate (Betulaceae Gray), podrodzina Betuloideae Rich. ex Arn., plemię Betuleae Dumort., podplemię Betulinae DC. ex Duby, rodzaj brzoza (Betula L.)^[6].

Podział rodzaju brzoza

Pierwszą propozycję podziału rodzaju opublikował Eduard August von Regel w 1865 roku^[7]. Opisanych zostało wówczas 7 sekcji (Albae, Fruticosae, Nanae, Dahuricae, Costatae, Lentae, Acuminatae). System ten był modyfikowany i uzupełniany przez C.K. Schneidera (1915, 1916), Z.D. Chena (1994) i A.K. Skvortsova (2002)^[8]. W 1993 zaproponowany został przez De Jonga system wyróżniający w obrębie rodzaju 5 podrodzajów na podstawie cech morfologicznych: Betula, Betulaster, Betulenta, Chamaebetula i Neurobetula^[9], wsparty później przez Keinänena i innych (1999) analizą chemiczną metabolitów wtórnych^[10]. W miarę jak w analizach pokrewieństwa uwzględniać zaczęto coraz więcej cech (morfologicznych, biochemicznych, liczbę chromosomów, a w końcu genomy) obraz relacji filogenetycznych brzóz coraz bardziej się komplikował. Źródłami problemów w ustaleniu klasyfikacji biologicznej rodzaju jest łatwość z jaką w jego obrębie powstają nowe taksony mieszańcowe i rośliny poliploidalne oraz częsta introgresja. W konkluzjach prac taksonomicznych pojawiają się sugestie, że w przypadku tego rodzaju trzeba odstąpić od prób tworzenia klasycznego kladogramu obrazującego pokrewieństwo filogenetyczne, na rzecz grafu przedstawiającego wielokrotne transfery genów między różnymi taksonami^[3].

Wykaz gatunków według The Plant List^[4]

• Betula alajica Litv.
• Betula albosinensis Burkill
• Betula alleghaniensis Britton – brzoza żółta
• Betula alnoides Buch.-Ham. ex D.Don
• Betula apoiensis Nakai ex H.Hara
• Betula austrosichotensis V.N.Vassil. & V.I.Baranov
• Betula baschkirica Tzvelev
• Betula bomiensis P.C.Li
• Betula calcicola (W.W.Sm.) P.C.Li
• Betula ceratoptera G.H.Liu & Y.C.Ma
• Betula chichibuensis H.Hara
• Betula chinensis Maxim.
• Betula chitralica Browicz
• Betula coriaceifolia V.N.Vassil.
• Betula corylifolia Regel & Maxim.
• Betula costata Trautv. – brzoza żeberkowana
• Betula cylindrostachya Lindl. ex Wall.
• Betula dahurica Pall. – brzoza dahurska
• Betula delavayi Franch.
• Betula divaricata Ledeb.
• Betula dolicholepis Ovcz., Czukav. & Shibkova
• Betula ermanii Cham. – brzoza Ermana
• Betula falcata V.N.Vassil.
• Betula ferganensis V.N.Vassil.
• Betula forrestii Hand.-Mazz.
• Betula fruticosa Pall.
• Betula fujianensis J.Zeng, Jian H.Li & Z.D.Chen
• Betula glandulosa Michx. – brzoza gruczołowata
• Betula globispica Shirai – brzoza kulistokotkowa, brzoza kulista
• Betula grossa Siebold & Zucc.
• Betula halophila Ching
• Betula heptopotamica V.N.Vassil.
• Betula honanensis S.Y.Wang & C.L.Chang
• Betula humilis Schrank – brzoza niska
• Betula insignis Franch.
• Betula jarmolenkoana Golosk.
• Betula jiaodongensis S.B.Liang
• Betula jiulungensis P.C.Li ex Q.Lin
• Betula karagandensis V.N.Vassil.
• Betula kenaica W.H.Evans
• Betula kirghisorum Sawicz
• Betula klokovii Zaver.
• Betula korshinskyi Litv.
• Betula kotulae Zaver.
• Betula kunarensis Browicz
• Betula lanata (Regel) V.N.Vassil.
• Betula lenta L. – brzoza cukrowa, brzoza wiśniowa

