Со́я (лат. Glycine max) — бер йыллыҡ үлән үҫемлек, ҡуҙаҡлылар ғәиләһенең соя ырыуына ҡараған төрө.
Культуралы соя Азияла, Көньяҡ Европала, Төньяҡ һәм Көньяҡ Америкала, Үҙәк һәм Көньяҡ Африкала, Австралияла экваторҙан 56—60° киңлеккә тиклем Тымыҡ һәм Һинд океаны утрауҙарында киң үҫтерелә.
«Соя борсағы» (ингл. soya bean, soybean) тип бик үк дөрөҫ аталмаған соя орлоғо — беҙҙең эраға тиклем өсөнсө мең йыллыҡтан бирле киң билдәле продукт. Соя түбәндәге үҙенсәлектәре буйынса популярлыҡҡа ирешә:
Шуның өсөн сояны әллә ни бай булмағандар ғына түгел, төрлө сәбәптәр арҡаһында иттән баш тарҡан кешеләр ҙә йыш ҡына ҡыйбат булмаған һәм файҙалы ашамлыҡ итеп күрә. Ауыл хужалығында йәш малдар өсөн алмаштырғыһыҙ аҙыҡ булараҡ ҡулланыла. Соя ит-һөт сәнәғәтендә файҙаланыла һәм иттән әҙерләнгән аҙыҡ-түлеккә ҡушыла.
Соя иң боронғо күльтуралы үҫемлектәрҙең береһе. Уны үҫтереү тарихы, кәм тигәндә, биш мең йыл тип иҫәпләнә. Ҡытайҙа археологик ҡаҙылма эштәр барышында соя һүрәттәре төшөрөлгән боронғо таштар, һөйәктәр һәм ташбаҡа панцирҙары табылған. Соя үҫтереү тураһында беҙҙең эраға тиклем 3—4 мең йыллыҡҡа ҡараған иң иртә ҡытай әҙәбиәтендә телгә алына. Соя үҫтереү буйынса СССР-ҙағы күренекле белгестәрҙең береһе булып танылған В. Б. Енкен фекеренсә, соя, культуралы үҫемлек булараҡ, бик боронғо замандарҙа, беҙҙең көндәрҙән иң кәмендә 6—7 мең йыл элек формалашҡан.
Шул уҡ ваҡытта неолит осороноң Ҡытай биләмәләрендә табылған башҡа үҫемлек (дөгө, чумиза) ҡалдыҡтары араһында сояның булмауы һәм император Шэньнун шәхесе ярым легендар икәнлеге башҡа ғалимдәрҙә соя культураһының йәшен билдәләүҙәге төгәллек шиктәр уята. Мәҫәлән, Ҡытай тикшеренеүселәре хеҙмәттәренә һылтанып, Хаймовиц (Hymowitz, 1970) Ҡытайҙа соя үҫтереү ваҡыты беҙҙең эраға тиклем XI быуаттан да иртәрәк түгел тигән һығымта яһай.
Соя культуралы үҫемлек булараҡ индерелгән һәм артабан мөһим аҙыҡ-түлек төрө булып танылған икенсе ил Корея була. Ә Япония утрауҙарына сояның беренсе өлгөләре һуңыраҡ, беҙҙең эраға тиклем 500-се йылдар менән беҙҙең эраның 400-се йылдары араһында индерелә. Нәҡ шул ваҡыттан Японияла беренсе ландрастар формалаша. Японияға соя Кореянын индерелгән тип иҫәпләнә, сөнки Япония утрауҙары оҙаҡ ваҡыт боронғо корея дәүләттәренең колониялары булған. Корея һәм Япония сояларының формалары менән бер-береһенә оҡшаш булыуы был тезисты нигеҙеле дәлиллләй.
Европа ғалимдарына соя 1691 йылда Көнсығыш илдәренә килеп ҡайтҡан герман натуралисы Энгельберт Кемпферҙың 1712 йылда баҫылып сыҡҡан «Amoentitatum Exoticarum Politico-Physico-Medicarum» исемле китабында һүрәтләнгәс билдәле була. Карл Линнейҙың тәүге баҫмаһы 1753 йылда донъя күргән «Species Plantarum» тигән билдәле хеҙмәтендә соя ике исем менән телгә алына — Phaseolus max Lin. һәм Dolychos soja Lin. Һуңынан немец ботанигы Конрад Мёнх сояны «икенсе тапҡыр аса» һәм Soja hispida Moench исеме менән теркәп ҡуя. Европаға соя 1740 йылда Франция аша килеп эләгә һәм тик 1885 йылда ғына үҫтерелә башлай. 1790 йылда соя беренсе тапҡыр в Англияға индерелә.
