Iridaceae is 'n familie van plante in die orde van Asparagales. Die familie het sy naam aan die irisse te danke. Dit sluit ook ander bekende gekultiveerde plante in, soos die Freesia, die Gladiolus en die Krokus.
Spesies van hierdie familie is meerjarige plante met 'n blombol, knol of wortelstok. Die plante groei regop en het grasagtig blare met 'n skerp sentrale vou. Met uitsondering van koue streke en die noorde van Eurasië, kom dié plante wêreldwyd voor.
Die spesery saffraan word van die stempels van die saffraankrokus (Crocus sativus) voorberei.
Freesias (ook genoem kammetjies) is klein kruidgewasse met ondergrondse knolletjies in 'n verskeidenheid kleure, maar hoofsaaklik wit, geel, liggeel en soms ook ligpers met pers vlekke: Die plante behoort tot die familie Iridaceae en die genus Freesia.
Die sowat 20 Freesia-spesies wat inheems in Suid-Afrika is, word reeds die afgelope 200 jaar gekweek, maar veral die laaste 40 jaar is groot welslae met die kweek van nuwe hibrides behaal. Daarom is die hedendaagse variëteite byvoorbeeld meer gehard en word grater blomme op langer en sterker stingels gedra.
Die 20 Freesia-spesies wat in Suid-Afrika aangetref word, is meestal bekend onder die volksname "aandblommetjie" en "kammetjie", terwyl Freesia corymbosa ook flissie, Freesia muirii geelpype en Freesia andersoniae bergaandblommetjie genoem word. Freesia refracta, in 'n verskeidenheid variëteit en kruisings, is een van die soorte wat baie gekweek word. Freesias word ook op groot skaal in Nederland as snyblomme vir die uitvoermark gekweek omdat dit so lig is om te vervoer.
Ter onderskeiding van die gekweekte plant word die veldblom Freesias, ook bekend as kammetjies, is knolplante met fraai, meestal wit, geel of pers blommetjies. Hulle word veral as snyblomme gekweek soms ook wildefreesia genoem. Freesias se blare is lynvormig en word in 2 rye gedra. Die bloeiwyse is gesteel en kamvormig en dra 'n aantal welriekende blomme. Die knolletjies moet in Maart sowat 5 cm diep en 5 cm uit mekaar in vrugbare en goed gedreineerde grond geplant word.
Die plante moet teen ryp beskerm word. Hoewel freesias halfskadu verkies, moet hulle wei ʼn bietjie sonlig kry. Hulle moet ook versigtig water gegee word. Om te keer dat hulle platgespuit word, kan hulle met takkies gestut word of toegelaat word am deur ogiesdraad te groei. Hulle vertoon veral baie mooi as hulle tussen lae eenjarige plante soos lobelias geplant word.
Iridaceae is 'n familie van plante in die orde van Asparagales. Die familie het sy naam aan die irisse te danke. Dit sluit ook ander bekende gekultiveerde plante in, soos die Freesia, die Gladiolus en die Krokus.
Spesies van hierdie familie is meerjarige plante met 'n blombol, knol of wortelstok. Die plante groei regop en het grasagtig blare met 'n skerp sentrale vou. Met uitsondering van koue streke en die noorde van Eurasië, kom dié plante wêreldwyd voor.
'n Saffraankrokusblom met rooi stempels.Die spesery saffraan word van die stempels van die saffraankrokus (Crocus sativus) voorberei.
Freesias (ook genoem kammetjies) is klein kruidgewasse met ondergrondse knolletjies in 'n verskeidenheid kleure, maar hoofsaaklik wit, geel, liggeel en soms ook ligpers met pers vlekke: Die plante behoort tot die familie Iridaceae en die genus Freesia.
Die sowat 20 Freesia-spesies wat inheems in Suid-Afrika is, word reeds die afgelope 200 jaar gekweek, maar veral die laaste 40 jaar is groot welslae met die kweek van nuwe hibrides behaal. Daarom is die hedendaagse variëteite byvoorbeeld meer gehard en word grater blomme op langer en sterker stingels gedra.
Die 20 Freesia-spesies wat in Suid-Afrika aangetref word, is meestal bekend onder die volksname "aandblommetjie" en "kammetjie", terwyl Freesia corymbosa ook flissie, Freesia muirii geelpype en Freesia andersoniae bergaandblommetjie genoem word. Freesia refracta, in 'n verskeidenheid variëteit en kruisings, is een van die soorte wat baie gekweek word. Freesias word ook op groot skaal in Nederland as snyblomme vir die uitvoermark gekweek omdat dit so lig is om te vervoer.
Ter onderskeiding van die gekweekte plant word die veldblom Freesias, ook bekend as kammetjies, is knolplante met fraai, meestal wit, geel of pers blommetjies. Hulle word veral as snyblomme gekweek soms ook wildefreesia genoem. Freesias se blare is lynvormig en word in 2 rye gedra. Die bloeiwyse is gesteel en kamvormig en dra 'n aantal welriekende blomme. Die knolletjies moet in Maart sowat 5 cm diep en 5 cm uit mekaar in vrugbare en goed gedreineerde grond geplant word.
Die plante moet teen ryp beskerm word. Hoewel freesias halfskadu verkies, moet hulle wei ʼn bietjie sonlig kry. Hulle moet ook versigtig water gegee word. Om te keer dat hulle platgespuit word, kan hulle met takkies gestut word of toegelaat word am deur ogiesdraad te groei. Hulle vertoon veral baie mooi as hulle tussen lae eenjarige plante soos lobelias geplant word.
Les iridacees (Iridaceae) son una familia de plantes perennes, herbales y bulboses pertenecientes al orde Asparagales dientro de les monocotiledónees. La familia, que'l so nome deriva del xéneru Iris, cuenta con más de 2000 especies que se distribúin por casi tol mundu, siendo una de les families más importantes en horticultura. Xéneros tales como Crocus y Iris son componentes preponderantes de les flores de delles rexones d'Eurasia y Iris tópase perbién representáu en Norte América. Gladiolus y Moraea son xéneros bien amplios y componentes principales de la flora subsaḥariana y sudafricana. Sisyrinchium, con más de 140 especies, ye'l xéneru de iridacees más diversificáu n'América, onde tamién s'atopen dellos otros miembros de la familia, munchos de los cualos son importantes na floricultura tropical.[1]
Anguaño reconócense 66 xéneros que se distribúin ente siete subfamilies y ocupen una gran variedá de hábitats. La mayoría de les especies afacer a climes estacionales que tienen un periodu de pronunciada seca o fríu desfavorables pa la crecedera vexetal y mientres el cual les plantes permanecen latentes. Por esa razón, la mayoría de les iridacees son de fueya caduca yá que les sos partes aérees (fueyes y tarmos) ensúguense cuando'l bulbu o'l cormo entra en letargo o dormancia. Les plantes asina sobreviven periodos que nun son favorables pa la crecedera abelugándose sol suelu. Les especies de iridacees de fueya perenne llindar a los montes subtropicales y a les sabanes, a les praderíes templaes y a los fynbos húmedos.
Les iridacees son plantes xeneralmente yerbáceas y perennes, raramente añales o arbustives maderizu con crecedera secundaria anómalu. El xamasca puede caltenese tol añu o puede ensugase en dalguna estación pa depués viltar, polo que les iridacees pueden ser perennifolies o caducifolies. Escepcionalmente, como ye'l casu de Geosiris, nun presenten clorofila una y bones los miembros d'esti xéneru son plantes saprofíticas. Los tarmos son rizomes, cormos o bulbos, o un cáudice maderizu. Presenten grandes cristales prismáticos d'oxalato de calciu nos fexes vasculares de les vaines como asina tamién taníns o dellos tipos de terpenoides. Los pelos que cubren dellos órganos aéreos son simples.
Les fueyes son simples, de marxe enteru, delgaes y polo xeneral lliniales o ensiformes, paralelinervaes, alternaes y dísticas, munches vegaes equitantes, y con llámina unifacial (col planu de la fueya paralelu al tarmu) o terete (circulares na corte tresversal), a lo llargo del tarmu a basales, de base envainadora, ensin estípules. En Geosiris les fueyes son solo escames y nun presenten clorofila.
Les flores de la mayor parte de les iridacees son grandes y llamatives, perfectes, esto ye, son hermafrodites con órganos femeninos y masculinos funcionales. Amás, son pentacícilicas yá que tienen cinco verticiloss o ciclos de pieces florales: dos ciclos constitúin el perigonio, un ciclu forma'l androcéu y el postreru verticilu conforma'l xinecéu. Con al respective del so simetría, les flores de les iridacees pueden ser cigomorfes a actinomorfes yá que presenten dende unu a dellos planos de simetría. Pueden tar sosteníes al traviés d'un pedicelo, o bien, ser sésiles. Polo xeneral tán zarraes por una a dos bráctees. El perigonio ta compuestu por trés pieces esternes de sépalos petaloideos y tres pieces internes de pétalos, los que colectivamente denominar tépalos una y bones nun difieren tocantes a la so testura o color. El perigonio, sicasí, puede ser homoclamídeo —Sysirinchium— o heteroclamídeo —Moraea, Iris, Trimezia— según si la forma de los tépalos esternos difier de la de los tépalos internos. Los tépalos internos pueden ser más pequeños y más erectos que los esternos, como nel casu de munches especies de Iris y dalgunes de Moraea, tar bien amenorgaos y curvaos escontra baxo, como nel casu de los miembros del subxéneru Scorpiris; o direutamente pueden faltar, como asocede en Patersonia. Los tépalos usualmente son grandes, inxeríos, vistosos, dacuando puntiaos, y pueden ser llibres o tar xuníos nes sos bases, hasta formando un tubu prominente nel casu de los miembros de Ixioideae el que puede tener un llargor d'hasta 20 cm como nel casu de Iris unguicularis. Los tépalos esternos nel casu de les tribus Irideae y Tigrideae pueden estremase en dos porciones y la porción proximal denominar «garra». Les garres, especialmente nos tépalos internos, son frecuentemente pilosas y tán cubiertos de llurdios o marques y, de cutiu, tán cubiertos de glándules. Nos tépalos esternos de les especies del subxéneru Iris tópense les empones de néctar, les que s'atopen cubiertes de pelos llargos y multicelulares que formen lo que se conoz como «barba» y qu'esplica la so denominación popular d'iris barbaos». El androcéu ta formáu por trés estames, escepcionalmente solu dos comos nel casu de Diplarrhena, los que se topen insertos na base de los tépalos esternos. Los estames pueden disponese dixebraos ente sigo o tar xuníos polos sos filamentos formando un tubu, lo que conforma un androcéu monadelfo. La posición de los estames ye variable, yá que pueden disponese radial o unilateralmente. Les anteres dacuando tópense xuníes a les cañes del estilu, son de dehiscencia llonxitudinal y extrorsa o poricida. El polen usualmente ye monosulcáu. El xinecéu ta constituyíu por trés carpelos xuníos ente sigo y ye d'ovariu ínfero, sacante Isophysis que tien ovariu súperu y por esa razón, siquier parcialmente, tópase segregáu na so propia subfamilia, Isophysidae. L'ovariu presenta tres cavidaes o lóculos, cada unu de los cualos lleva dende unu a dellos óvulos con placentación axilar y, más raramente, parietal. Los óvulos suelen ser anátropos o campilótropos y bitégmicos. L'estilu ye filiforme, terminal, usualmente con tres rames o con tres lóbulos, les cañes dacuando tópense espandíes y son petaloideas, como asocede en munches especies de Iridoideae. L'estigma ye trífido, dacuando bífidu, terminal o bien, dispuestu na cara abaxal de les cañes del estilu. Los nectarios topar nos septos del ovariu, na base de los tépalos esternos, nos tépalos internos (Tigridia), na base de los estames (Iris) o bien, pueden tar ausentes, como nel casu del xéneru Sisyrinchium.
Les flores son solitaries o bien se topen en dellos tipos d'inflorescencies terminales polo común sosteníes por una bráctea. Los tipos d'inflorescencia pueden ser umbeles, ripidios, munches vegaes altamente modificaes, o espigues. Los ripidios tán cubiertos por dos bráctees (espates) opuestes, usualmente grandes, folioses o seques. Cada flor nes espigues presenta dos bráctees opuestes. En Geosiris la inflorescencia ye soterraña.
El frutu ye una cápsula loculicida de normal dehiscente, pue ser dura o cartilaxinosa y n'ocasiones maderiza. Les granes son ente globulares a anguloses (en forma de prisma) o inclusive discoidales y pueden presentar nales, arilo o una cubierta seminal, de normal con estructura celular y de tonu amarronáu. L'endosperma ye duru y contién hemicelulosa, aceite y proteína. N'el so interior allúgase un pequeñu embrión.[2][3]
Llargamente distribuyíes, siendo especialmente diverses nel sur d'África. Les especies d'esta familia ocupen hábitats bien diversos, tantu en climes tropicales, subtropicales como templaos. La mayoría de les especies de Iridaceae tópense afeches a climes estacionales que presenten periodos descomanadamente secos o fríos, desfavorables pa la crecedera vexetal, y nos cualos estes plantes entren en reposu. Ello ye que la mayoría de les especies son caducifolies. Les especies perennifolies tópense acutaes na so distribución a los montes subtropicales, a les sabanes y a les estepes templaes. Nes especies decidues, la parte aérea (tarmos y fueyes) ensugar mientres el periodu desfavorable y les plantes entren en reposu gracies a que tienen órganos soterraños de supervivencia y de reserva de nutrientes (rizomes, bulbos y cormos). Esta adaptación ye particularmente ventaxosa pa toles iridacees qu'habiten comunidaes que soporten quemes periódiques mientres la estación seca. Nesos periodos, les plantes topar en reposu y de esa manera sobreviven al calor del fueu. Les quemes llimpien de vexetación la superficie, esaniciando la competencia y, amás, apurren nutrientes al suelu al traviés de les cenices. Cuando les primeres agües cayen, los bulbos, cormo (tarmu soterrañu)s y rizomes empiecen a brotar rápido, empecipiando un nuevu periodu de crecedera y desenvolvimientu sosteníu poles reserves acumulaes nos sos texíos mientres la estación previa.
Les iridacees presenten una gran variabilidá na so ecoloxía reproductiva y una gran diversidá de tipos y estructures florales congruentes cola adaptación a la polinización por animales (zoofilia).[4] La mayoría de les especies son entomófilas y son polinizaes por diversu órdenes d'inseutos (especialmente escarabayos, abeyes y mosques), ente qu'otres son polinizaes por páxaros (ornitófilas). Los pagos florales son néctar o polen.
Les granes usualmente son esvalixaes por vientu o agua, pero tamién asocede dispersión biótica.
La mayoría de les especies que componen esti xéneru florien pel branu, cuando les fueyes yá tán seques. Les flores, actinomorfes a cigomorfes, son usualmente de color rosáu o colloráu, magar tamién hai especies con flores de color blancu, mariellu, marrón o crema. El xéneru presenta dos númberos cromosómicos básicos, x= 15 y 16.
La bioloxía de la polinización de Tritoniopsis ye abondo sorprendente. Hai especies que presenten flores colos tépalos xuníos nes sos bases formando un tubu curtiu y de color rosáu que son polinizaes por abeyes que busquen el so néctar. A partir d'estos calteres florales, consideraos ancestrales, deriváronse delles maneres más especializaes de polinización mientres la evolución del xéneru. Asina, cuatro especies con tubos florales allargaos y con periantu bilabiáu rosáu o colloráu son polinizaes por páxaros del xéneru Nectarinia (Passeriformes) o bien pola camparina Aeropetes tulbaghia. Otros dos especies con flores rosaes con marxes coloraos son polinizaes por mosques del xéneru Prosoeca (Nemestrinidae). Tritoniopsis parviflora, finalmente, considérase única ente les iridacees de Sudáfrica, yá que amás de presentar néctar azucaráu, produz aceite nes flores como compensa pa l'abeya Redivia gigas (Melittidae).[5]
Les iridacees son una de les families más grandes y meyor estudiaes dientro del orde Asparagales,[6][7][8][9][10] estremar de les otres families de aspargales por cuenta de la estructura única de la so inflorescencia (un ripidio) y la so combinación d'ovariu ínfero con tres estames. Nes iridacees tamién son comunes les fueyes unifaciales, ente que les fueyes bifaciales son la norma nes restantes asparagales.[2]
La diverxencia ente les doryantacees y les iridacees asocedió fai aprosimao 82 millones d'años, mientres el periodu Campaniense del Cretácicu. Isophysis ye l'únicu miembru viviente de les iridacees que ye hermanu de tolos demás integrantes de la familia, de los cualos diverxó fai unos 66 millones d'años, nel periodu Maastrichtiense. La familia aniciar nel Hemisferiu Sur, cuando Australia taba xunida a l'Antártida formando un solu supercontinente que se topaba a llatitúes mayores, primero qu'asocediera una glaciación significativa. Los dos claos más grandes de la familia diverxeron fai 61 millones d'años nel Cretácicu tardíu. Los analises filoxenéticos basaos na morfoloxía y nes secuencies d'ADN indiquen que les iridacees constitúin un cláu monofiléticu.[6][11][12][13][10] Los calteres morfolóxicos analizaos en forma independiente allugaron a les iridacees dientro del orde de les liliales,[14][15] ente que les secuencies d'ADN, o l'analís conxuntu de datos morfolóxicos y moleculares, allugar dientro de les asparagales.[12][13][16]
Trés claos grandes son evidentes dientro de Iridaceae:[6][8][11][10]
Munches especies de iridacees fueron estudiaes con al respective del so númberu cromosómico y cariotipo. Tales estudios dexaron determinar el númberu cromosómico básicu de casi tolos xéneros (los cualos varien dende x=6 hasta x=16) y delinear cuálos fueron los cambeos cromosómicos qu'acompañaron la evolución de les iridacees, dende'l so centru de diversificación nel sur d'África hasta la so actual distribución global. L'amenorgamientu disploide (esto ye, l'amenorgamientu progresivu del númberu cromosómico básicu de resultes de rearreglos cromosómicos) xugó un papel fundamental na evolución de dellos xéneros, tales como Gladiolus, Romulea, Crocus, Iris, Morea y Sisyrinchium. Toos estos xéneros presenten dellos númberos cromosómicos básicos y una especialización adaptativa qu'acompañó los cambeos a nivel cromosómico.[18] Un exemplu d'estos cambeos nel númberu cromosómico ufiertar Gladiolus. Nesti xéneru'l númberu cromosómico básicu más frecuente ye x=15, con una gran mayoría d'especies diploides (2n=30) n'África. Sicasí, pa delles especies africanes informáronse otros númberos cromosómicos básicos. Asina, G. atropurpureus presenta x = 12 (2n = 24 y 36); G. serapiflorus, G. gregarius, y G. pseudospicatus son diploides con x = 11 (2n = 22); G. unguiculatus presenta x = 13 (2n = 26) y x = 12 (2n = 24); ente que G. actinomorphanthus presenta x = 14 (2n = 28). Estos númberos básicos x= 10, 11, 12, 13 y 14 aniciáronse por disploidía a partir de x = 15. Por cuenta de que toes estes especies nun s'atopen rellacionaes dende'l puntu de vista morfolóxicu, l'amenorgamientu disploide en Gladiolus asocedió en delles oportunidaes mientres la evolución del xéneru, aparentemente en 4 llinaxes distintos. Los cambeos nel númberu cromosómico básicu nun tuvieron acompañaos con amenorgamientos na cantidá d'ADN nuclear una y bones les midíes del llargor cromosómica total indiquen que toles especies diploides presenten aprosimao la mesma cantidá de material cromosómico, con independencia del númberu básicu de cromosomes.[19] Finalmente, n'África la poliploidía nes especies de Gladiolus ye infrecuente, pero nes especies euroasiáticas ye la regla más que la esceición. Ello ye que l'analís cromosómico de les entidaes europees G. atroviolaceus, G. communis, G. illyricus, G. imbricatus y G. italicus indicó que nun esisten poblaciones diploides, sinón que la mayoría d'esos taxones formen series poliploides (3x, 4x, 6x, 8x y 12x) basaes nel númberu básicu x = 15.[20]
El nome de la familia basar nel del xéneru Iris, el mayor y más conocíu d'Europa y que'l so orixe remontar a 1753, cuando Carlos Linneo viendo l'estensu coloríu d'el so especies nomar como la diosa griega Iris.[21] Este ye un nome calteníu, de cuenta qu'inclusive si un nome anterior apuerta a descubiertu pa la familia, el nome «Iridaceae» siguiría siendo válidu.[22] Atribuyir a la obra de 1789 d'Antoine Laurent de Jussieu Xenera plantarum secundum ordines naturales disposita, juxta methodum in horto Regio Parisiensi exaratum anno 1774.