• Betula litwinowii Doluch.
• Betula luminifera H.J.P.Winkl.
• Betula margusarica V.N.Vassil.
• Betula maximowicziana Regel – brzoza Maksimowicza
• Betula medwediewii Regel
• Betula megrelica Sosn.
• Betula michauxii Spach
• Betula microphylla Bunge
• Betula minor (Tuck.) Fernald
• Betula murgabica V.N.Vassil.
• Betula nana L. – brzoza karłowata
• Betula neoalaskana Sarg.
• Betula nigra L. – brzoza nadrzeczna
• Betula occidentalis Hook.
• Betula ovalifolia Rupr.
• Betula ovczinnikovii V.N.Vassil.
• Betula oycoviensis Besser – brzoza ojcowska
• Betula pamirica Litv.
• Betula papyrifera Marshall – brzoza papierowa
• Betula paramushirensis Barkalov
• Betula pendula Roth – brzoza brodawkowata, brzoza zwisła
• Betula platyphylla Sukaczev
• Betula populifolia Marshall
• Betula potamophila V.N.Vassil.
• Betula potaninii Batalin
• Betula procurva Litv.
• Betula psammophila V.N.Vassil.
• Betula pubescens Ehrh. – brzoza omszona
• Betula pumila L.
• Betula pyrolifolia V.N.Vassil.
• Betula raddeana Trautv.
• Betula regeliana V.N.Vassil.
• Betula rockii (Rehder) C.-A.Jansson
• Betula saksarensis Polozhij & A.T.Malzeva
• Betula saposhnikovii Sukaczev
• Betula saviczii V.N.Vassil.
• Betula schmidtii Regel
• Betula seravschanica V.N.Vassil.
• Betula sunanensis Y.J.Zhang
• Betula szechuanica (C.K.Schneid.) C.-A.Jansson
• Betula tadzhikistanica V.N.Vassil.
• Betula tianschanica Rupr.
• Betula turkestanica Litv.
• Betula tuturinii V.N.Vassil.
• Betula utilis D.Don – brzoza pożyteczna, brzoza himalajska
• Betula wuyiensis J.B.Xiao
• Betula zinserlingii V.N.Vassil.

Mieszańce międzygatunkowe według The Plant List^[4]: B. × alpestris Fr., B. × aurata Borkh., B. × avatshensis Kom., B. × bottnica Mela, B. × caerulea Blanch., B. × dugleana Lepage, B. × dutillyi Lepage, B. × eastwoodiae Sarg., B. × hornei E.J.Butler, B. × jackii C.K.Schneid., B. × murrayana B.V.Barnes & Dancik, B. × purpusii C.K.Schneid., B. × raymundii Lepage, B. × sandbergii Britton, B. × sargentii Dugle, B. × uliginosa Dugle, B. × utahensis Britton, B. × vologdensis Tzvelev, B. × winteri Dugle, B. × zimpelii Junge,

Zastosowanie

• Brzozy uprawiane są jako drzewa leśne (często jako tzw. przedplon przy zalesianiu).
• Drewno nie jest zbyt trwałe, ale posiada wysokie własności mechaniczne. Bardzo dobrze daje się obrabiać na tokarce do drewna. Pali się nawet mokre. Wykorzystywane jest w meblarstwie, przemyśle papierniczym oraz drzewnym. Jest średnio twarde, ciężkie. Wykonuje się z niego sklejki, wykładziny, meble, dawniej robiono z niego koła. Używane jest także do suchej destylacji i do produkcji węgla drzewnego.
• Z kory niektórych gatunków otrzymuje się z niej garbnik oraz dziegieć. Kora bywa również wykorzystywana jako materiał na rozpałkę.
• Sok brzozy (pobrany wiosną), nazywany oskołą, zawiera dużo cukrów i stosuje się go do produkcji napoju, a także w kosmetyce do produkcji tzw. wody brzozowej.
• Kilkanaście gatunków stosowanych szerzej jako drzewa ozdobne, ze względu na białą korę u wielu gatunków, wczesne zazielenianie się wiosną i ażurową budowę korony.
• Z plecionek z łyka brzozowego wykonywano niegdyś więzy i pęta, a brzozowych rózg używano do wymierzania kary chłosty^[11].