Соя буйынса тәүге тикшеренеүҙәр Америка Ҡушма Штаттарында 1804 йылда Пенсильвания штатында һәм 1829 йылда Массачусетс штатында ойошторола. 1890 йылға илдәге тәжрибә учреждениеларының күбеһе соя менән тәжрибәләр үткәрә. 1898 йылда АҠШ-ҡа Азия һәм Европанан ҙур күләмдә сояның өлгө сорттары ҡайтарыла, һәм бынан һуң маҡсатлы селекция эштәре һәм был культураны киң үҫтереү башлана. 1907 йылда Америкала соя 20 мең гектарға яҡын ерҙә сәселһә, 1930-сы йылдар башына был үҫемлеккә бүленгән майҙандар ил буйынса 1 миллион гектарҙан ашып китә.
Алыҫ Көнсығышта эшләгән һәм СССР-ҙа беренсе булып сояның фәнни нигеҙҙә үҫтереүҙе башлаған ғалим-В. А. Золотницкий фекеренсә (1962), рус ғалимдары һәм сәйәхәтселәре ҡырағай һәм культуралы сояны тәүге тикшереүселәр була. Рәсәй империяһында сояны тәүгеләрҙән булып телгә алыу Василий Данилович Поярковтың Охот диңгеҙенә 1643—1646 йылдарҙағы экспедицияһы менән бәйле. Сәйәхәтсе Амур йылғаһының урта ағымында көн иткән манжур-тунгустарҙа соя сәсеүлектәрен осрата. Поярковтың юлъяҙмалары тиҙҙән Голландияла баҫылып сыға, һәм соя Европаға Кемпферҙан йөҙ йылға алдараҡ билдәле була. Архив мәғлүмәттәренән күренеүенсә, Рәсәй империяһында сояны сираттағы телгә алыу инде 1741 йыл менән билдәләнә. Әммә был культураға практик ҡыҙыҡһыныу Рәсәйҙә бары тик 1873 йылда Вена ҡалаһында үткән һәм сояның Азия менән Африка илдәренән килтерелгән 20-нән артыҡ сорты күрһәтелгән Бөтә донъя күргәҙмәһенән һуң ғына уяна.
Со́я (лат. Glycine max) — бер йыллыҡ үлән үҫемлек, ҡуҙаҡлылар ғәиләһенең соя ырыуына ҡараған төрө.
Культуралы соя Азияла, Көньяҡ Европала, Төньяҡ һәм Көньяҡ Америкала, Үҙәк һәм Көньяҡ Африкала, Австралияла экваторҙан 56—60° киңлеккә тиклем Тымыҡ һәм Һинд океаны утрауҙарында киң үҫтерелә.
«Соя борсағы» (ингл. soya bean, soybean) тип бик үк дөрөҫ аталмаған соя орлоғо — беҙҙең эраға тиклем өсөнсө мең йыллыҡтан бирле киң билдәле продукт. Соя түбәндәге үҙенсәлектәре буйынса популярлыҡҡа ирешә:
юғары уңыш; күләменең 50 процентына тиклем аҡһымдан тороуы; составында В төркөмөндәге витаминдар, тимер, кальций, калий һәм алмаштары табылмаған май кислоталарының булыуы; остеопорозды һәм йөрәк-ҡан тамырҙары ауырыуҙарын иҫкәртә алыуы; үҙенән күп төрлө аҙыҡ-түлек төрҙәрен етештереү мөмкинлеген биргән составҡа эйә булыуы.Шуның өсөн сояны әллә ни бай булмағандар ғына түгел, төрлө сәбәптәр арҡаһында иттән баш тарҡан кешеләр ҙә йыш ҡына ҡыйбат булмаған һәм файҙалы ашамлыҡ итеп күрә. Ауыл хужалығында йәш малдар өсөн алмаштырғыһыҙ аҙыҡ булараҡ ҡулланыла. Соя ит-һөт сәнәғәтендә файҙаланыла һәм иттән әҙерләнгән аҙыҡ-түлеккә ҡушыла.