La familia foi aceptada en tolos grandes sistemes de clasificación del sieglu XX. Nel sistema de Cronquist ye tratada como parte del orde Liliales dientro de la subclase Liliidae,[23] el sistema de Takhtajan asitiar nel so propiu orde —Iridales— xuntu con Isophysidaceae y Geosiridaceae, que fueron trataes como families separaes con un solu xéneru caúna,[24] y nel sistema de Thorne ye tratada como parte del orde Orchidales, nel so propiu suborde, Iridineae.[25] Nel sistema creáu pol Grupu pa la filoxenia de les anxospermes en 1998, 2003 y 2009 (APG, APG II y APG III, respeutivamente) asitiar a les iridacees nel orde de les asparagales, que forma parte de la mesma d'un cláu llamáu «monocotiledónees non commelinóideas».[26][27]
Sobre la base de la morfoloxía floral y vexetativa, l'anatomía, la embrioloxía, la ultraestructura del polen, l'analís cromosómico y la quimiosistemática de compuestos flavonoides, la familia Iridaceae foi subdividida pol botánicu Peter Goldblatt en cuatro subfamilies, que correspuéndense colos cuatro llinaxes principales que suxure l'analís filoxenético:[28][29][30]
La familia entiende aprosimao 70 xéneros y más de 1600 especies, distribuyíes por tol globu, con una marcada concentración d'especies nel Hemisferiu Sur y el mayor centru de radiación n'África, al sur del Sahara.
Munches especies de Iridaceae presenten una gran importancia económica na horticultura ornamental y na industria de la flor cortada, especialmente Gladiolus, Freesia, Sparaxis, Iris, Tigridia («flor tigre»), Ixia («lliriu del maíz»), Romulea, Neomarica, Moraea («lirio mariposa»), Nemastylis, Belamcanda, Sisyrinchium («campera de güeyos azules»), Crocosmia, y Trimezia. Munchos otros xéneros (Watsonia, Crocus, Dietes, Tritonia, Hesperantha y Neomarica) cultivar en xardinos en rexones tropicales y templaes, como plantes perennes y bulboses.[46][47][48]
Moraea y Homeria son dos xéneros de plantes venenoses y representen un problema nes rexones productores d'ovinos y bovinos, notablemente en Sudáfrica.[46]
Numberoses especies de iridacees fueron utilizaes como plantes alimenticies, condimenticias, ornamentales y melecinales por distintes cultures al traviés de los sieglos. Los indios Navajo, por casu, utilizaben decocciones de la planta de Iris missouriensis Nutt. como emético.[49] Cachos de rizomas de la mesma especie yeren utilizaos pa controlar el dolor de mueles[50] o s'aplicaba la decocción caliente de la planta nos oyíos p'aselar la otitis.[51] Los raigaños triaos de Iris versicolor L. aplicar nes feríes, probablemente como antisépticu[52] y los fervinchos de los raigaños secos suministrar p'aselar cualquier dolor.[53] En Ḥawai, Sisyrinchium acre utilizar de diverses maneres. Les fueyes y el zusmiu que podía estrayese d'elles utilizábense pa dar color azul a los tatuaxes. Les fueyes, maceraes con sal, azucre y otres especies encamentar pa llimpiar y curar enfermedaes de la piel.[54] N'India, Iris ensata usábase como antihelmíntico, depurativu, diuréticu y vermífugo y, xuntu con otres especies, nel tratamientu d'afecciones venéreas.[55] El lliriu lleopardu (Iris domestica) tien una llarga hestoria d'usu na medicina tradicional china yá que aparentemente ye bien efectiva pa controlar enfermedaes causaes por bacteries, fungos y virus, como asina tamién pa menguar la fiebre o menguar inflamaciones. Los raigaños d'esta especie collechar nel branu o la seronda y ensugábase pa usar más tarde.[56] Otra Iridácea bien utilizada en medicina popular mientres sieglos ye l'azafrán (Crocus sativus). Los usos yeren múltiples: antiespasmódico, afrodisiacu, carminativo, expectorante, narcóticu, sedativo y estimulante, siendo na actualidá reemplazáu por medicines menos onerosas.[57]
El raigañu de orris son los rizomes secos de Iris germanica, Iris florentina[58] o Iris pallida. D'antiguo utilizábase en medicina yerbácea occidental y, na actualidá, úsase principalmente como fijador y nota de base en perfumería, como asina tamién como ingrediente de munches marques de xinebra.[59][60]
La flor de lliriu (nel francés orixinal fleur de l'iris) de la heráldica ye una flor estilizada d'una especie del xéneru Iris. Específicamente, tratar de Iris pseudacorus, una especie común en cantu de los cursos d'agües en Francia. Utilízase como un diseñu decorativu o como un símbolu. Puede tener, a un mesmu tiempu, un significáu relixosu, políticu, dinásticu, artísticu, emblemáticu o simbólicu.[61]
La flor de lliriu usóse n'heráldica dende va sieglos. Nel sieglu XII, Lluis VI y Lluis VII fueron los primeros monarques franceses n'usala nel so escudu. Los reis inglés usar más tarde nes sos armes pa enfatizar los sos reclamos sobre'l tronu de Francia. Nel sieglu XIV, incorporóse de cutiu nes insinies de familia que se cosíen nel mantu del caballeru, que yera usáu pol so propietariu sobre la cota de mallas, d'ende'l términu «mantu d'armes».[62][63]
Mientres el sieglu XX el símbolu de la flor de lliriu foi adoptáu pol Movimientu Scout Mundial, organización presente en tol mundu. Los scouts representar sobre fondu de color violeta moráu, pintada en blancu o plateáu y arrodiada por cuerda qu'acaba nun nuedu llanu» (nuedu de la hermandá), y con dos estrelles de cinco picos nos pétalos esteriores. Cada pétalu representa unu de los trés principios y deberes (llar, sociedá y creencia) y tres virtud (abnegación, llealtá y pureza) que tou Scout tien de siguir y tener. Les estrelles representen la vida al campu y los diez artículos de la llei scout.[64][65]
Esisten especies de iridacees que se consideren vulnerables o amenaciaes d'estinción. Les causes pueden ser la degradación del so hábitat natural o una distribución bien acutada. Según la Llista Colorada de la IUCN les siguientes especies son vulnerables o se topen amenaciaes:[66] Gladiolus pole-evansii, Gladiolus usambarensis, Moraea callista, Moraea stagnalis, Mastigostyla orurensis, Stahlia monosperma, Crocus cyprius, Crocus etruscus, Crocus hartmannianus, Iris boissieri, Mastigostyla orurensis, Romulea antiatlantica, Romulea aquatica y Romulea multisulcata.
Les iridacees (Iridaceae) son una familia de plantes perennes, herbales y bulboses pertenecientes al orde Asparagales dientro de les monocotiledónees. La familia, que'l so nome deriva del xéneru Iris, cuenta con más de 2000 especies que se distribúin por casi tol mundu, siendo una de les families más importantes en horticultura. Xéneros tales como Crocus y Iris son componentes preponderantes de les flores de delles rexones d'Eurasia y Iris tópase perbién representáu en Norte América. Gladiolus y Moraea son xéneros bien amplios y componentes principales de la flora subsaḥariana y sudafricana. Sisyrinchium, con más de 140 especies, ye'l xéneru de iridacees más diversificáu n'América, onde tamién s'atopen dellos otros miembros de la familia, munchos de los cualos son importantes na floricultura tropical.
Anguaño reconócense 66 xéneros que se distribúin ente siete subfamilies y ocupen una gran variedá de hábitats. La mayoría de les especies afacer a climes estacionales que tienen un periodu de pronunciada seca o fríu desfavorables pa la crecedera vexetal y mientres el cual les plantes permanecen latentes. Por esa razón, la mayoría de les iridacees son de fueya caduca yá que les sos partes aérees (fueyes y tarmos) ensúguense cuando'l bulbu o'l cormo entra en letargo o dormancia. Les plantes asina sobreviven periodos que nun son favorables pa la crecedera abelugándose sol suelu. Les especies de iridacees de fueya perenne llindar a los montes subtropicales y a les sabanes, a les praderíes templaes y a los fynbos húmedos.
Süsənkimilər (lat. Iridaceae) — süsənçiçəklilər sırasına aid bitki fəsiləsi.
Süsənkimilər (lat. Iridaceae) — süsənçiçəklilər sırasına aid bitki fəsiləsi.
Iridàcia (Iridaceae) és una família de plantes amb flor monocotiledònies de l'ordre de les asparagals (Asparagales). La família de les iridàcies pren el nom del gènere Iris (el d'algunes espècies de lliris). El safrà (Crocus sativus) també pertany a aquesta família. N'hi ha uns 80 gèneres i unes 1.500 espècies. La distribució és cosmopolita, amb gran diversitat a l'Àfrica tropical i especialment al sud d'Àfrica.
Iridàcia (Iridaceae) és una família de plantes amb flor monocotiledònies de l'ordre de les asparagals (Asparagales). La família de les iridàcies pren el nom del gènere Iris (el d'algunes espècies de lliris). El safrà (Crocus sativus) també pertany a aquesta família. N'hi ha uns 80 gèneres i unes 1.500 espècies. La distribució és cosmopolita, amb gran diversitat a l'Àfrica tropical i especialment al sud d'Àfrica.
Kosatcovité (Iridaceae) je čeleď jednoděložných rostlin z řádu chřestotvaré (Asparagales). Některými staršími taxonomickými systémy je řazena do řádu liliotvaré (Liliales).
Jedná se o byliny, jen výjimečně keře. Jsou to vytrvalé pozemní rostliny, zpravidla s oddenky, jen vzácně s cibulemi, jsou jednodomé s oboupohlavnými květy. Listy jsou nahloučeny na bázi, nebo nikoliv, jsou jednoduché, přisedlé nebo řapíkaté, střídavé, uspořádané nejčastěji dvouřadě, s listovými pochvami. Čepele listů jsou celokrajné, ploché nebo oblé, někdy kožovité, čárkovité až kopinaté, žilnatina je souběžná. Jazýček chybí. Květy jsou oboupohlavné, jsou jednotlivé nebo v květenstvích, zpravidla ve vrcholících, latách, klasech, okolících či v chocholících. Květy jsou podepřeny listeny, někdy je listen ve tvaru toulce, jedná se vlastně o bezčepelnou pochvu listu. Květy jsou pravidelné nebo nepravidelné, pokud nepravidelné, potom jsou souměrné (zygomorfní). Okvětí je vyvinuto, zpravidla 6 okvětních lístků ve 2 přeslenech, okvětní lístky vnitřního přeslenu bývají někdy značně menší než okvětní lístky vnějšího přeslenu. Okvětní lístky jsou srostlé a vytvářejí na bázi okvětní trubku. Okvětní lístky mají bílou, žlutou, červenou, purpurovou či modrou barvu. Tyčinky jsou 3, vzácně 2, v 1 přeslenu, jsou volné nebo srostlé s okvětní trubkou, někdy jsou srostlé navzájem nitkami a vytvářejí na bázi trubku. Opylování je prováděno hmyzem nebo ptáky, vzácně větrem. Gyneceum je složeno ze 3 plodolistů, je synkarpní, čnělka je 1, zpravidla 3-laločná, rozšířená a připomínající okvětní lístek, semeník je spodní. Plod je suchý, pukavý, převážně tobolka.
Je známo asi 92 rodů a asi 1800 druhů, které jsou rozšířeny téměř po celém světě, jen v chladných pásech zpravidla chybí.
V ČR rostou ve volné přírodě a jsou původní zástupci pouze 3 rodů. Rod kosatec (Iris) je zastoupen 8 druhy (z toho je jeden v současnosti vyhynulý), další se pěstují a občas zplaňují. Rod šafrán (Crocus) je zastoupen 1-2 druhy (původnost sporná) další se pěstují a zplaňují. Rod mečík (Gladiolus) je zastoupen 2 druhy, další se pouze pěstují jako okrasné rostliny. Dále můžeme ve volné přírodě vidět badil úzkolistý (Sisyrinchium angustifolium), který je původní v Severní Americe, ale je pěstován jako okrasná rostlina a místy je na vlhkých loukách zdomácnělý. Jako okrasné rostliny se pěstují druhy z rodu montbrécie (Crocosmia).
Acidanthera, Alophia, Anapalina, Aristea, Babiana, Bobartia, Calydorea, Chasmanthe, Cipura, Cobana, Crocosmia, Crocus, Cyanixia, Cypella, Devia, Dierama, Dietes, Diplarrena, Duthiastrum, Eleutherine, Ennealophus, Ferraria, Freesia, Geissorhiza, Gelasine, Geosiris, Gladiolus, Herbertia, Hesperantha, Hesperoxiphion, Iris (vč. Acidanthera, Juno), Isophysis, Ixia, Kelissa, Klattia, Lapeirousia, Larentia, Lethia, Libertia, Mastigostyla, Melasphaerula, Micranthus, Moraea (vč. Gynandriris, Homeria), Nemastylis, Neomarica, Nivenia, Oenostachys, Olsynium, Onira, Orthrosanthus, Patersonia, Phalocallis, Pillansia, Pseudiris, Pseudotrimezia, Radinosiphon, Rheome, Romulea, Salpingostylis, Savannosiphon, Sessilanthera, Siphonostylis, Sisyrinchium, Solenomelus, Sparaxis, Sphenostigma, Synnotia, Syringodea, Tapeinia, Thereianthus, Tigridia, Trimezia, Tritonia, Tritoniopsis, Watsonia, Witsenia, Xenoscapa, Zygotritonia[2]
Kosatcovité (Iridaceae) je čeleď jednoděložných rostlin z řádu chřestotvaré (Asparagales). Některými staršími taxonomickými systémy je řazena do řádu liliotvaré (Liliales).
Iris-familien (Iridaceae) er en plantefamilie med 66 slægter og 2.025 arter. Det er urteagtige planter, hvis rødder danner mykorrhiza. Bladene har ens over- og undersider, og de sidder i to rækker. Blomsterne er oftest store. Her nævnes kun de slægter, der er repræsenteret ved arter, som er vildtvoksende i Danmark, eller som dyrkes her.
Slægter
Die Schwertliliengewächse (Iridaceae) bilden eine weltweit verbreitete Pflanzenfamilie in der Ordnung der Spargelartigen (Asparagales). Die bekanntesten Gattungen sind die namensgebenden Schwertlilien (Iris) und die Gladiolen (Gladiolus).
Die Schwertliliengewächse können von anderen Einkeimblättrigen (Monokotyledonen) vor allem durch die oft schwertförmigen Laubblätter, deren Ober- und Unterseite morphologisch gleich (unifacial) sind und die Blüten mit nur einem Kreis mit drei Staubblättern sowie (außer in der Gattung Isophysis) einem unterständigen Fruchtknoten unterschieden werden.[1]
Schwertliliengewächse sind meistens ausdauernde, krautige Pflanzen, nur selten sind sie einjährig[2] (einige Sisyrinchium-Arten). Die Arten der Unterfamilie Nivenioideae verholzen.[3]
Die Grundform der unterirdischen Überdauerungsorgane innerhalb der Familie ist ein kriechendes, ausdauerndes Rhizom, das meist kurz ist. In der Tribus Tigrideae haben sich zwiebelähnliche Knollen herausgebildet, die mit trockenen, bräunlichen Umhüllungen („Tunika“) umgeben sind. Auch in den Untergattungen Scorpiris, Xiphion und Reticulata der Schwertlilien (Iris) kommen zwiebelähnliche Knollen vor, die dort wahrscheinlich unabhängig voneinander entstanden sind. Die Bildung von Knollen ist eine grundlegende Eigenschaft der Unterfamilie Crocoideae, tritt aber auch in einigen afrikanischen Gattungen der Untertriben Homeriinae und Ferrariinae innerhalb der Tribus Irideae auf. In den Crocoideae haben die Knollen einen ausgeprägten Zentralzylinder, bilden Wurzeln aus der Knollenbasis und bestehen meist aus mehreren Internodien. Die Ausbildung der Knollen unterscheidet sich innerhalb der Triben. In der Tribus Watsonieae entstehen sie aus einer achselständigen Knospe an der Basis des Blütensprosses, die Sprossung an der Knolle entsteht in der Knollenspitze. Im Gegensatz dazu entsteht in den Croceae zumindest ein Teil der Knollen aus der Basis des Blütensprosses, die Triebe des nächsten Jahres entstehen aus Knospen in den oberen Knoten der Knolle. Die Knollen innerhalb der Tribus Irideae haben einen diffus ausgeprägten Zentralzylinder, die Wurzeln entspringen einer Knospe an der Knollenspitze.[3]
Die Laubblätter sind für gewöhnlich schwertförmig und auf Ober- und Unterseite morphologisch und anatomisch gleich (unifacial) und stehen an einer offenen Blattscheide. Abweichungen davon treten mit den gefalteten Blättern der Tigridieae und einiger Crocoideae (Babiana und die meisten Arten von Crocosmia) auf. Dorsiventrale Nebenblätter mit unterschiedlichen Blattoberflächen haben sich mehrfach ausgebildet, vor allem in den afrikanischen Homeriinae, eine Untertribus der Tribus Irideae. Die Untergattungen Scorpiris, Xiphium und Reticulata der Schwertlilien (Iris) haben Blätter mit unterschiedlicher Ober- und Unterseite. Dorsiventrale Blätter treten in den Ixioideae sowie den Gattungen der Krokusse (Crocus) und Syringodea. Geschlossene Blattscheiden sind in der ganzen Unterfamilie Crocoideae zu finden, gelegentlich treten sie auch in der Unterfamilie Iridoideae auf.