Roślina lecznicza – liście brzozy mają działanie moczopędne, przeciwreumatyczne i napotne. Poprawiają także przemianę materii i działają odtruwająco na układ krwionośny. W Polsce w celach leczniczych wykorzystywane są liście tylko b. omszonej i b. brodawkowatej^[12]. Betulina, stanowiąca do 30% masy białej kory brzozy, wykazuje właściwości lecznicze wobec wielu schorzeń, także przeciwnowotworowe^[13][14].

Uprawa

Rozmnażanie

• Z siewu, natychmiast po zbiorze nasion lub wczesną wiosną. W wypadku gatunków obcych wskazany siew w szklarni w skrzynkach. Kiełkowanie po 2–4 tygodni zależnie od warunków.
• Odmiany przez szczepienie lub okulizację na 2–3 letnich siewkach.

Znaczenie kulturowe i symboliczne

Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatów o brzozie Zobacz w Wikiźródłach tekst
polskiego przekładu wiersza Siergieja Jesienina „Brzoza” Zobacz hasło brzoza w Wikisłowniku W Wikimedia Commons znajdują się multimedia związane z tematem:
Brzoza

• Według wierzeń Słowian zasadzona przy grobie brzoza miała chronić przed duchami, według chrześcijan podobny cel miał spełniać krzyż brzozowy. Słowianie, którzy grzebali zmarłych nogami na wschód, sadzili ją zawsze od strony północnej grobu. Przypisywano jej magiczne działanie – z jej pomocą można było pozbyć się wycieńczenia i dreszczy^[15].
• Gałązek brzozowych używano na wianki i do zdobienia domów w czasie Zielonych Świątek, na palmy w czasie Niedzieli Palmowej by budzić nimi śpiochów, oraz w śmigus do smagania dziewcząt^[15].
• Według współczesnych radiestetów brzoza ma pozytywną energię i dotykanie jej oraz przebywanie w bliskim jej sąsiedztwie jest korzystne. Według horoskopów urodzeni w znaku brzozy (24 czerwca) są pracowici, zgodni, oszczędni, skromni i wierni w przyjaźni, pozbawieni są niestety słuchu muzycznego^[15].
• U starożytnych Rzymian brzoza symbolizowała m.in. władzę. Stąd właśnie pęk brzozowych rózg związanych rzemieniem – „fasces” – był oznaką władzy liktorskiej. Gałązek brzozowych używano też podczas uroczystości wprowadzania na urząd nowych konsulów^[11].
• Brzoza symbolizuje miłość, małżeństwo, wesele, rodzinę i czystość. Rzymianie z gałązek brzozy sporządzali pochodnie weselne, których ogień miał przynosić szczęście nowożeńcom^[11].
• Brzoza była atrybutem skandynawskiej bogini małżeństwa i rodziny Frigg^[11].
• Brzoza stanowiła również amulet chroniący przed czarami. Dlatego też kołyski wykonywano najchętniej z drewna brzozowego, aby strzegło noworodka przed rzuconym urokiem^[11].

Znane brzozy

• Na terenie Polski znaną brzozą była tzw. „brzoza gryżyńska”, olbrzymie drzewo rosnące do 1875 roku we wsi Gryżyna w pobliżu Kościana, będące tematem podań ludowych.
• Po katastrofie polskiego Tu-154 w Smoleńsku inną brzozą znaną w Polsce stała się tzw. „brzoza smoleńska”, rosnąca w Smoleńsku.
• W Norwegii znana jest tzw. „brzoza królewska” w Molde, symbol oporu kraju przeciwko okupacji niemieckiej w 1940 roku.

Przypisy