Die Grundform der Blütenstände der Familie ist das sogenannte Rhiphidium, eine spezialisierte, eingabelige Zyme. In der Unterfamilie Iridoideae stehen diese Rhiphidien entweder terminal an den Haupt- und Nebenspossen und können unterschiedlich gestaltet, rispig angeordnet sein, oder sie stehen terminal einzeln oder in Gruppen aus wenigen Rhiphidien. Diese Rhiphidien bestehen aus zwei großen, tragblattartigen Blütenscheiden, die jeweils einige bestielte Blüten umhüllen, die einem gemeinsamen Ansatzpunkt entspringen. Die Blüten werden nacheinander aus den Scheiden gehoben, je nach Anzahl der Blüten über einen Zeitraum von bis zu einer Woche. Für die Unterfamilie Nivenioideae sind meist paarweise verwachsene Rhiphidien charakteristisch. In der Gattung Isophysis der monogenerischen Unterfamilie Isophysidoideae stehen die Blüten einzeln, sind aber wie die Rhiphidien der Iridoidae von zwei gegenüberstehenden Blütenscheiden umgeben. In der Unterfamilie Crocoideae sind die Blüten aufsitzend und jeweils von einem äußeren Tragblatt und einem inneren, zweiteiligen Vorblatt umgeben. Außer in der Gattung Pillansia sind die Blüten aller Ixioideae an einer geraden oder leicht gebogenen Achse angeordnet, die damit eine Art Ähre bilden. In der Gattung Pillansia sind die Blüten rispenförmig angeordnet. In einigen Crocoideae sind die Ähren reduziert, so dass die Blüten einzeln oder an jeder Verzweigung der Blütenachse einzeln stehen. Diese Form des Blütenstandes tritt beispielsweise in den Gattungen Romulea, Syringodea und den Krokussen (Crocus) auf.
Die zwittrigen Blüten der Schwertliliengewächse sind in Farbe, Größe und Form sehr variabel, grundlegende Eigenschaften sind die Dreizähligkeit und der Verlust des inneren Kreises der Staubblätter. Außer bei den Isophysidoideae ist der Fruchtknoten unterständig. Die Blüten sind oft radiärsymmetrisch, Ausnahmen bilden ein großer Teil der Crocoideae sowie die Gattung Diplarrhena aus den Iridoideae die zygomorph sind.
Die Blütenhüllblätter sind in allen Crocoideae sowie einigen Nivenioideae (Nivenia, Witsenia), Patersonioideae und Iridoideae (Schwertlilien (Iris), Moraea sect. Tubiflora, Olsynium) miteinander verwachsen. Eine Kronröhre ist für alle Crocoideae typisch, die Blüten dieser Unterfamilie sind mit einer Blühdauer von mindestens zwei Tagen sehr langlebig und besitzen eine unverzweigte Venatur, was sie von den kurzblühenden Blüten mit verzweigter Venatur der Iridoideae und Nivenioideae unterscheidet. Die Isophysidoideae haben ebenfalls langlebige Blüten.
Die Staubblätter zeichnen sich in den meisten Gattungen der Triben Mariceae und Tigridieae durch einen relativ schwachen Staubfaden aus, der kaum zum Stützen der Staubbeutel beiträgt. Diese sind daher leicht mit den oberen Teilen des Griffels verwachsen. In einigen Irideae und Tigridieae sind die Staubfäden miteinander verwachsen. Die Pollen der Schwertliliengewächse sind einfach gefurcht und besitzen ein dachförmig-netzartiges Exine (Pollenkornoberfläche). Die Crocoideae weichen leicht davon ab, das Exine ist hier fein punktiert und häufig fein bestachelt. Pollen ohne Apertur kommen in den Gattungen Syringodea und den Krokussen (Crocus) vor. Zweifurchige Pollen kommen häufig in den Tigridieae. Synkolpate Pollen treten häufig in den Iridoideae auf. Akolpate oder anomatreme Pollenkörner sind für einige Sektionen und Untergattungen der Schwertlilien (Iris) belegt.[3]
Der Griffel innerhalb der Isophysidoideae und der Nivenioideae besteht aus relativ kurzen Lappen beziehungsweise Verzweigungen und ist auf der gesamten Oberfläche narbig. In viele Iridoideae haben die Griffel lange Verzweigungen, die oftmals über den Griffel selbst hinausstehen. Die Ränder dieser Verzweigungen sind zusammengerollt, so dass sie röhrenförmig sind und nur die Spitze narbig ist. In den Irideae, Mariceae und einigen Gattungen der Tigridieae ist dieser Aufbau weiter spezialisiert: die Spitzen der Griffelverzweigungen sind zu paarweise vorliegenden, aufrechten, nichtnarbigen Fortsätzen umgebildet, die narbige Oberfläche ist auf den unteren Teil beschränkt. In den Irideae sind die Fortsätze zusätzlich abgeflacht und kronblattähnlich, die Narbenoberfläche ist oftmals nur ein kleiner Bereich in der Mitte der Fortsätze. In den Trimezieae und vielen Tigridieae sind die Griffelfortsätze verdickt, der Narbenlappen hat selbst oft ein zweites Paar an aufrecht stehenden Fortsätzen, die den Fortsätzen an den Stempelverzweigungen ähneln, aber kleiner sind. In einigen Gattungen sind diese Griffelaufbauten zurückgebildet, so in den Eleutherine und Calydorea, wo sie nur lange, fadenförmige Arme bilden und in den Nemastylis, Alophia und den Tigerblumen (Tigridia), die paarweise vorliegende, für gewöhnlich schlanke Griffellappen besitzen.[3]
Die fachspaltigen (lokuliziden) Kapselfrüchte besitzt drei Fruchtfächer, in denen die Samen in ein oder zwei Reihen stehen. Der Embryo liegt gerade im Samen und das Endosperm ist fleischig oder hornartig.[4] Die Samen können einen Arillus oder Flügel besitzen.[2]
Die Familie der Schwertliliengewächse (Iridaceae) besteht nach Goldblatt 2008 aus jetzt sieben Unterfamilien mit 66 Gattungen und etwas mehr als 2.000 Arten:[5][6][3][7][8][9]
Die Schwertliliengewächse (Iridaceae) bilden eine weltweit verbreitete Pflanzenfamilie in der Ordnung der Spargelartigen (Asparagales). Die bekanntesten Gattungen sind die namensgebenden Schwertlilien (Iris) und die Gladiolen (Gladiolus).
Famîleya sosinan (Iridaceae) famîleyeke riwekan e, di desteya Asparagales cih digire. Çînên vê malbatê yên navdar, sosin) (Iris) û gihaşimşîran (Gladiolus) in. Bi taybetî şimşîrî yan şimşîriya îlîrî (Gladiolus illyricus) navdar e. Gula hesretê yan bi navên din hanek, sefran, zehferan (Crocus sativus) jî di vê famîleyê de ye.
Famîleya sosinan (Iridaceae) ji 66 çîn û bi qasî 2000 cureyan pêk tê.
Famîleya sosinan (Iridaceae) famîleyeke riwekan e, di desteya Asparagales cih digire. Çînên vê malbatê yên navdar, sosin) (Iris) û gihaşimşîran (Gladiolus) in. Bi taybetî şimşîrî yan şimşîriya îlîrî (Gladiolus illyricus) navdar e. Gula hesretê yan bi navên din hanek, sefran, zehferan (Crocus sativus) jî di vê famîleyê de ye.
Gulsapsardoshlar (Iridaceae) — bir pallali oʻsimliklar oilasi. Oʻtlar, baʼzan yarim butalardan iborat. Ildizi tugunak piyozli yoki piyozli. Bargi nashtarsimon yoki kalami. Guli ikki jinsli. Binafsha, koʻk, oq yoki sariq rangli, gultojbarglarining uchtasi tashki qavatni, uchtasi esa ichki qavatni tashkil etadi. Mevasi koʻsakcha. Tropik va subtropik hududlar (ayniqsa Janubiy Afrika hamda Amerikaning tropik va subtropik hududlari)da, baʼzan moʻʼtadil iqlimli mintaqalarda 60 ga yaqin turkumi va 1400 tacha turi tarqalgan. Oʻzbekistonda 6 turkumga mansub 30 dan ziyod turi bor. G. orasida manzarali turlari (gulsapsar, zaʼfaron, gladiolus) va b. navlari kup. Baʼzi turlari ildizidan atir-upa i.ch.da foydalaniladi.
Gulsapsardoshlar (Iridaceae) — bir pallali oʻsimliklar oilasi. Oʻtlar, baʼzan yarim butalardan iborat. Ildizi tugunak piyozli yoki piyozli. Bargi nashtarsimon yoki kalami. Guli ikki jinsli. Binafsha, koʻk, oq yoki sariq rangli, gultojbarglarining uchtasi tashki qavatni, uchtasi esa ichki qavatni tashkil etadi. Mevasi koʻsakcha. Tropik va subtropik hududlar (ayniqsa Janubiy Afrika hamda Amerikaning tropik va subtropik hududlari)da, baʼzan moʻʼtadil iqlimli mintaqalarda 60 ga yaqin turkumi va 1400 tacha turi tarqalgan. Oʻzbekistonda 6 turkumga mansub 30 dan ziyod turi bor. G. orasida manzarali turlari (gulsapsar, zaʼfaron, gladiolus) va b. navlari kup. Baʼzi turlari ildizidan atir-upa i.ch.da foydalaniladi.
Hamachi yura rikch'aq ayllu (familia Iridaceae) nisqaqa huk yurakunap rikch'aq ayllunmi, 66 rikch'anayuq, 2000-chá rikch'aqniyuq.
Kaymi huk hamachi hina yurakuna:
Hamachi yura rikch'aq ayllu (familia Iridaceae) nisqaqa huk yurakunap rikch'aq ayllunmi, 66 rikch'anayuq, 2000-chá rikch'aqniyuq.
Iridaceae je porodica monokotiledonskih cvjetnica iz reda Asparagales. Imenovana je po tipskom rodu Iris što znači duga (prema mnogim bojama cvjetiova). Obuhvata 66 prihvaćenih rodova, sa ukupno oko 2.244 vrsta, rasprostranjenih širom svijeta.[3]). Uključuje i brojne druge dobropoznate kultivirane biljke, kao šro su one iz rodova Freesia, Gladiolus i Crocus.[4][5][6]
Članovi ove porodice su višegodišnje biljke , sa lukovicama, podancima ili rizomima. Biljke rastu uspravno, a imaju lišće koje su uglavnom liči na trave, sa oštrim centralnim ulegnućem.
Iridaceae se mogu razlikovati od drugih monokotiledona, uglavnom po listovima, koji su često u obliku mača, vrha i morfološki slični (unifacijalni), a cvjetovi samo u jednom krugu s tri prašnika (osim u rodu Isophysis ) i jedanim od stalnim jajnikom.
Iridaceae su uglavnom višegodišnjie, biljke, a rijetko su jednogodišnje (neke tipa roda Sisyrinchium ). Vrste iz potporodice Nivenioideae su drvenaste.
Osnovni oblik podzemnih preživljavajućih organa u porodici su okruglasto-izduženi višegodišnji rizomi, koji su obično kratki. U plemenu Tigrideae su lukovičasti, a okruženi su suhom, smeđom oblogom ( "tunika"). Čak i u pod-rodovima Scorpiris, Xiphion i Reticulata roda Iris, javljaju se lukovičasti gomolji, koji su vjerovatno evoluirali nezavisno od pravih lukovica. Formiranje gomolja je osnovno obilježje potfamilije Crocoideae, ali i nekih afričkih rodova plemena Homeriinae i Ferrariinae unutar plemenana Irideae. U Crocoideae, gomolji imaju jak centralni cilinder, uz formiranje korijenja sa tuberoznom osnovom, a obično se sastoje od nekoliko internodija. Oblik gomolja se razlikuje unutar plemena. U plemenu Watsonieae su nastali iz pazušnih pupoljaka na osnovi cvjetnih pupova, a klijanjem gomolja se formiraju u lukovičasti vrh. Nasuprot tome, Croceae proizvode barem dio gomolja iz baze cvjetnih pupoljaka, a izdanci naredne godine nastaju iz pupoljaka u gornjem čvoru gomolja. Gomolji u okviru plemena Irideae su sa difuzno izraženim centralnim cilindrom, a proljetno korijenje niče iz pupoljaka na njihovom vrhu.
Listovi su morfološki i anatomski obično u obliku mača i skoro isti i na dnu i pri vrhu (unifacijalni), a stoje u otvorenom koričnom listu. Odstupanja se javljaju kao sklopljeni listovi Tigridieae i nekih Crocoideae (Babiana i većine tipova Crocosmia ). Kod nekih se formiraju dorziventralni zalisci sa različitim površinama, posebno kod afričkih Homeriinae, potplemena u plemenu Irideae. U podrodovima 'Scorpiris' ',' 'Xiphium' ' i ' 'Reticulata roda Iris imaju listove sa različitim vrhovima i osnovama. Dorziventralni listovi se javljaju u Ixioideae i rodovima šafrana (Crocus) i Syringodea . Zatvorene obloge se mogu naći u cijeloj potporodici Crocoideae, a ponekad se također javljaju u potporodici Iridoideae.
Osnovni oblik cvasti u porodica je takozvani rifidij, specijaliziran za smještanje jednodijelnih cima. U potfamiliji Iridoideae, ove cvasti su ili vršne na glavnom i bočnim drškama ili su uređene drugačije, se metlicama, ili su sasvim usamljene ili u grupama od nekoliko cvasti. Ovaj riifidij se sastoji od dvije velike, listokike plohe, od kojih svaka obavija neki od cvjetova koje rastu iz zajedničkog polazišta. Cvjetovi sukcesivno izlaze iz rascijepa, u zavisnosti od njihovog broja u periodu cvjetanje od oko sedmice dana. Obično u parovima srasle cvasti su karakteristične za potfamiliju Nivenioideae. U rodu Isophysis u monogeneričkoj potporodici Isophysidoideae, cvjetovi su pojedinačni, ali su kao i cvast Iridoidae okruženi sa dvije nasuprotne koric. U potfamiliji Crocoideae cvasti su bez drške i svaka je okružena vanjskim i unutrašnjim linernim listom. Osim u rodu Pillansia, cvasti svih Ixioideae su ravno raspoređene ili sa blago zakrivljenom osi, formirajući na taj način neku vrstu šiljaka. U rodu Pillansia, cvjetovi su raspoređeni u metlicu. U nekim Crocoideae, lapovi su smanjeni tako da pojedini cvijetovi stoje pojedinačno na svakoj grani cvjetne osi. Ovaj oblik cvasti se javlja u redu Romulea, naprimjer, rodu ' Syringodea, šafrana (Crocus).
Cvjetovi Iridaceae su dvospolni i vrlo varijabilne u boje, veličine i oblika, a osnovna svojstva su trojnost građe i gubitak unutrašnjeg kruga prašnika. Osim Isophysidoideae, plodnica je podrasla. Cvjetovi su često radijalne simetrije, a izuzeci su veliki dio Crocoideae i roda Diplarrhena iz Iridoideae koji su zigomorfni .
Kod svih Crocoideae i nekih Nivenioideae (Nivenia, Witsenia), Patersonioideae i Iridoideae (perunike (Iris), Moraea sekcije tubiflora, (Olsynium) cvjetovi rastu zajedno. Cjevasta krunica je tipska za sve Crocoideae, a period cvatnje ove potporodice traje najmanje dva dana; cvjetovi su vrlo izdržljivi i imaju pravi venatur, ono što ih razlikuje od kratkih cvetova sa razgranatim venaturom Iridoideae i Nivenioideae. Isophysidoideae imaju dugotrajne cvjetove. Prašnici se razlikuju u većini rodova plemena Mariceae i Tigridieae, a relativno tanke drške jedva podržavaju antere (kesice za polen) . Ovi su stoga lahko dostupni gornjim dijelovima sraslog tučka. U nekih Irideae i Tigridieae, prašnici su spojeni zajedno. Polen Iridaceae je jednostavno izbrazdan i imaju mrežastu egzinu (površinu polenovog zrna). Crocoideae se neznatno razlikuju od takve egzine jer im je prošarana finim i čestim trnovima. Polen bez blende javlja se u rodovima Syringodea i Crocus (šafrani). Dvobridni polen se često javlja kod Tigridieae. Iridoideae često imaju sinkoplatni polen, a akolpatni ili anomatremni neke sekcije i pod-rodovi perunika (Iris).
Tučkovi u Isophysidoideae i Nivenioideae se sastoje se od relativno kratkih zakrilaca ili su granati, sa žigovima (njuške) na cijeloj površini. U mnogih Iridoideae imaju duge grane, koje se često projiciraju iza samog tučka. Rubovi tih grana su uvijeni tako da su cjevasti. U Irideae, Mariceae i nekim rodovima Tigridieae, ove strukture su više specijalizirane: vrhovi grana tučka se formiraju u parove, sa uspravnim, neispupčenim dodacima na površini njuške koja je ograničena na donjem dijelu. U Irideae, projekcije su spljoštene, a pored toga srasle sa krunicom, a stigmatska površina je često samo mali prostor u sredini projekcije. Kod Trimezieae i mnogih Tigridieae, tučkovi su produženi i sa zadebljanjimaa, a njuška režnjevita i sama; drugi par je često uspravan, sličan dodacima grana, ali su manji. U nekim rodovima u ovoj konfiguraciji, tučkovi su reducirani, tako da su u Eleutherine i Calydorea samo formiraju duge filamentne krake, kao kod Nemastylis, Alophia i Tigridia', gdje su parni, obično vitki krpasti tučkovi.
Plodovi Iridaceae su lokulizirane kapsule, sa tri plodna odjeljka u kojima je sjeme, u jednom ili dva reda. Embrion u sjemenci leži ravno. Endosperm je mesnat ili nabubren. Sjemenke mogu imati arilus ili krilca za lebdenje.
Članovi porodice Iridaceae rastu na širokom izboru staništa. Jedino mjesto gdje ne rastu je u samom moru, iako se Gladiolus gueinzii javlja na obali tik iznad visoke linije okenske plime na dohvat ruke. Većina vrsta su prilagođeni sezonskoj klimi, sa izraženim suhim ili hladnoim periodom nepovoljnim za rast biljaka i tokom kojeg su biljke neaktivne. Kao rezultat toga, većina vrsta su listopadne. Zimzelene vrste su ograničene na suptropske šume ili savane, umjerene travnjake i vječno vlažne krajolike. Nekoliko vrsta raste u močvarama ili duž potoka, a neke čak samo u raspršenim sezonskim vodopadima.
Nadzemni dijelova (listovi i stabljika) listopadnih vrsta ugibaju kada lukovica ili podanak (kormus) ili ulazi u sezonu mirovanja. Biljke na taj način preživlava periode koji su nepovoljni za rast I povlače se pod zemlju. Ovo je posebno korisno u travnjacima i tzv. Finbosa (osobene južnoafričke vegetacije), koje su prilagođene redovne požere u sušnom periodu. Tada su biljke uspavane (dormancija) i njihove lukovice ili izdanci su u stanju da prežive vrelinu vatre pod zemljom. Tada požar očistiti površinu tla od konkurentne vegetacije, i oplodi ga pepelom. Dolaskom prvih kiša, uspavani izdanci su spremni da naprosto eksplodiraju u rastu, izbijanjem stabljike i cvjetova prije nego što oni mogu biti u hladu ostale vegetacije. Na mnogim travnjakcima i finbosima predstavnici ove porodice najbolje cvjetaju nakon požara, a neke vrste cvjetaju samo u sezoni nakon požara.
U ovoj porodici je priznato do 80 rodova, sa ukupno oko 1.500 vrsta, širom svijeta. Najveću raznolikost rodova imaju u afričkoj ekozoni, a posebno u Južnoj Africi. Začin šafran dolazi od plodnice I tučka šafrana, Crocus sativus.
|author=
(pomoć) Le Iridaceae i è 'na famìa botànica de l'ùrden de le Liliales segónt la clasificasiù del Cronquist, o de le Asparagales segónt la clasificasiù filogenética. La töl dét presapóch 1800 spéci e 92 zèner, uriginàre per lo piö de le regiù tropicài, del Sud Africa e de l'America centro-meridionàla, ma che le crès de spès apò a ndèle regiù temperàde. 'N Itàlia, al stat spontàneo, se pöl troàn enfìna a 'na sinquantìna de spéci de 5 zèner diferèncc.
I è piànte erbàcee perèni che g'ha dei rizòmi o bulbi o bulbo-tùberi, condèi gamp sèmpe o ramificàcc, le fòie i è lineàr o a pónta, enguainànte, co l'òrlo 'ntréch, parallelinèrvie, fiùr vistùs, enciurciàcc sö quan che i è zùegn endèna spata, con dò o piö bràtee, col peregóne a 6 tépali saldàcc ensèma endèla part inferiur o che fùrma 'n tübo piö o méno lónch e larch endèla part terminàla, ovàre costitüìt de trè lòze con divèrsi òvuli, àle ólte i è sùi (per ezèmpe i Crocus) o piö de spès reünìcc en enfiurescènse terminàle, a fùrma de spìga, gràta, o sìme, fröcc a càpsula có somésa nömerùza de sòlit de fùrma bislónga.
Sotafamìe e tribù
Iridaceae is a faimily o plants in Order Asparagales, takin its name frae the Irises, meanin rainbow, referrin tae its mony colours.
Iridaceae is a faimily o plants in Order Asparagales, takin its name frae the Irises, meanin rainbow, referrin tae its mony colours.
Iridaceae je porodica monokotiledonskih cvjetnica iz reda Asparagales. Imenovana je po tipskom rodu Iris što znači duga (prema mnogim bojama cvjetiova). Obuhvata 66 prihvaćenih rodova, sa ukupno oko 2.244 vrsta, rasprostranjenih širom svijeta.). Uključuje i brojne druge dobropoznate kultivirane biljke, kao šro su one iz rodova Freesia, Gladiolus i Crocus.
Članovi ove porodice su višegodišnje biljke , sa lukovicama, podancima ili rizomima. Biljke rastu uspravno, a imaju lišće koje su uglavnom liči na trave, sa oštrim centralnim ulegnućem.
Le Iridaceae i è 'na famìa botànica de l'ùrden de le Liliales segónt la clasificasiù del Cronquist, o de le Asparagales segónt la clasificasiù filogenética. La töl dét presapóch 1800 spéci e 92 zèner, uriginàre per lo piö de le regiù tropicài, del Sud Africa e de l'America centro-meridionàla, ma che le crès de spès apò a ndèle regiù temperàde. 'N Itàlia, al stat spontàneo, se pöl troàn enfìna a 'na sinquantìna de spéci de 5 zèner diferèncc.
Irisplaanten (Iridaceae) san en plaantenfamile uun det kategorii faan a spargeloortagen (Asparagales). Jo kem üüb a hiale welt föör. At jaft wel son 2.000 ünlik slacher.
Diar san 66 sköölen:
... an noch flooken muar
Irisplaanten (Iridaceae) san en plaantenfamile uun det kategorii faan a spargeloortagen (Asparagales). Jo kem üüb a hiale welt föör. At jaft wel son 2.000 ünlik slacher.
Τα Ιριδοειδή ή Ιριδίδες (Iridaceae) είναι μια οικογένεια που υπάγεται στην τάξη των Λειριωδών (Liliales) και περιλαμβάνει περίπου 60 γένη με 800 είδη που φύονται σε εύκρατες και τροπικές περιοχές[1] διαιρείται σε τρεις υποοικογένειες: Τα Κροκοειδή (Crocoideae), τα Ιριδοειδή (Iridoideae) και τα Ιξιοειδή (Ixioideae).
Είναι πόες πολυετείς με βολβούς, βολβοκονδύλους ή ριζώματα και φύλλα συνήθως μακριά, ξιφοειδή[2] ή γραμμοειδή. Έχουν άνθη μονήρη ή τοποθετημένα σε ταξιανθίες, τριμερή, ακτινόμορφα ή ζυγόμορφα. Στην οικογένεια των Ιριδοειδών ανήκουν οι γλαδιόλες, οι φρέζιες κ.α.
Τα Ιριδοειδή ή Ιριδίδες (Iridaceae) είναι μια οικογένεια που υπάγεται στην τάξη των Λειριωδών (Liliales) και περιλαμβάνει περίπου 60 γένη με 800 είδη που φύονται σε εύκρατες και τροπικές περιοχές διαιρείται σε τρεις υποοικογένειες: Τα Κροκοειδή (Crocoideae), τα Ιριδοειδή (Iridoideae) και τα Ιξιοειδή (Ixioideae).
Είναι πόες πολυετείς με βολβούς, βολβοκονδύλους ή ριζώματα και φύλλα συνήθως μακριά, ξιφοειδή ή γραμμοειδή. Έχουν άνθη μονήρη ή τοποθετημένα σε ταξιανθίες, τριμερή, ακτινόμορφα ή ζυγόμορφα. Στην οικογένεια των Ιριδοειδών ανήκουν οι γλαδιόλες, οι φρέζιες κ.α.
Касачовыя (Iridaceae) — сямейства кветкавых расьлін, якое зьмяшчае каля 65 родаў і 1810 відаў[1].
Шматгадовыя травы, рэдка аднагадовыя або хмызьнякі з драўняным каудэксам. Квітнеючыя сьцеблі простыя або разгалінаваныя. Лісьце прыкаранёвае і сьцябловае, звычайна мечападобнае. Кветкі большасьці Iridaceae буйныя і яркія. Плод — каробачка[1].
Распаўсюджаныя амаль па ўсім сьвеце[1].
Касачовыя (Iridaceae) — сямейства кветкавых расьлін, якое зьмяшчае каля 65 родаў і 1810 відаў.
Перуниките (науч. Iridaceae) се фамилија на скриеносемени растенија од редот Шпаргловидни (Asparagales). Обединува над 2000 видови на многугодишни тревести растенија кои се распространети во целиот свет.
Перуниките се распространети речиси по целиот свет, при што јасно се издвојуваат два центри на распространување: Капска област, откаде се шират по цела Африка и Европа до 60° СГШ, и воопшто по Стариот свет (Iris, Crocus, Galaxia, Ixia, Romulea, Gladiolus), а другиот центар - тропска и суптропска Америка (Moraea, неколку видови од родовите Iris, Sisyrhinchium и др.).
Кај повеќето претставници на оваа фамилија постојат хоризонтални ризоми, повеќе или помалку крупни, со прстенести лузни од отпаднатите листови. На растечкиот дел, ризомот преминува во стебло со листови и цветови; во основата на стеблото може да се забележи лисната пупка која се развива на следниот год и служи за продолжување на ризомот; освен тоа, се одделуваат подземни изданоци со помош на кои ризомот се разгранува; цветоносното стебло изумира секоја година. Кај другите перуники растенија (качунка, неколку видови на перуники, гладиола) ризомот е значително намален и расте во ширина, со што образува т.н. грутчеста луковица (лат. bulbo-tuber), која расте од својот врв секоја година.
Листовите кај повеќето перуники растенија се сместени првенствено на основата на стеблото (ризомот), пред сè поради кратките стеблени коленца (нодии) и ги има три типа: тревести - мембранозни или во вид на полупроѕирни лисни основи кои го обвиваат стеблото заедно со останатите листови; интермедиерни или вистински листови - најдобро развиени: тие се подолги, плоснати, лентообразни или мечовидни, понекогаш закривени во облик на срп; кај мал број видови може да бидат четиристрани, тенколинејни и стеблени; и на крај, врвни или прицветни листови (брактеи), често се мембранозни, забраздени, кои образуваат вид на превлака околу цветовите што ги прекрива сè до нивното појавување.
Цветовите во најголем дел се правилни, изградени по троен тип, со 6 делови на околуцветникот распоредени во два круга; надворешните делови се покрупни од внатрешните; прашници има само 3 (само кај родот Campynema има 6) и тие седат спроти надворешните делови на околуцветникот (покровни ливчиња); не се развиени три прашника кои би соодветствувале на трите внатрешните покровни ливчиња. Кај некои видови сите 6 покровни ливчиња се совршено еднакви (качунка), но кај повеќето надворешните 3 се разликуваат од внатрешните, а кај многу претставници тие се сраснати во цевка, која е особено долга кај шафранот - неретко и до 1 dm. Плодницата е долна, трикоморна, со 3 венчевидни устенца кои понекогаш (кај перуниките) се посилно развиени од вистинските венечни ливчиња и лесно можат да се помешаат со последните; кај други видови столпчето на плодницата е просто, но тоа секогаш се распаѓа на 3 помали или поголеми венчевидни устенца.
Плод — многусемена кутијка, која се распукува на три дела.
Цветовите на повеќето перуники се специјализирани за опрашување со инсекти, неколку видови од родовите Watsonia, Babiana, Chasmanthe се опрашуваат со птици.[2]
Iris junoniana2.jpg
Перуниките (науч. Iridaceae) се фамилија на скриеносемени растенија од редот Шпаргловидни (Asparagales). Обединува над 2000 видови на многугодишни тревести растенија кои се распространети во целиот свет.
Чекилдектер тукуму (лат. Iridaceae) – өсүмдүктөрдүн бир үлүштүүлөр классындагы тукум. Тамыры сойлоп өсүүчү, жоон жиптей же түймөкчө сымал. Сабагы жок же 10-20 смге жеткен начар өөрчүгөн сабактуу, жалбырактары негизинен тамыр моюнчасына топтолгон. Гүл чөйчөкчөсү жок, 6 үлүштүү желекчеси болот. Аталыгы 3, энелиги бирөө, астыңкы мөмөлүктүү. Мөмөсү – кутуча. Кыргызстанда Ч. т.-нун 4 уруусу 12 түрү кездешет. Алар эрте жазда гүлдөп бүтөт. Адырдын, бөксө тоонун, нымдуу жерлеринде, ошондой эле өзөн бойлоп өсөт. Ч. т-нун бир түрү (Колпаков иридодиктиуму) сейрек кездешкендиктен Кыргызстандын Кызыл китебине катталган. Дагы бир түрү алатоо крокусу өтө кооз, эрте жазда гүлдөйт (азайып), жоголуп бараткан өсүмдүк.
Чекилдектер тукуму (лат. Iridaceae) – өсүмдүктөрдүн бир үлүштүүлөр классындагы тукум. Тамыры сойлоп өсүүчү, жоон жиптей же түймөкчө сымал. Сабагы жок же 10-20 смге жеткен начар өөрчүгөн сабактуу, жалбырактары негизинен тамыр моюнчасына топтолгон. Гүл чөйчөкчөсү жок, 6 үлүштүү желекчеси болот. Аталыгы 3, энелиги бирөө, астыңкы мөмөлүктүү. Мөмөсү – кутуча. Кыргызстанда Ч. т.-нун 4 уруусу 12 түрү кездешет. Алар эрте жазда гүлдөп бүтөт. Адырдын, бөксө тоонун, нымдуу жерлеринде, ошондой эле өзөн бойлоп өсөт. Ч. т-нун бир түрү (Колпаков иридодиктиуму) сейрек кездешкендиктен Кыргызстандын Кызыл китебине катталган. Дагы бир түрү алатоо крокусу өтө кооз, эрте жазда гүлдөйт (азайып), жоголуп бараткан өсүмдүк.
ఇరిడేసి (లాటిన్ : Iridaceae) పుష్పించే మొక్కలలోని ఏకదళబీజాలుకు చెందిన ఒక కుటుంబం. దీని పేరు ఐరిస్ (Iris) ప్రజాతికి చెందిన మొక్కలనుండి వచ్చింది. ఇవి ప్రపంచవ్యాప్తంగా విస్తరించాయి. దీనిలో సుమారు 2000 జాతులు ఉన్నాయి. క్రోకస్ (Crocus), ఐరిస్ ప్రజాతులు యూరేసియా పూలలో ప్రముఖస్థానాన్ని ఆక్రమించాయి.[1]
|coauthor=
ignored (|author=
suggested) (help)
Iridaceae (/ɪrɪˈdeɪsiˌaɪ, -siːˌiː/) is a family of plants in order Asparagales, taking its name from the irises, meaning rainbow, referring to its many colours. There are 66 accepted genera with a total of c. 2244 species worldwide (Christenhusz & Byng 2016[2]). It includes a number of other well known cultivated plants, such as freesias, gladioli and crocuses.
Members of this family are perennial plants, with a bulb, corm or rhizome. The plants grow erect, and have leaves that are generally grass-like, with a sharp central fold. Some examples of members of this family are the blue flag and yellow flag.
The family name is based on the genus Iris, the family's largest and best-known genus in Europe. This genus dates from 1753, when it was coined by Swedish botanist, Carl Linnaeus. Its name derives from the Greek goddess, Iris, who carried messages from Olympus to earth along a rainbow, whose colours were seen by Linnaeus in the multi-hued petals of many of the species.
The family is currently divided into four subfamilies but the results from DNA analysis suggest that several more should be recognised:
Subfamily Crocoideae is one of the major subfamilies in the family Iridaceae. It contains many genera, including Afrocrocus, Babiana, Chasmanthe, Crocosmia, Crocus, Cyanixia, Devia, Dierama, Duthiastrum, Freesia, Geissorhiza, Gladiolus, Hesperantha, Ixia, Lapeirousia, Melasphaerula, Micranthus, Pillansia, Romulea, Sparaxis, Savannosiphon, Syringodea, Thereianthus, Tritonia, Tritoniopsis, Xenoscapa and Watsonia. They are mainly from Africa, but includes members from Europe and Asia. The rootstock is usually a corm, they have blooms which sometimes have scent are collected in inflorescence and contain six tepals. The nectar is produced mostly in the base of the bloom from the glands of the ovary, which is where the flower forms a tube-like end. In some species there is no such end and the plant only provides pollen to pollinating insects. Members of this subfamily have the sword-shaped leaves typical of Iridaceae.
Subfamily Isophysidoideae contains the single genus Isophysis, from Tasmania. It is the only member of the family with a superior ovary and has a star-like yellow to brownish flower.
Subfamily Nivenioideae contains six genera from South Africa, Australia and Madagascar, including the only true shrubs in the family (Klattia, Nivenia and Witsenia) as well as the only myco-heterotroph (Geosiris). Aristea is also a member of this subfamily. It is distinguished by having flowers in small, paired clusters among large bracts, slender styles that are divided into three slender branches and nectar (when present) produced from glands in the ovary walls. The flowers are always radially symmetrical, with separate tepals (petals) and the rootstock is a rhizome.
Subfamily Iridoideae is distributed throughout the range of the family and contains the large genera Iris and Moraea. It is the only subfamily that is represented in North and South America. The species have flowers in solitary clusters among large bracts, styles that are often petal-like or crested and nectar (when present) is produced from glands on the tepals. Most species have separate petals and the rootstock is usually a rhizome or rarely a bulb. The flowers are almost always radially symmetrical. Bobartia, Dietes and Ferraria belong to this subfamily.
Iridaceae Iridoideae CrocoideaeMembers of Iridaceae occur in a great variety of habitats. About the only place they do not grow is in the sea itself, although Gladiolus gueinzii occurs on the seashore just above the high tide mark within reach of the spray. Most species are adapted to seasonal climates that have a pronounced dry or cold period unfavourable for plant growth and during which the plants dormant. As a result, most species are deciduous. Evergreen species are restricted to subtropical forests or savannah, temperate grasslands and perennially moist fynbos. A few species grow in marshes or along streams and some even grow only in the spray of seasonal waterfalls.
The above ground parts (leaves and stems) of deciduous species die down when the bulb or corm enters dormancy. The plants thus survive periods that are unfavourable for growth by retreating underground. This is particularly useful in grasslands and fynbos, which are adapted to regular burning in the dry season. At this time the plants are dormant and their bulbs or corms are able to survive the heat of the fires underground. Veld fires clear the soil surface of competing vegetation, as well as fertilise it with ash. With the arrival of the first rains, the dormant corms are ready to burst into growth, sending up flowers and stems before they can be shaded out by other vegetation. Many grassland and fynbos irids flower best after fires and some fynbos species will only flower in the season after a fire.
The family has a very diverse pollination ecology. Most species are pollinated by various species of solitary bees but many are adapted to pollination by sunbirds. These species typically have red to orange, trumpet-like flowers that secrete large amounts of nectar. Other species are adapted to pollination by butterflies and moths, carrion flies and long-proboscid flies, and even monkey-beetles.
Up to 80 genera have been recognised in the family, with a total of around 1500 species, worldwide. The Afrotropical realm, and in particular South Africa, have the greatest diversity of genera. The spice saffron comes from the stigma of the saffron crocus, Crocus sativus.
Iridaceae (/ɪrɪˈdeɪsiˌaɪ, -siːˌiː/) is a family of plants in order Asparagales, taking its name from the irises, meaning rainbow, referring to its many colours. There are 66 accepted genera with a total of c. 2244 species worldwide (Christenhusz & Byng 2016). It includes a number of other well known cultivated plants, such as freesias, gladioli and crocuses.
Members of this family are perennial plants, with a bulb, corm or rhizome. The plants grow erect, and have leaves that are generally grass-like, with a sharp central fold. Some examples of members of this family are the blue flag and yellow flag.
Las iridáceas (Iridaceae) son una familia de plantas perennes, herbáceas y bulbosas pertenecientes al orden Asparagales dentro de las monocotiledóneas. La familia, cuyo nombre deriva del género Iris, cuenta con más de 2000 especies que se distribuyen por casi todo el mundo, siendo una de las familias más importantes en horticultura. Géneros tales como Crocus e Iris son componentes preponderantes de las floras de varias regiones de Eurasia e Iris se halla muy bien representado en Norte América. Gladiolus y Moraea son géneros muy amplios y componentes principales de la flora subsahariana y sudafricana. Sisyrinchium, con más de 140 especies, es el género de iridáceas más diversificado en América, donde también se encuentran varios otros miembros de la familia, muchos de los cuales son importantes en la floricultura tropical.[1]
Actualmente se reconocen 66 géneros que se distribuyen entre siete subfamilias y ocupan una gran variedad de hábitats. La mayoría de las especies se adapta a climas estacionales que tienen un período de pronunciada sequía o frío desfavorables para el crecimiento vegetal y durante el cual las plantas permanecen latentes. Por esa razón, la mayoría de las iridáceas son de hoja caduca ya que sus partes aéreas (hojas y tallos) se secan cuando el bulbo o el cormo entra en letargo o dormancia. Las plantas así sobreviven períodos que no son favorables para el crecimiento refugiándose bajo el suelo. Las especies de iridáceas de hoja perenne se limitan a los bosques subtropicales y a las sabanas, a las praderas templadas y a los fynbos húmedos.
[[Archivo:Neomarica northiana2.jpg|thumb|Neomarica northiana es una especie que muestra muchas diferencias en el tamaño y forma de los dos ciclos de tépalos. [[Archivo:Watsonia pyramidata 3.jpg|thumb|Watsonia pyramidata, nótese la corola tubular.]]
Las iridáceas son plantas generalmente herbáceas y perennes, raramente anuales o arbustivas leñosas con crecimiento secundario anómalo. El follaje puede mantenerse todo el año o puede secarse en alguna estación para luego rebrotar, por lo que las iridáceas pueden ser perennifolias o caducifolias. Excepcionalmente, como es el caso de Geosiris, no presentan clorofila ya que los miembros de este género son plantas saprofíticas. Los tallos son rizomas, cormos o bulbos, o un cáudice leñoso. Presentan grandes cristales prismáticos de oxalato de calcio en los haces vasculares de las vainas como así también taninos o varios tipos de terpenoides. Los pelos que cubren varios órganos aéreos son simples.
Las hojas son simples, de margen entero, delgadas y en general lineares o ensiformes, paralelinervadas, alternadas y dísticas, muchas veces equitantes, y con lámina unifacial (con el plano de la hoja paralelo al tallo) o terete (circulares en el corte transversal), a lo largo del tallo a basales, de base envainadora, sin estípulas. En Geosiris las hojas son solo escamas y no presentan clorofila.
Las flores de la mayor parte de las iridáceas son grandes y llamativas, perfectas, esto es, son hermafroditas con órganos femeninos y masculinos funcionales. Además, son pentacícilicas ya que poseen cinco verticilos o ciclos de piezas florales: dos ciclos constituyen el perigonio, un ciclo forma el androceo y el último verticilo conforma el gineceo. Con respecto a su simetría, las flores de las iridáceas pueden ser cigomorfas a actinomorfas ya que presentan desde uno a varios planos de simetría. Pueden estar sostenidas a través de un pedicelo, o bien, ser sésiles. En general están encerradas por una a dos brácteas. El perigonio está compuesto por tres piezas externas de sépalos petaloideos y tres piezas internas de pétalos, los que colectivamente se denominan tépalos ya que no difieren en cuanto a su textura o color. El perigonio, no obstante, puede ser homoclamídeo —Sisyrinchium— o heteroclamídeo —Moraea, Iris, Trimezia— según si la forma de los tépalos externos difiere de la de los tépalos internos. Los tépalos internos pueden ser más pequeños y más erectos que los externos, como en el caso de muchas especies de Iris y algunas de Moraea, estar muy reducidos y curvados hacia abajo, como en el caso de los miembros del subgénero Scorpiris; o directamente pueden faltar, como ocurre en Patersonia. Los tépalos usualmente son grandes, imbricados, vistosos, a veces punteados, y pueden ser libres o estar unidos en sus bases, hasta formando un tubo prominente en el caso de los miembros de Ixioideae el que puede tener una longitud de hasta 20 cm como en el caso de Iris unguicularis. Los tépalos externos en el caso de las tribus Irideae y Tigrideae pueden diferenciarse en dos porciones y la porción proximal se denomina «garra». Las garras, especialmente en los tépalos internos, son frecuentemente pilosas y están cubiertos de manchas o marcas y, a menudo, están cubiertos de glándulas. En los tépalos externos de las especies del subgénero Iris se hallan las guías de néctar, las que se encuentran cubiertas de pelos largos y multicelulares que forman lo que se conoce como «barba» y que explica su denominación popular de «iris barbados». El androceo está formado por tres estambres, excepcionalmente solo dos como en el caso de Diplarrhena, los que se hallan insertos en la base de los tépalos externos. Los estambres pueden disponerse separados entre sí o estar unidos por sus filamentos formando un tubo, lo que conforma un androceo monadelfo. La posición de los estambres es variable, ya que pueden disponerse radial o unilateralmente. Las anteras a veces se hallan unidas a las ramas del estilo, son de dehiscencia longitudinal y extrorsa o poricida. El polen usualmente es monosulcado. El gineceo está constituido por tres carpelos unidos entre sí y es de ovario ínfero, a excepción de Isophysis que posee ovario súpero y por esa razón, al menos parcialmente, se halla segregado en su propia subfamilia, Isophysidae. El ovario presenta tres cavidades o lóculos, cada uno de los cuales lleva desde uno a varios óvulos con placentación axilar y, más raramente, parietal. Los óvulos suelen ser anátropos o campilótropos y bitégmicos. El estilo es filiforme, terminal, usualmente con tres ramas o con tres lóbulos, las ramas a veces se hallan expandidas y son petaloideas, como ocurre en muchas especies de Iridoideae. El estigma es trífido, a veces bífido, terminal o bien, dispuesto en la cara abaxial de las ramas del estilo. Los nectarios se hallan en los septos del ovario, en la base de los tépalos externos, en los tépalos internos (Tigridia), en la base de los estambres (Iris) o bien, pueden estar ausentes, como en el caso del género Sisyrinchium.
Las flores son solitarias o bien se hallan en varios tipos de inflorescencias terminales por lo común sostenidas por una bráctea. Los tipos de inflorescencia pueden ser umbelas, ripidios, muchas veces altamente modificadas, o espigas. Los ripidios están cubiertos por dos brácteas (espatas) opuestas, usualmente grandes, foliosas o secas. Cada flor en las espigas presenta dos brácteas opuestas. En Geosiris la inflorescencia es subterránea.
El fruto es una cápsula loculicida normalmente dehiscente, puede ser dura o cartilaginosa y en ocasiones leñosa. Las semillas son entre globulares a angulosas (en forma de prisma) o incluso discoidales y pueden presentar alas, arilo o una cubierta seminal, normalmente con estructura celular y de tono amarronado. El endosperma es duro y contiene hemicelulosa, aceite y proteína. En su interior se ubica un pequeño embrión.[2][3]
Ampliamente distribuidas, siendo especialmente diversas en el sur de África. Las especies de esta familia ocupan hábitats muy diversos, tanto en climas tropicales, subtropicales como templados. La mayoría de las especies de Iridaceae se hallan adaptadas a climas estacionales que presentan períodos excesivamente secos o fríos, desfavorables para el crecimiento vegetal, y en los cuales estas plantas entran en reposo. De hecho, la mayoría de las especies son caducifolias. Las especies perennifolias se hallan restringidas en su distribución a los bosques subtropicales, a las sabanas y a las estepas templadas. En las especies deciduas, la parte aérea (tallos y hojas) se seca durante el período desfavorable y las plantas entran en reposo gracias a que poseen órganos subterráneos de supervivencia y de reserva de nutrientes (rizomas, bulbos y cormos). Esta adaptación es particularmente ventajosa para todas las iridáceas que habitan comunidades que soportan incendios periódicos durante la estación seca. En esos períodos, las plantas se hallan en reposo y de ese modo sobreviven al calor del fuego. Los incendios limpian de vegetación la superficie, eliminando la competencia y, además, aportan nutrientes al suelo a través de las cenizas. Cuando las primeras lluvias caen, los bulbos, cormo (tallo subterráneo)s y rizomas comienzan a brotar rápidamente, iniciando un nuevo período de crecimiento y desarrollo sostenido por las reservas acumuladas en sus tejidos durante la estación previa.
Las iridáceas presentan una gran variabilidad en su ecología reproductiva y una gran diversidad de tipos y estructuras florales congruentes con la adaptación a la polinización por animales (zoofilia).[4] La mayoría de las especies son entomófilas y son polinizadas por diversos órdenes de insectos (especialmente escarabajos, abejas y moscas), mientras que otras son polinizadas por pájaros (ornitófilas). Las recompensas florales son néctar o polen.
Las semillas usualmente son dispersadas por viento o agua, pero también ocurre dispersión biótica.
La mayoría de las especies que componen este género florecen en verano, cuando las hojas ya están secas. Las flores, actinomorfas a cigomorfas, son usualmente de color rosado o rojo, si bien también hay especies con flores de color blanco, amarillo, marrón o crema. El género presenta dos números cromosómicos básicos, x= 15 y 16.
La biología de la polinización de Tritoniopsis es bastante sorprendente. Hay especies que presentan flores con los tépalos unidos en sus bases formando un tubo corto y de color rosado que son polinizadas por abejas que buscan su néctar. A partir de estos caracteres florales, considerados ancestrales, se han derivado varios modos más especializados de polinización durante la evolución del género. Así, cuatro especies con tubos florales alargados y con perianto bilabiado rosado o rojo son polinizadas por pájaros del género Nectarinia (Passeriformes) o bien por la mariposa Aeropetes tulbaghia. Otras dos especies con flores rosadas con márgenes rojos son polinizadas por moscas del género Prosoeca (Nemestrinidae). Tritoniopsis parviflora, finalmente, se considera única entre las iridáceas de Sudáfrica, ya que además de presentar néctar azucarado, produce aceite en las flores como recompensa para la abeja Redivia gigas (Melittidae).[5]
Las iridáceas son una de las familias más grandes y mejor estudiadas dentro del orden Asparagales,[6][7][8][9][10] se distingue de las otras familias de Aspargales debido a la estructura única de su inflorescencia (un ripidio) y su combinación de ovario ínfero con tres estambres. En las iridáceas también son comunes las hojas unifaciales, mientras que las hojas bifaciales son la norma en las restantes asparagales.[2]
La divergencia entre las doryantáceas y las iridáceas ocurrió hace aproximadamente 82 millones de años, durante el período Campaniense del Cretácico. Isophysis es el único miembro viviente de las iridáceas que es hermano de todos los demás integrantes de la familia, de los cuales divergió hace unos 66 millones de años, en el período Maastrichtiense. La familia se originó en el Hemisferio Sur, cuando Australia estaba unida a la Antártida formando un solo supercontinente que se hallaba a latitudes mayores, antes de que ocurriera una glaciación significativa. Los dos clados más grandes de la familia divergieron hace 61 millones de años en el Cretácico tardío. Los análisis filogenéticos basados en la morfología y en las secuencias de ADN indican que las iridáceas constituyen un clado monofilético.[6][11][12][13][10] Los caracteres morfológicos analizados en forma independiente ubicaron a las iridáceas dentro del orden de las liliales,[14][15] mientras que las secuencias de ADN, o el análisis conjunto de datos morfológicos y moleculares, la ubican dentro de Asparagales.[12][13][16]
Tres clados grandes son evidentes dentro de Iridaceae:[6][8][11][10]
Muchas especies de iridáceas han sido estudiadas con respecto a su número cromosómico y cariotipo. Tales estudios han permitido determinar el número cromosómico básico de casi todos los géneros (los cuales varían desde x=6 hasta x=16) y delinear cuáles han sido los cambios cromosómicos que han acompañado la evolución de las iridáceas, desde su centro de diversificación en el sur de África hasta su actual distribución global. La reducción disploide (o sea, la disminución progresiva del número cromosómico básico como consecuencia de rearreglos cromosómicos) ha jugado un papel fundamental en la evolución de varios géneros, tales como Gladiolus, Romulea, Crocus, Iris, Morea y Sisyrinchium. Todos estos géneros presentan varios números cromosómicos básicos y una especialización adaptativa que ha acompañado los cambios a nivel cromosómico.[18] Un ejemplo de estos cambios en el número cromosómico lo ofrece Gladiolus. En este género el número cromosómico básico más frecuente es x=15, con una gran mayoría de especies diploides (2n=30) en África. No obstante, para varias especies africanas se han informado otros números cromosómicos básicos. Así, G. atropurpureus presenta x = 12 (2n = 24 y 36); G. serapiflorus, G. gregarius, y G. pseudospicatus son diploides con x = 11 (2n = 22); G. unguiculatus presenta x = 13 (2n = 26) y x = 12 (2n = 24); mientras que G. actinomorphanthus presenta x = 14 (2n = 28). Estos números básicos x= 10, 11, 12, 13 y 14 se han originado por disploidía a partir de x = 15. Debido a que todas estas especies no se encuentran relacionadas desde el punto de vista morfológico, la reducción disploide en Gladiolus ha ocurrido en varias oportunidades durante la evolución del género, aparentemente en 4 linajes diferentes. Los cambios en el número cromosómico básico no estuvieron acompañados con reducciones en la cantidad de ADN nuclear ya que las mediciones de la longitud cromosómica total indican que todas las especies diploides presentan aproximadamente la misma cantidad de material cromosómico, con independencia del número básico de cromosomas.[19] Finalmente, en África la poliploidía en las especies de Gladiolus es infrecuente, pero en las especies euroasiáticas es la regla más que la excepción. De hecho, el análisis cromosómico de las entidades europeas G. atroviolaceus, G. communis, G. illyricus, G. imbricatus y G. italicus indicó que no existen poblaciones diploides, sino que la mayoría de esos taxones forman series poliploides (3x, 4x, 6x, 8x y 12x) basadas en el número básico x = 15.[20]
El nombre de la familia se basa en el del género Iris, el mayor y más conocido de Europa. El origen del nombre se remonta a 1753, cuando Carlos Linneo viendo el extenso colorido de sus especies lo nombró como la diosa griega Iris.[21] Este es un nombre conservado, de modo que incluso si un nombre anterior llega a ser descubierto para la familia, el nombre «Iridaceae» seguiría siendo válido.[22] Se atribuye a la obra de 1789 de Antoine Laurent de Jussieu Genera plantarum secundum ordines naturales disposita, juxta methodum in horto Regio Parisiensi exaratum anno 1774.
La familia ha sido aceptada en todos los grandes sistemas de clasificación del siglo XX. En el sistema de Cronquist es tratada como parte del orden Liliales dentro de la subclase Liliidae,[23] el sistema de Takhtajan la colocó en su propio orden —Iridales— junto con Isophysidaceae y Geosiridaceae, las cuales fueron tratadas como familias separadas con un solo género cada una,[24] y en el sistema de Thorne es tratada como parte del orden Orchidales, en su propio suborden, Iridineae.[25] En el sistema creado por el Grupo para la filogenia de las angiospermas en 1998, 2003 y 2009 (APG, APG II y APG III, respectivamente) se coloca a las iridáceas en el orden de las asparagales, que forma parte a su vez de un clado llamado «monocotiledóneas no commelinóideas».[26][27]
Sobre la base de la morfología floral y vegetativa, la anatomía, la embriología, la ultraestructura del polen, el análisis cromosómico y la quimiosistemática de compuestos flavonoides, la familia Iridaceae ha sido subdividida por el botánico Peter Goldblatt en cuatro subfamilias, las cuales se corresponden con los cuatro linajes principales que sugiere el análisis filogenético:[28][29][30]
La familia comprende aproximadamente 70 géneros y más de 1600 especies, distribuidas por todo el globo, con una marcada concentración de especies en el hemisferio sur y el mayor centro de radiación en África, al sur del Sahara.
Muchas especies de Iridaceae presentan una gran importancia económica en la horticultura ornamental y en la industria de la flor cortada, especialmente Gladiolus, Freesia, Sparaxis, Iris, Tigridia («flor tigre»), Ixia («lirio del maíz»), Romulea, Neomarica, Moraea («lirio mariposa»), Nemastylis, Belamcanda, Sisyrinchium («pasto de ojos azules»), Crocosmia, y Trimezia. Muchos otros géneros (Watsonia, Crocus, Dietes, Tritonia, Hesperantha y Neomarica) se cultivan en jardines en regiones tropicales y templadas, como plantas perennes y bulbosas.[46][47][48]
Moraea y Homeria son dos géneros de plantas venenosas y representan un problema en las regiones productoras de ovinos y bovinos, notablemente en Sudáfrica.[46]
Numerosas especies de iridáceas han sido utilizadas como plantas alimenticias, condimenticias, ornamentales y medicinales por diferentes culturas a través de los siglos. Los indios Navajo, por ejemplo, utilizaban decocciones de la planta de Iris missouriensis Nutt. como emético.[49] Trozos de rizomas de la misma especie eran utilizados para controlar el dolor de muelas[50] o se aplicaba la decocción caliente de la planta en los oídos para calmar la otitis.[51] Las raíces pisadas de Iris versicolor L. se aplicaban en las heridas, probablemente como antiséptico[52] y las infusiones de las raíces secas se suministraban para calmar cualquier dolor.[53] En Hawái, Sisyrinchium acre se utilizaba de diversos modos. Las hojas y el jugo que se podía extraer de ellas se utilizaban para dar color azul a los tatuajes. Las hojas, maceradas con sal, azúcar y otras especies se recomendaba para limpiar y curar enfermedades de la piel.[54] En India, Iris ensata se usaba como antihelmíntico, depurativo, diurético y vermífugo y, junto con otras especies, en el tratamiento de afecciones venéreas.[55] El lirio leopardo (Iris domestica) tiene una larga historia de uso en la medicina tradicional china ya que aparentemente es muy efectiva para controlar enfermedades causadas por bacterias, hongos y virus, como así también para disminuir la fiebre o disminuir inflamaciones. Las raíces de esta especie se cosechaba en el verano o el otoño y se secaba para usar más tarde.[56] Otra Iridácea muy utilizada en medicina popular durante siglos es el azafrán (Crocus sativus). Los usos eran múltiples: antiespasmódico, afrodisíaco, carminativo, expectorante, narcótico, sedativo y estimulante, siendo en la actualidad reemplazado por medicinas menos onerosas.[57]
La raíz de orris son los rizomas secos de Iris germanica, Iris florentina[58] o Iris pallida. Antiguamente se utilizaba en medicina herbal occidental y, en la actualidad, se usa principalmente como fijador y nota de base en perfumería, como así también como ingrediente de muchas marcas de ginebra.[59][60]
La flor de lis (en el francés original fleur de l'iris) de la heráldica es una flor estilizada de una especie del género Iris. Específicamente, se trata de Iris pseudacorus, una especie común al borde de los cursos de aguas en Francia. Se utiliza como un diseño decorativo o como un símbolo. Puede tener, a un mismo tiempo, un significado religioso, político, dinástico, artístico, emblemático o simbólico.[61]
La flor de lis se ha usado en heráldica desde hace siglos. En el siglo XII, Luis VI y Luis VII fueron los primeros monarcas franceses en usarla en su escudo. Los reyes ingleses la usaron más tarde en sus armas para enfatizar sus reclamos sobre el trono de Francia. En el siglo XIV, se incorporó a menudo en las insignias de familia que se cosían en el manto del caballero, que era usado por su propietario sobre la cota de mallas, de ahí el término «manto de armas».[62][63]
Durante el siglo XX el símbolo de la flor de lis fue adoptado por el Movimiento Scout Mundial, organización presente en todo el mundo. Los scouts la representan sobre fondo de color violeta morado, pintada en blanco o plateado y rodeada por cuerda que acaba en un nudo «llano» (nudo de la hermandad), y con dos estrellas de cinco picos en los pétalos exteriores. Cada pétalo representa uno de los tres principios y deberes (hogar, sociedad y creencia) y tres virtudes (abnegación, lealtad y pureza) que todo Scout debe seguir y tener. Las estrellas representan la vida al aire libre y los diez artículos de la ley scout.[64][65]
Existen especies de iridáceas que se consideran vulnerables o amenazadas de extinción. Las causas pueden ser la degradación de su hábitat natural o una distribución muy restringida. Según la Lista Roja de la IUCN las siguientes especies son vulnerables o se hallan amenazadas:[66] Gladiolus pole-evansii, Gladiolus usambarensis, Moraea callista, Moraea stagnalis, Mastigostyla orurensis, Stahlia monosperma, Crocus cyprius, Crocus etruscus, Crocus hartmannianus, Iris boissieri, Mastigostyla orurensis, Romulea antiatlantica, Romulea aquatica y Romulea multisulcata.
|fechaacceso=
requiere |url=
(ayuda) |fechaacceso=
requiere |url=
(ayuda) |coautores=
(ayuda) |coautores=
(ayuda); |fechaacceso=
requiere |url=
(ayuda) |coautores=
(ayuda); |fechaacceso=
requiere |url=
(ayuda) |fechaacceso=
requiere |url=
(ayuda) |coautores=
(ayuda) |coautores=
(ayuda) |coautores=
(ayuda) |coautores=
(ayuda)
Las iridáceas (Iridaceae) son una familia de plantas perennes, herbáceas y bulbosas pertenecientes al orden Asparagales dentro de las monocotiledóneas. La familia, cuyo nombre deriva del género Iris, cuenta con más de 2000 especies que se distribuyen por casi todo el mundo, siendo una de las familias más importantes en horticultura. Géneros tales como Crocus e Iris son componentes preponderantes de las floras de varias regiones de Eurasia e Iris se halla muy bien representado en Norte América. Gladiolus y Moraea son géneros muy amplios y componentes principales de la flora subsahariana y sudafricana. Sisyrinchium, con más de 140 especies, es el género de iridáceas más diversificado en América, donde también se encuentran varios otros miembros de la familia, muchos de los cuales son importantes en la floricultura tropical.
Actualmente se reconocen 66 géneros que se distribuyen entre siete subfamilias y ocupan una gran variedad de hábitats. La mayoría de las especies se adapta a climas estacionales que tienen un período de pronunciada sequía o frío desfavorables para el crecimiento vegetal y durante el cual las plantas permanecen latentes. Por esa razón, la mayoría de las iridáceas son de hoja caduca ya que sus partes aéreas (hojas y tallos) se secan cuando el bulbo o el cormo entra en letargo o dormancia. Las plantas así sobreviven períodos que no son favorables para el crecimiento refugiándose bajo el suelo. Las especies de iridáceas de hoja perenne se limitan a los bosques subtropicales y a las sabanas, a las praderas templadas y a los fynbos húmedos.
Võhumõõgalised (Iridaceae) on üheiduleheliste õistaimede sugukond.
Võhumõõgalisi on teada umbes 80 perekonda 1500 liigiga; levikult on sugukond kosmopoliitne. Sellesse sugukonda kuuluvad teiste seas gladioolid, iirised, krookused.
Võhumõõgalised (Iridaceae) on üheiduleheliste õistaimede sugukond.
Võhumõõgalisi on teada umbes 80 perekonda 1500 liigiga; levikult on sugukond kosmopoliitne. Sellesse sugukonda kuuluvad teiste seas gladioolid, iirised, krookused.
Iridazeo (Iridaceae) Iridalen ordenako izen bereko familiako landareez esaten da. Hiru motako sustraiak izan ditzakete, sortako luzeak, gladioloek eta gisakoek bezala ondodunak edo erraboiladunak. Zurtoin zuzena izaten dute gehienek, eta hostoak luze zaintsuak. Oso lore desberdina dute genero edo mota batekoek eta bestekoek, baina sexu banakoak dira guztiak. Atsoliliak eta ezpata-loreak dira familia honetako landarerik ezagunenak.[1]. Hosto estuak eta lore morexkak ditu.
Iridazeo (Iridaceae) Iridalen ordenako izen bereko familiako landareez esaten da. Hiru motako sustraiak izan ditzakete, sortako luzeak, gladioloek eta gisakoek bezala ondodunak edo erraboiladunak. Zurtoin zuzena izaten dute gehienek, eta hostoak luze zaintsuak. Oso lore desberdina dute genero edo mota batekoek eta bestekoek, baina sexu banakoak dira guztiak. Atsoliliak eta ezpata-loreak dira familia honetako landarerik ezagunenak.. Hosto estuak eta lore morexkak ditu.
Kurjenmiekkakasvit (Iridaceae) on Asparagales-lahkoon kuuluva kasviheimo. Tieteellisen nimen synonyymejä ovat Crocaceae, Galaxiaceae, Geosiridaceae, Gladiolaceae, Isophysidaceae, Ixiaceae ja Nivenioideae.
Heimoon kuuluu noin 1800 lajia, jotka jaetaan 70–80 sukuun.[1] Suomessa kasvaa alkuperäisenä keltakurjenmiekka, jota kutsutaan myös lyhyesti kurjenmiekaksi, sekä saksankurjenmiekka, joka lienee viljelykarkulainen. Monia muitakin lajeja viljellään puutarhoissa. Kurjenmiekkojen lisäksi heimoon kuuluu muitakin koristekasveja kuten sahramit (Crocus), miekkaliljat (Gladiolus) ja freesiat.
Kurjenmiekkakasvit ovat monivuotisia ja juurakollisia; juuret ovat sienijuurellisia, ja juurikarvat puuttuvat. Ne varastoivat ravinteita talven yli sipulissa tai mehevässä maavarressa. Tämän ravintovaraston turvin ne kukkivat jo keväällä tai varhain alkukesästä. Lehdet ovet kahdessa rivissä, yleensä heinämäiset, yksipintaiset tai syrjittäiset. Kukat ovat tavallisesti isoja, ja niiden värikkäät kehälehdet ovat enemmän tai vähemmän erillisiä; niiden kärki on usein sukasellinen. Heteitä on kolme ja ne sijaitsevat kohdakkain kehän ulkolehtien kanssa. Ponnet avautuvat poispäin kukan keskustasta. Myös emilehdet ovat kohdakkain ulompien kehälehtien kanssa, eikä niissä ole mesiäisiä. Sikiäin on kehänalainen. Vartalo on haarainen ja luotit sijaitsevat monimutkaisten tai laajentuneiden haarojen reunoilla. Siemenessä on hemiselluloosapitoinen endospermi ja melko kookas alkio, jonka sirkkalehti ei tavallisesti ole yhteyttävä.[2]
Kurjenmiekkakasvit ovat levinneisyydeltään yleismaailmallinen heimo.[3]
Eniten kurjenmiekkakasvien lajeja tunnetaan trooppisesta Afrikasta, etenkin Etelä-Afrikasta.[4] Japanissa kurjenmiekkakasveja arvostetaan perinteisesti paljon; niitä kuvataan taiteessa ja heimon lajeja on maakuntien tunnuskasveina.
Kurjenmiekkakasvit kuuluvat Asparagales-lahkon evoluutiopuussa samaan haaraan heimon Xeronemataceae, heinäpuukasvien (Xanthorrhoeaceae), narsissikasvien (Amaryllidaceae) ja parsakasvien (Asparagaceae) kanssa.[5]
Kurjenmiekkakasvien 66 sukua ja 2025 lajia ryhmitellään sukulaisuutensa perusteella seitsemäksi alaheimoksi.[6]
Alaheimossa on vain yksi laji, Tasmaniassa kasvava Isophysis tasmanica. Sen kukat ovat yksittäin ja niissä on suojuslehti (spatha). Sikiäin on yhdislehtinen ja kehänalainen, vartalo lyhythaarainen. [6]
Alaheimo käsittää 30 sukua ja 820 lajia, joita kasvaa ympäri maapallon, mutta erityisesti Keski- ja Etelä-Amerikan vuoristoissa. Kasvit ovat joskus sipulikasveja, yleensä juurakollisia. Kukinto on yksinkertainen viuhko. Kehälehdissä on mesiäisiä. Emin vartalon haarat ovat pitkiä ja putkimaisia. Alaheimon runsaslajisimmat suvut ovat kurjenmiekat (Iris, 280 lajia), mukulakurjenmiekat (Moraea, 200 lajia), silmiöt eli kuovinkukat (Sisyrinchium, 60–260 lajia) ja tiikerikukat (Tigridia, 50 lajia). [6]
Vain yksi suku, Patersonia, jonka levinneisyys on hajanainen: Sumatra, Borneo, Uusi-Guinea, Uusi-Kaledonia, Australia. Lajeja on 24. Kasvit ovat enemmän tai vähemmän puutuvavartisia ja juurakollisia. Sisemmät kehälehdet ovat surkastuneet suomuiksi tai puuttuvat. Heteen palhot yhteen kasvaneet. [6]
Vain yksi suku, Geosiris, ja kaksi lajia, jotka kasvavat Madagaskarissa ja Komoreilla. Kasvit ovat lehtivihreättömiä sienijuuren varassa eläviä. Kukat ovat perättömiä, kehä yhdislehtinen vain tyveltään. Siemenet ovat pieniä, pölymäisiä. [6]
Vain yksi suku, Aristea, jossa 55 lajia Saharan eteläpuolisessa Afrikassa ja Madagaskarissa. [6]
Kolme sukua ja 14 lajia Kapmaassa. Varret puutuvia. Viuhko koostuu 1–2 kukan ryhmistä. Kehä tav. pitkän putkimainen, kehälehdet kynnellisiä. Luotit yksinkertaisia.[6]
28 sukua ja 1005 lajia enimmäkseen Afrikan eteläosissa, myös Euroopassa, Madagaskarissa ja Keski-Aasiassa. Kasvit pystyjuurakkoisia, lehtitupet umpinaisia. Kukinto on tähkämäinen, kukat eri tavoin vastakohtaisia, harvoin säteittäisiä. Kukassa tav. mesiäisiä. Kromosomiluku n = 9–17. Runsaslajisimmat suvut: miekkaliljat (Gladiolus, 260 lajia), valesahramit (Romulea, 90 lajia), Geissorhiza (85 lajia), sahramit eli krookukset (Crocus, 90 lajia), kafferinmiekat (Hesperantha, 80 lajia), babianat (Babiana, 55 lajia), sapelit (Watsonia, 50 lajia) ja iksiat (Ixia, 50 lajia). [6]
Kurjenmiekkakasvien heimo lienee syntynyt eteläisellä mantereella, joka on sittemmin jakautunut Etelänapamantereeksi ja Australiaksi. Sieltä se on levinnyt nykyisille asumasijoilleen kaukolevintänä ja migraation välityksellä Afrikkaan ja Amerikkaan, missä heimo on nykyään runsaimmillaan. Kurjenmiekkakasvit ovat monimuotoisempia esim. Etelä-Afrikassa kuin pohjoisella pallonpuoliskolla. Kapmaassa on huomattavan monimuotoinen lajisto, siellä kasvaa yli 650 lajia. Sopeutumislevittäytyminen tuolla alueella on saattanut alkaa fynbos-kasvillisuudessa mioseenikaudella noin 25 miljoonaa vuotta sitten, kun taas Karoon lajisto on myöhempää perua. [7]
Kurjenmiekkakasvit (Iridaceae) on Asparagales-lahkoon kuuluva kasviheimo. Tieteellisen nimen synonyymejä ovat Crocaceae, Galaxiaceae, Geosiridaceae, Gladiolaceae, Isophysidaceae, Ixiaceae ja Nivenioideae.
Heimoon kuuluu noin 1800 lajia, jotka jaetaan 70–80 sukuun. Suomessa kasvaa alkuperäisenä keltakurjenmiekka, jota kutsutaan myös lyhyesti kurjenmiekaksi, sekä saksankurjenmiekka, joka lienee viljelykarkulainen. Monia muitakin lajeja viljellään puutarhoissa. Kurjenmiekkojen lisäksi heimoon kuuluu muitakin koristekasveja kuten sahramit (Crocus), miekkaliljat (Gladiolus) ja freesiat.
La famille des Iridaceae (Iridacées) est constituée de plantes monocotylédones. La circonscription est discutée : elle comprend environ 1 800 espèces réparties en 67-92 genres répartis en quelques sous-familles.
Ce sont des plantes herbacées (même s'il existe quelques rares arbustes), rhizomateuses, bulbeuses ou à racines épaissies des régions tempérées à tropicales. C'est une famille cosmopolite mais qui manque dans les régions froides et le nord de l'Eurasie.
Dans cette famille, on peut citer le crocus (genre Crocus) producteur de safran, le glaïeul (genre Gladiolus) et l'iris (genre Iris). On peut incorporer les Géosiridacées à cette famille, petites plantes herbacées saprophytes (comme Geosiris aphylla) endémiques de Madagascar.
Le nom vient du genre Iris, nom grec Ίρις, déesse de l'arc-en-ciel d'une plante indéterminée, en référence à la multitude de couleurs des nombreuses espèces de ce genre[1],[2].
La circonscription de cette famille est encore discutée. Cependant la classification classique de Cronquist (1981) et la classification phylogénétique placent cette famille dans l'ordre des Asparagales.
Selon World Checklist of Selected Plant Families (WCSP) (16 avr. 2010)[3] :
Selon Angiosperm Phylogeny Website (20 mai 2010)[4] :
Selon NCBI (16 avr. 2010)[5] :
Selon DELTA Angio (16 avr. 2010)[6] :
Selon ITIS (16 avr. 2010)[7] :
La famille des Iridaceae (Iridacées) est constituée de plantes monocotylédones. La circonscription est discutée : elle comprend environ 1 800 espèces réparties en 67-92 genres répartis en quelques sous-familles.
Ce sont des plantes herbacées (même s'il existe quelques rares arbustes), rhizomateuses, bulbeuses ou à racines épaissies des régions tempérées à tropicales. C'est une famille cosmopolite mais qui manque dans les régions froides et le nord de l'Eurasie.
Dans cette famille, on peut citer le crocus (genre Crocus) producteur de safran, le glaïeul (genre Gladiolus) et l'iris (genre Iris). On peut incorporer les Géosiridacées à cette famille, petites plantes herbacées saprophytes (comme Geosiris aphylla) endémiques de Madagascar.
As iridáceas[1] (Iridaceae) son unha familia de plantas perennes, herbáceas e bulbosas monocotiledóneas pertencentes á orde Asparagales. A familia conta con máis de 2 000 especies, que se distribúen por case todo o mundo, e é unha das familias máis importantes en horticultura. Xéneros como Crocus e Iris son compoñentes predominantes das floras de varias rexións de Eurasia, e Iris está moi ben representado en Norteamérica. Gladiolus e Moraea son xéneros moi amplos e compoñentes principais da flora subsahariana e surafricana. Sisyrinchium, con máis de 140 especies, é o xénero de iridáceas máis diversificado en América, onde tamén se encontran outros membros da familia, moitos dos cales son importantes na floricultura tropical.[2]
Actualmente recoñécense 66 xéneros que se distribúen en sete subfamilias e ocupan unha gran variedade de hábitats. A maioría das especies está adaptada a climas estacionais que teñen un período de pronunciada sequía ou frío desfavorables para o crecemento vexetal, durante o cal as plantas permanecen latentes. Por esa razón, a maioría das iridáceas son de folla caduca, xa que as súas partes aéreas (follas e talos) secan mentres que o bulbo ou o cormo entra en letargo ou dormancia. As plantas así sobreviven períodos que non son favorables para o crecemento refuxiadas baixo o chan. As especies de iridáceas de folla perenne limítanse aos bosques subtropicais e ás sabanas, ás pradeiras temperadas e aos fynbos húmidos (ecosistema arbustivo surafricano).
As iridáceas son plantas xeralmente herbáceas e perennes, raramente anuais ou arbustivas leñosas con crecemento secundario anómalo. A follaxe pode manterse todo o ano ou pode secarse nalgunha estación para logo rebrotar, polo que as iridáceas poden ser perennifolias ou caducifolias. Excepcionalmente, como é o caso de Geosiris, non presentan clorofila, xa que os membros deste xénero son plantas saprofíticas. Os talos son rizomas, cormos ou bulbos, ou un cáudice leñoso. Presentan grandes cristais prismáticos de oxalato de calcio nos feixes vasculares das vaíñas e taninos ou varios tipos de terpenoides. Os pelos que cobren varios órganos aéreos son simples.
As follas son simples, de marxe enteiro, delgadas e en xeral lineares ou ensiformes, paralelinervadas, alternadas e dísticas, moitas veces equitantes, e con lámina unifacial (co plano da folla paralelo ao talo) ou cilíndrica (circulares no corte transversal), situadas ao longo do talo ou basais, de base envaiñadora, sen estípulas. En Geosiris as follas son só escamas e non presentan clorofila.
As flores da maior parte das iridáceas son grandes e rechamantes, perfectas, isto é, son hermafroditas con órganos femininos e masculinos funcionais. Ademais, son pentacíclicas, xa que posúen cinco verticilos de pezas florais: dous deles constitúen o perigonio, un verticilo forma o androceo e o último verticilo forma o xineceo. Con respecto á súa simetría, as flores das iridáceas poden ser de cigomorfas a actinomorfas, xa que presentan desde un a varios planos de simetría. Poden estar sostidas por un pedicelo, ou ben, ser sésiles. En xeral están encerradas por unha ou dúas brácteas. O perigonio está composto por tres pezas externas de sépalos petaloideos e tres pezas internas de pétalos, os cales se denominan tépalos, xa que non difiren en canto á súa textura ou cor. Porén, o perigonio pode ser homoclamídeo (Sysirinchium) ou heteroclamídeo (Moraea, Iris, Trimezia) segundo se a forma dos tépalos externos difire da dos tépalos internos ou non. Os tépalos internos poden ser máis pequenos e máis erectos que os externos, como no caso de moitas especies de Iris e algunhas de Moraea, estar moi reducidos e curvados cara abaixo, como no caso dos membros do subxénero Scorpiris; ou directamente poden faltar, como ocorre en Patersonia. Os tépalos xeralmente son grandes, imbricados, vistosos, ás veces punteados, e poden ser libres ou estar unidos nas súas bases, ou ata formar un tubo prominente no caso dos membros de Ixioideae, que pode ter unha lonxitude de ata 20 cm como no caso de Iris unguicularis. Os tépalos externos nas tribos Irideae e Tigrideae poden diferenciarse en dúas porcións e a porción proximal denomínase «garra». As garras, especialmente nos tépalos internos, son frecuentemente pilosas e están cubertas de manchas ou marcas e, a miúdo, están cubertas de glándulas. Nos tépalos externos das especies do subxénero Iris atópanse as guías de néctar, as cales están cubertas de pelos longos e multicelulares que forman o que se coñece como «barba». O androceo está formado por tres estames, excepcionalmente só dous como en Diplarrhena, os cales están inseridos na base dos tépalos externos. Os estames poden dispoñerse separados entre si ou estar unidos polos seus filamentos formando un tubo, o que conforma un androceo monadelfo. A posición dos estames é variable, xa que poden dispoñerse radial ou unilateralmente. As anteras ás veces están unidas ás ramas do estilo, son de dehiscencia lonxitudinal e extrorsa ou poricida. O pole normalmente é monosulcado. O xineceo está constituído por tres carpelos unidos entre si e é de ovario ínfero, a excepción de Isophysis que posúe ovario súpero e que é unha das razóns polas cales está segregado na súa propia subfamilia, Isophysidae. O ovario presenta tres cavidades ou lóculos, cada un dos cales leva desde un a varios óvulos con placentación axilar e, máis raramente, parietal. Os óvulos adoitan ser anátropos ou campilótropos e bitégmicos. O estilo é filiforme, terminal, usualmente con tres ramas ou con tres lóbulos, as ramas ás veces están expandidas e son petaloideas, como ocorre en moitas especies de Iridoideae. O estigma é trífido, ás veces bífido, terminal ou ben, disposto na cara abaxial das ramas do estilo. Os nectarios están nos septos do ovario, na base dos tépalos externos, nos tépalos internos (Tigridia), na base dos estames (Iris) ou tamén poden estar ausentes, como no xénero Sisyrinchium.
As flores son solitarias ou ben están situadas en varios tipos de inflorescencias terminais xeralmente sostidas por unha bráctea. Os tipos de inflorescencia poden ser umbelas, ripidios, moitas veces moi modificadas, ou espigas. Os ripidios están cubertos por dúas brácteas (espatas) opostas, usualmente grandes, foliosas ou secas. Cada unha das flor das espigas presenta dúas brácteas opostas. En Geosiris a inflorescencia é subterránea.
O froito é unha cápsula loculicida normalmente dehiscente, pode ser dura ou cartilaxinosa e en ocasións leñosa. As sementes poden ser de globulares a angulosas (en forma de prisma) ou mesmo discoidais e poden presentar ás, arilo ou unha cuberta seminal, normalmente con estrutura celular e de ton acastañado. O endosperma é duro e contén hemicelulosa, aceite e proteína. No seu interior sitúase un pequeno embrión.[3][4]
As especies desta familia están amplamente distribuídas, e son especialmente diversas no sur de África. Ocupan hábitats moi diversos, tanto en climas tropicais e subtropicais coma temperados. A maioría das especies de Iridaceae están adaptadas a climas estacionais que presentan períodos excesivamente secos ou fríos, desfavorables para o crecemento vexetal, nos cales estas plantas entran en repouso. De feito, a maioría das especies son caducifolias. As especies perennifolias están restrinxidas na súa distribución aos bosques subtropicais, as sabanas e estepas temperadas. Nas especies deciduas, a parte aérea (talos e follas) seca durante o período desfavorable e as plantas entran en repouso grazas a que posúen órganos subterráneos de supervivencia e de reserva de nutrientes (rizomas, bulbos e cormos). Esta adaptación é especialmente vantaxosa para todas as iridáceas que habitan comunidades que soportan incendios periódicos durante a estación seca. Nestes períodos, as plantas están en repouso e dese modo sobreviven á calor do lume. Os incendios limpan de vexetación da superficie, eliminando a competencia e, ademais, achegan nutrientes ao solo a través das cinzas. Cando caen as primeiras chuvias, os bulbos, cormos e rizomas comezan a brotar rapidamente, iniciando un novo período de crecemento e desenvolvemento, sostido polas reservas acumuladas nos seus tecidos durante a estación previa.
As iridáceas presentan unha gran variabilidade na súa ecoloxía reprodutiva e unha gran diversidade de tipos e estruturas florais debidas á adaptación á polinización por animais (zoofilia).[5] A maioría das especies son entomófilas e son polinizadas por diversas ordes de insectos (especialmente escaravellos, abellas e moscas), mentres que outras son polinizadas por paxaros (ornitófilas). As recompensas florais para os animais son néctar ou pole.
As sementes normalmente son dispersadas polo vento ou auga, pero tamén ocorre dispersión biótica.
A maioría das especies que compoñen este xénero florecen en verán, cando as follas xa están secas. As flores, actinomorfas ou cigomorfas, son usualmente de cor rosa ou vermella, mais tamén hai especies con flores de cor branca, amarela, marrón ou crema. O xénero presenta dous números cromosómicos básicos, x= 15 e 16.
A bioloxía da polinización de Tritoniopsis é bastante sorprendente. Hai especies no xénero que presentan flores cos tépalos unidos nas súas bases formando un tubo curto de cor rosa que son polinizadas por abellas que buscan néctar. A partir destes caracteres florais, considerados ancestrais, derivaron varios modos máis especializados de polinización durante a evolución do xénero. Así, catro especies con tubos florais alongados e con perianto bilabiado rosa ou vermello son polinizadas por paxaros do xénero Nectarinia (Passeriformes) ou ben pola bolboreta Aeropetes tulbaghia. Outras dúas especies con flores rosas con marxes vermellas son polinizadas por moscas do xénero Prosoeca (Nemestrinidae). Finalmente, Tritoniopsis parviflora considérase única entre as iridáceas de Suráfrica, xa que ademais de presentar néctar azucrado, produce aceite nas flores como recompensa para a abella Redivia gigas (Melittidae).[6]
As iridáceas son unha das familias máis grandes e mellor estudadas dentro da orde Asparagales.[7][8][9][10][11] Distínguese das outras familias de Asparagales debido á estrutura única da súa inflorescencia (un ripidio) e a súa combinación de ovario ínfero con tres estames. Nass iridáceas tamén son comúns as follas unifaciais, mentres que as follas bifaciais son a norma nas restantes Asparagales.[3]
A diverxencia entre as doriantáceas e as iridáceas ocorreu hai aproximadamente 82 millóns de anos, durante o Campaniense no Cretáceo. Isophysis é o único membro vivente das iridáceas que é irmán de todos os demais integrantes da familia, dos cales diverxeu hai uns 66 millóns de anos, no Maastrichtiense. A familia orixinouse no hemisferio sur, cando Australia estaba unida á Antártida formando un só supercontinente que se encontraba a latitudes maiores, antes de que ocorrese unha glaciación significativa. Os dous clados máis grandes da familia diverxeron hai 61 millóns de anos no Cretáceo tardío. As análises filoxenéticas baseadas na morfoloxía e nas secuencias de ADN indican que as iridáceas constitúen un clado monofilético.[7][11][12][13][14] Os caracteres morfolóxicos analizados en forma independente situaron as iridáceas dentro da orde das Liliales,[15][16] mentres que as secuencias de ADN, ou a análise conxunta de datos morfolóxicos e moleculares, a sitúan dentro das Asparagales.[13][14][17]
Dentro de Iridaceae son evidentes tres clados grandes, que son:[7][9][11][12]
Estudouse o número cromosómico e cariotipo de moitas especies de iridáceas. Ditos estudos permitiron determinar o número cromosómico básico de case todos os xéneros (os cales varían desde x=6 ata x=16) e determinar cales foron os cambios cromosómicos que acompañaron a evolución das iridáceas, desde o seu centro de diversificación no sur de África ata a súa actual distribución global. A redución disploide (ou sexa, a diminución progresiva do número cromosómico básico como consecuencia de rearranxos cromosómicos) xogou un papel fundamental na evolución de varios xéneros, tales como Gladiolus, Romulea, Crocus, Iris, Moraea e Sisyrinchium. Todos estes xéneros presentan varios números cromosómicos básicos e unha especialización adaptativa que acompañou os cambios a nivel cromosómico.[19] Un exemplo destes cambios no número cromosómico ofréceo Gladiolus. Neste xénero o número cromosómico básico máis frecuente é x=15, cunha gran maioría de especies diploides (2n=30) en África. Non obstante, varias especies africanas teñen outros números cromosómicos básicos. Así, G. atropurpureus presenta x = 12 (2n = 24 e 36); G. serapiflorus, G. gregarius, e G. pseudospicatus son diploides con x = 11 (2n = 22); G. unguiculatus presenta x = 13 (2n = 26) e x = 12 (2n = 24); mentres que G. actinomorphanthus presenta x = 14 (2n = 28). Estes números básicos x= 10, 11, 12, 13 e 14 orixináronse por disploidía a partir de x = 15. Debido a que todas estas especies non se encontran relacionadas desde o punto de vista morfolóxico, a redución disploide en Gladiolus ocorreu en varias oportunidades durante a evolución do xénero, aparentemente en 4 liñaxes diferentes. Os cambios no número cromosómico básico non estiveron acompañados de reducións na cantidade de ADN nuclear, xa que as medicións da lonxitude cromosómica total indican que todas as especies diploides presentan aproximadamente a mesma cantidade de material cromosómico, con independencia do número básico de cromosomas.[20] Finalmente, en África a poliploidía nas especies de Gladiolus é infrecuente, pero nas especies euroasiáticas é a regra máis que a excepción. De feito, a análise cromosómica das entidades europeas G. atroviolaceus, G. communis, G. illyricus, G. imbricatus e G. italicus indicou que non existen poboaciones diploides, senón que a mayoría deses taxons forman series poliploides (3x, 4x, 6x, 8x e 12x) baseadas no número básico x = 15.[21]
O nome da familia débese ao xénero Iris, o maior e máis coñecido de Europa, e a orixe do nome remóntase a 1753, cando Carl von Linné, vendo o extenso colorido das súas especies, denominou este xénero co nome da deusa grega Iris.[22] Este é un "nome conservado", de modo que incluso se chegase a descubrirse que había un nome anterior para a familia, o nome «Iridaceae» seguiría sendo válido.[23] O nome da familia atribúese á obra de 1789 de Antoine Laurent de Jussieu Genera plantarum secundum ordines naturales disposita, juxta methodum in horto Regio Parisiensi exaratum anno 1774.
A familia foi aceptada en todos os grandes sistemas de clasificación do século XX. No sistema de Cronquist é tratada como parte da orde Liliales dentro da subclase Liliidae,[24] o sistema de Takhtajan colocouna na súa propia orde —Iridales— xunto con Isophysidaceae e Geosiridaceae, as cales foron tratadas como familias separadas cun só xénero cada unha,[25] e no sistema de Thorne é tratada como parte da orde Orchidales, na súa propia suborde, Iridineae.[26] No sistema creado polo Grupo para a filoxenia das anxiospermas en 1998, 2003 e 2009 (APG, APG II e APG III, respectivamente) colócase ás iridáceas na orde das asparagales, que forma parte á súa vez dun clado chamado «monocotiledóneas non commelinoideas».[27][28]
Baseándose na morfoloxía floral e vexetativa, a anatomía, a embrioloxía, a ultraestrutura do pole, a análise cromosómica e a quimiosistemática de compostos flavonoides, a familia Iridaceae foi subdividida polo botánico Peter Goldblatt en catro subfamilias, as cales correspóndense coas catro liñaxes principais que suxire a análise filoxenética:[29][30][31]
A familia comprende aproximadamente 70 xéneros e máis de 1 600 especies, distribuídas por todo o globo, cunha marcada concentración de especies no hemisferio sur e o maior centro de radiación en África, ao sur do Sahara.
Moitas especies de Iridaceae presentan unha grande importancia económica en horticultura ornamental e na industria da flor cortada, especialmente Gladiolus, Freesia, Sparaxis, Iris, Tigridia, Ixia, Romulea, Neomarica, Moraea, Nemastylis, Belamcanda, Sisyrinchium, Crocosmia e Trimezia. Outros xéneros (Watsonia, Crocus, Dietes, Tritonia, Hesperantha e Neomarica) cultívanse en xardíns en rexións tropicais e temperadas, como plantas perennes e bulbosas.[47][48][49]
Moraea e Homeria son dous xéneros de plantas velenosas e representan un problema nas rexións produtoras de ovinos e bovinos, notablemente en Suráfrica.[47]
Numerosas especies de iridáceas foron utilizadas como plantas alimenticias, condimentos, ornamentais e medicinais por diferentes culturas a través dos séculos. Os indios Navajo, por exemplo, utilizaban coccións da planta de Iris missouriensis Nutt. como emético.[50] Cachos de rizomas da mesma especie eran utilizados para controlar a dor de moas[51] ou aplicaba a cocción quente da planta nos oídos para calmar a otite.[52] As raíces pisadas de Iris versicolor L. aplicábanse nas feridas, probablemente como antiséptico[53] e as infusións das raíces secas administrábanse para calmar calquera dor.[54] En Hawai, Sisyrinchium acre utilizábase de diversos modos. As follas e o zume que se podía extraer delas utilizábanse para dar cor azul ás tatuaxes. As follas, maceradas con sal, azucre e outras especies recomendábanse para limpar e curar doenzas da pel.[55] En India, Iris ensata usábase como antihelmíntico, depurativo, diurético e, xunto con outras especies, no tratamento de doenzas venéreas.[56] Iris domestica ten unha longa historia de uso na medicina tradicional chinesa, xa que aparentemente é moi efectiva para controlar enfermidades causadas por bacterias, fungos e virus, como así tamén para diminuír a febre ou diminuír inflamacións. As raíces desta especie colleitábanse en verán ou outono secábase para usar máis tarde.[57] Outra iridácea moi utilizada en medicina popular durante séculos é o azafrán (Crocus sativus), cuxos usos eran múltiples: antiespasmódico, afrodisíaco, carminativo, expectorante, narcótico, sedativo e estimulante, pero na actualidade foi substituído por medicinas máis baratas.[58]
A raíz de orris son os rizomas secos de Iris germanica, Iris florentina[59] ou Iris pallida. Antigamente utilizábase na herboristería occidental e hoxe úsase principalmente como fixador e nota de base en perfumería, e tamén como ingrediente de moitas marcas de xenebra.[60][61]
A flor de lis (no francés orixinal fleur de l'iris) da heráldica é unha flor estilizada dunha especie do xénero Iris, concretamente Iris pseudacorus, unha especie común na beira dos cursos de agua en Francia. Utilízase como un deseño decorativo ou como símbolo. Pode ter, ao mesmo tempo, un significado relixioso, político, dinástico, artístico, emblemático ou simbólico.[62]
A flor de lis usouse en heráldica desde hai séculos. No século XII, Luís VI e Luís VII foron os primeiros monarcas franceses en usala no seu escudo. Os reis ingleses usárona máis tarde nas súas armas para enfatizar as súas reclamacións sobre o trono de Francia. No século XIV, incorporouse a miúdo aos emblemas de familia que se cosían no manto dos cabaleiros, que se usaba sobre a cota de mallas, de aí o termo «manto de armas».[63][64]
Durante o século XX o símbolo da flor de lis foi adoptado polo Movemento Scout Mundial, organización presente en todo o mundo. Os scouts represéntana sobre fondo de cor violeta morado, pintada en branco ou prateado e rodeada por unha corda que acaba nun nó (nó da irmandade), e con dúas estrelas de cinco puntas nos pétalos exteriores.[65][66]
Existen especies de iridáceas que se consideran vulnerables ou ameazadas de extinción. As causas poden ser a degradación do seu hábitat natural ou unha distribución moi restrinxida. Segundo a Lista Vermella da IUCN as seguintes especies son vulnerables ou están ameazadas:[67] Gladiolus pole-evansii, Gladiolus usambarensis, Moraea callista, Moraea stagnalis, Mastigostyla orurensis, Stahlia monosperma, Crocus cyprius, Crocus etruscus, Crocus hartmannianus, Iris boissieri, Mastigostyla orurensis, Romulea antiatlantica, Romulea aquatica e Romulea multisulcata.
|data-acceso=
require |url=
(Axuda) |data-acceso=
require |url=
(Axuda) |data-acceso=
require |url=
(Axuda) |data-acceso=
require |url=
(Axuda) |data-acceso=
require |url=
(Axuda) As iridáceas (Iridaceae) son unha familia de plantas perennes, herbáceas e bulbosas monocotiledóneas pertencentes á orde Asparagales. A familia conta con máis de 2 000 especies, que se distribúen por case todo o mundo, e é unha das familias máis importantes en horticultura. Xéneros como Crocus e Iris son compoñentes predominantes das floras de varias rexións de Eurasia, e Iris está moi ben representado en Norteamérica. Gladiolus e Moraea son xéneros moi amplos e compoñentes principais da flora subsahariana e surafricana. Sisyrinchium, con máis de 140 especies, é o xénero de iridáceas máis diversificado en América, onde tamén se encontran outros membros da familia, moitos dos cales son importantes na floricultura tropical.
Actualmente recoñécense 66 xéneros que se distribúen en sete subfamilias e ocupan unha gran variedade de hábitats. A maioría das especies está adaptada a climas estacionais que teñen un período de pronunciada sequía ou frío desfavorables para o crecemento vexetal, durante o cal as plantas permanecen latentes. Por esa razón, a maioría das iridáceas son de folla caduca, xa que as súas partes aéreas (follas e talos) secan mentres que o bulbo ou o cormo entra en letargo ou dormancia. As plantas así sobreviven períodos que non son favorables para o crecemento refuxiadas baixo o chan. As especies de iridáceas de folla perenne limítanse aos bosques subtropicais e ás sabanas, ás pradeiras temperadas e aos fynbos húmidos (ecosistema arbustivo surafricano).
Perunikovke (lat. Iridaceae), velika biljna porodica jednosupnica kojoj pripada 69 rodova sa oko 2770 vrsta[1]. Porodica je dobila ime po najvažnijem rodu perunika (iris), koji je poznat i kao mačinac, sabljan, sabljica i sabljić.[2].
Vrste ove porodice raširen su po gotovo cijelom svijetu, Južna i Sjeverna Amerika (osim Arktika), veliki dijelovi Euroazije, tropska Afrika, Novi Zeland i priobalna područja Australije.
Ime roda Iris označava dugu zbog bogatstva boja njesyinih cvjetova.[3]
Perunikovke (lat. Iridaceae), velika biljna porodica jednosupnica kojoj pripada 69 rodova sa oko 2770 vrsta. Porodica je dobila ime po najvažnijem rodu perunika (iris), koji je poznat i kao mačinac, sabljan, sabljica i sabljić..
Vrste ove porodice raširen su po gotovo cijelom svijetu, Južna i Sjeverna Amerika (osim Arktika), veliki dijelovi Euroazije, tropska Afrika, Novi Zeland i priobalna područja Australije.
Ime roda Iris označava dugu zbog bogatstva boja njesyinih cvjetova.
Škleńčicowe rostliny (łaćonsce Iridaceae) su swójba symjencowych rostlinow (łaćonsce Spermatophyta). Wobsahuje sćěhowace rody:
Jeli sy jedyn z mjenowanych njedostatkow skorigował(a), wotstroń prošu potrjecheny parameter předłohi {{Předźěłuj}}
. Podrobnosće namakaš w dokumentaciji.
Iridaceae adalah salah satu suku anggota tumbuhan berbunga. Menurut Sistem klasifikasi APG II suku ini dimasukkan ke dalam bangsa Asparagales, klad Monokotil.
Iridaceae adalah salah satu suku anggota tumbuhan berbunga. Menurut Sistem klasifikasi APG II suku ini dimasukkan ke dalam bangsa Asparagales, klad Monokotil.
Genera anggota Ainea Alophia Anapalina Antholyza Aristea Babiana Barnardiella Belamcanda Bobartia Calydorea, Violet-lily Cardenanthus Chasmanthe, African cornflag Cipura Cobana Crocosmia, Montbretia Crocus Cypella Devia Dierama Dietes Diplarrena Duthiastrum Eleutherine Ennealophus Eurynotia Eustylis Ferraria Fosteria Freesia Galaxia Geissorhiza Gelasine Geosiris Gladiolus Gynandriris Herbertia Hermodactylus Hesperantha Hesperoxiphion Hexaglottis Homeria Homoglossum Iris Isophysis Ixia, African cornlily Kelissa Klattia Larentia Lethia Libertia Mastigostyla Melasphaerula Micranthus Moraea Nemastylis Neomarica Nivenia Olsynium, Grasswidow Onira Orthrosanthus Pardanthopsis Patersonia Pillansia Pseudotrimezia Radinosiphon Rheome Roggeveldia Romulea Salpingostylis Savannosiphon Schizostylis Sessilanthera Sessilistigma Sisyrinchium Solenomelus Sparaxis Sphenostigma Sympa Syringodea Tapeina Thereianthus Tigridia Trimezia Tritonia Tritoniopsis Tucma Watsonia, Bugle-lily Witsenia ZygotritoniaLe Iridacee (Iridaceae Juss., 1789) sono una famiglia di piante erbacee monocotiledoni dell'ordine Asparagales comprendente circa 1.800 specie in 69 generi[1][2]. La famiglia è originaria delle regioni tropicali dell'Africa meridionale e dell'America centrale e meridionale, ma è diffusa anche nelle regioni temperate. In Italia, crescono spontanee una cinquantina di specie comprese in cinque generi.
Le Iridacee traggono il loro nome dal genere Iris.
Le Iridacee sono piante erbacee perenni dotate di rizomi, bulbi o bulbo-tuberi, con fusti semplici o ramificati. Le foglie sono lineari o appuntite all'estremità, inguainanti, a margine intero, parallelinervie.
I fiori sono vistosi, avvolti da giovani in una spata con 2 o più brattee, con perigonio a 6 tepali saldati nella parte inferiore o formanti un tubo più o meno lungo allargato nella parte terminale. L'ovario è costituito da tre logge contenenti molti ovuli. I fiori sono talvolta solitari (ad esempio nel genere Crocus) o, più di frequente, raccolti in infiorescenze terminali, a forma di spighe, racemi, o cime, frutti a capsula con molti semi solitamente di forma allungata. Ma il carattere fondamentale che distingue le Iridacee dalle affini Amaryllidacee è la presenza di soli 3 stami, contro 6 nella seconda famiglia.
Le analisi filogenetiche basate sulla morfologia e sulla sequenza del DNA indicano che le Iridacee costituiscono un clade monofiletico.[3][4][5][6][7]
Il Sistema Cronquist collocava tradizionalmente le Iridacee all'interno dell'ordine Liliales[8][9], mentre la moderna classificazione filogenetica la colloca nell'ordine Asparagales.[2]
La famiglia Iridacee comprende le seguenti sottofamiglie e tribù:[3][4][7][10][11][12][13]
La famiglia comprende i seguenti generi:[1]
Moraea viscaria, una specie africana. La varietà dei fiori delle Iridacee è una conseguenza del loro adattamento a differenti specie di impollinatori.
Un fiore di Sisyrinchium bellum; in questa specie, le due spirali dei tepali sono identiche.
Neomarica northiana è una specie che presenta ampie differenze di colore e forma tra le spirali dei tepali.
Watsonia pyramidata, si noti la corolla tubulare.
Gladiolus illyricus, una specie europea che mostra dei fiori zigomorfici (bilateralmente simmetrici).
Una cultivar di Crocus vernus.
Sparaxis tricolor è coltivata in tutto il mondo come pianta ornamentale.
Tigridia pavonia, un'iridacea del Messico coltivata come pianta ornamentale.
Le I. sono utilizzate in fitoterapia (Aletris, Iris), profumeria (Iris), in cucina o tintoria (Crocus, Iris, Moraea, Gladiolus, Tigridia), o come piante ornamentali (Iris, Gladiolus, Freesia, Ixia, Crocus, Sparaxis, Crocosmia, etc.)
Le Iridacee (Iridaceae Juss., 1789) sono una famiglia di piante erbacee monocotiledoni dell'ordine Asparagales comprendente circa 1.800 specie in 69 generi. La famiglia è originaria delle regioni tropicali dell'Africa meridionale e dell'America centrale e meridionale, ma è diffusa anche nelle regioni temperate. In Italia, crescono spontanee una cinquantina di specie comprese in cinque generi.
Iridaceae sunt familia plantarum florentium ordinis Asparagalium.
Vilkdalginiai (lot. Iridaceae, vok. Schwertliliengewachse) – lelijainių (Liliopsida) klasės lelijažiedžių (Liliidae) poklasio augalų šeima.
Daugiamečiai žoliniai augalai su šliaužiančiais arba gumbiškais šakniastiebiais, rečiau su svogūnais. Lapai kalavijiški, statūs. Žiedynas varpos arba šluotelės pavidalo. Vaisius – tribriaunė dėžutė. Sėklos rutuliškos.
Šeimoje yra apie 60 genčių ir daugiau kaip 1000 rūšių, paplitusių daugiausia tropikuose ir subtropikuose.
Lietuvoje savaime auga 4 rūšys, priklausančios 2 gentims. Labai daug rūšių yra dekoratyvinių, auginamų darželiuose (krokai, kardeliai).
Pošeimis. Crocoideae:
Pošeimia. Iridoideae:
Pošeimis. Isophysidoideae:
Pošeimis. Ixioideae:
Pošeimis. Nivenioideae:
Vilkdalginiai (lot. Iridaceae, vok. Schwertliliengewachse) – lelijainių (Liliopsida) klasės lelijažiedžių (Liliidae) poklasio augalų šeima.
Daugiamečiai žoliniai augalai su šliaužiančiais arba gumbiškais šakniastiebiais, rečiau su svogūnais. Lapai kalavijiški, statūs. Žiedynas varpos arba šluotelės pavidalo. Vaisius – tribriaunė dėžutė. Sėklos rutuliškos.
Šeimoje yra apie 60 genčių ir daugiau kaip 1000 rūšių, paplitusių daugiausia tropikuose ir subtropikuose.
Lietuvoje savaime auga 4 rūšys, priklausančios 2 gentims. Labai daug rūšių yra dekoratyvinių, auginamų darželiuose (krokai, kardeliai).
De Lissenfamilie (Iridaceae) is een familie van eenzaadlobbige, kruidachtige, overblijvende planten. De familie komt wereldwijd voor, behalve in koude streken en het noorden van Eurazië.
De familie bevat een aantal bekende gecultiveerde planten zoals fresia en krokus. De specerij saffraan wordt bereid uit de stempels van de saffraankrokus (Crocus sativus).
In Wikipedia worden het geslacht Lis (Iris) en de volgende soorten in aparte artikelen behandeld:
De lissenfamilie werd in het Cronquist-systeem (1981) ondergebracht bij de orde Liliales. In de hier gehanteerde APG II-systeem (2003) is de familie in de orde Asparagales geplaatst.
Als zovele families in de eenzaadlobbigen heeft deze familie een turbulente taxonomische geschiedenis. De APWebsite veronderstelt een indeling in een drietal onderfamilies:
De familie telt zo'n 1500 tot 2000 soorten. Een mogelijke lijst met geslachten:
De Lissenfamilie (Iridaceae) is een familie van eenzaadlobbige, kruidachtige, overblijvende planten. De familie komt wereldwijd voor, behalve in koude streken en het noorden van Eurazië.
De familie bevat een aantal bekende gecultiveerde planten zoals fresia en krokus. De specerij saffraan wordt bereid uit de stempels van de saffraankrokus (Crocus sativus).
In Wikipedia worden het geslacht Lis (Iris) en de volgende soorten in aparte artikelen behandeld:
Bonte krokus (Crocus vernus) Saffraankrokus (Crocus sativus) Gladiolus illyricus Blauwe lis (Iris germanica) Iris latifolia Iris lutescens Gele lis (Iris pseudacorus) Iris reticulata Ruslelie (Sisyrinchium bermudianum)Sverdliljefamilien (Iridaceae) er ein familie av fleirårige plantar. Hit høyrer meir enn 2000 artar.
Sverdliljefamilien (Iridaceae) er ein familie av fleirårige plantar. Hit høyrer meir enn 2000 artar.
Sverdliljefamilien (Iridaceae) er en plantefamilie i ordenen Asparagales.
Artene er flerårige urter med løk, knoll eller jordstengel. Bladene er linje- til sverdformede; de er grunnstilte eller sitter spredt på stengelen. Blomstene har seks kronbladlignende blomsterdekkblad, som ofte er sammenvokst til et rør nederst. Det er bare tre pollenbærere. Griffelen er tredelt og ofte stor med et påfallende utseende. Utseende på blomstene varierer mye fra den åpne blomsten hos Romulea til de rørformede blomstene hos Gladiolus og de tredelte blomstene hos Iris. Noen, for eksempel Freesia, har duftende blomster. Frukten er en tredelt kapsel.
Familien omfatter mer enn 2100 arter og er utbredt i nesten hele verden. De er rikest utviklet i sørlige Afrika der det er mer enn 1050 arter, og Kapplandet har omtrent 720 endemiske arter. I Europa vokser naturlig representanter for slektene krokus (Crocus), sabellilje (Gladiolus), Iris, Moraea og Romulea. Den eneste viltvoksende arten i Norge er sverdlilje (Iris pseudacorus).
I sørlige Afrika er det forsket mye på pollineringssystemene i familien. Pollinering ved hjelp av bier er vanligst og det eldste systemet. Andre viktige pollinatorer er langtungede fluer i familiene Nemestrinidae og Tabanidae, sommerfuglen Aeropetes tulbaghia, møll, solfugler og skarabider i underfamilien Hopliinae. Systemene er som regel spesialiserte, slik at én planteart er helt avhengig av en eller noen få pollinatorarter. Pollineringssystemene er sannsynligvis mindre spesialiserte i Eurasia og Amerika.
Mange slekter i familien dyrkes som prydplanter i hager eller innendørs, for eksempel værhane, krokus, Freesia, Gladiolus, Iris, Ixia, sivlilje, Sparaxis, tigerblom og Watsonia.
Sverdliljefamilien omfatter over 2100 arter som fordeles på 7 underfamilier og 66 slekter. Underfamiliene er:
Sverdliljefamilien (Iridaceae) er en plantefamilie i ordenen Asparagales.
Artene er flerårige urter med løk, knoll eller jordstengel. Bladene er linje- til sverdformede; de er grunnstilte eller sitter spredt på stengelen. Blomstene har seks kronbladlignende blomsterdekkblad, som ofte er sammenvokst til et rør nederst. Det er bare tre pollenbærere. Griffelen er tredelt og ofte stor med et påfallende utseende. Utseende på blomstene varierer mye fra den åpne blomsten hos Romulea til de rørformede blomstene hos Gladiolus og de tredelte blomstene hos Iris. Noen, for eksempel Freesia, har duftende blomster. Frukten er en tredelt kapsel.
Familien omfatter mer enn 2100 arter og er utbredt i nesten hele verden. De er rikest utviklet i sørlige Afrika der det er mer enn 1050 arter, og Kapplandet har omtrent 720 endemiske arter. I Europa vokser naturlig representanter for slektene krokus (Crocus), sabellilje (Gladiolus), Iris, Moraea og Romulea. Den eneste viltvoksende arten i Norge er sverdlilje (Iris pseudacorus).
I sørlige Afrika er det forsket mye på pollineringssystemene i familien. Pollinering ved hjelp av bier er vanligst og det eldste systemet. Andre viktige pollinatorer er langtungede fluer i familiene Nemestrinidae og Tabanidae, sommerfuglen Aeropetes tulbaghia, møll, solfugler og skarabider i underfamilien Hopliinae. Systemene er som regel spesialiserte, slik at én planteart er helt avhengig av en eller noen få pollinatorarter. Pollineringssystemene er sannsynligvis mindre spesialiserte i Eurasia og Amerika.
Mange slekter i familien dyrkes som prydplanter i hager eller innendørs, for eksempel værhane, krokus, Freesia, Gladiolus, Iris, Ixia, sivlilje, Sparaxis, tigerblom og Watsonia.
Kosaćcowate (Iridaceae Juss.) – rodzina jednoliściennych roślin lądowych oraz bagiennych. Obejmuje ok. 2,1–2,2 tysięcy gatunków zebranych w 66 rodzajów[1]. Rodzina jest niemal kosmopolityczna, brak jej przedstawicieli tylko na dalekiej północy, na rozległych obszarach pustyń Afryki Północnej, Półwyspu Arabskiego i Australii oraz na subkontynencie indyjskim. Największe zróżnicowanie gatunkowe występuje w południowej i środkowej Afryce oraz w Ameryce Południowej[3]. Do rodziny należą liczne i bardzo popularne w całym świecie rośliny ozdobne (np. szafran, sparaksis, iksja, frezja, mieczyk, miecznica, kosaciec, tygrysówka). Znamiona szafranu uprawnego są wysoko cenioną przyprawą. Kłącze niektórych gatunków kosaćca (tzw. orris lub korzeń fiołkowy[4]) jest ważnym surowcem w przemyśle perfumeryjnym[3], wykorzystywany był także w ziołolecznictwie. Bulwy niektórych przedstawicieli są lokalnie spożywane (np. szafranu, Lapeirousia i Moraea fugax)[5].
W popularnym w końcu XX wieku systemie Cronquista rodzina kosaćcowatych umieszczana była w rzędzie liliowców (Liliales). Późniejsze systemy Reveala (1994-1999) i Takhtajana (1997) wyłączały kosaćcowate w odrębny rząd kosaćcowców (Iridales). W opublikowanym w 2003 roku systemie APG II kosaćcowate uznane zostały za jedną z linii rozwojowych kladu szparagowców (rząd Asparagales) i tę pozycję utrzymują w kolejnych aktualizacjach systemu (APG III z 2009, APG IV z 2016) oraz na Angiosperm Phylogeny Website[1].
Rodzina wyewoluowała ok. 80 milionów lat temu tj. w czasie późnej kredy. Najstarszą żyjącą współcześnie linię rozwojową w obrębie rodziny reprezentuje rodzaj Isophysis z jednym gatunkiem występującym na Tasmanii. Linia ta oddzieliła się od reszty rodziny ok. 66 milionów lat temu. Kolejne, najstarsze rodzaje również mają zasięgi obejmujące Australazję i dlatego przypuszcza się, że rodzina pochodzi z kontynentu obejmującego współczesną Australię i Antarktydę. Późniejsze różnicowanie się przedstawicieli tej rodziny datowane już na eocen zaowocowało ośrodkami jej największego zróżnicowania w Afryce południowej i Ameryce Południowej[5].
Jeden z kladów w rzędzie szparagowców Asparagales w obrębie jednoliściennych[1].
Pozycja filogenetyczna rodziny w obrębie rzędu szparagowców:
←storczykowate Orchidaceae
asteliowate Asteliaceae
przyklękowate Hypoxidaceae
kosaćcowate Iridaceae
złotogłowowate Asphodelaceae
amarylkowate Amaryllidaceae
szparagowate Asparagaceae
W obrębie rodziny wyróżnia się na siedem podrodzin o następujących powiązaniach filogenetycznych[1]:
kosaćcowateIsophysidoideae
Iridoideae
Patersonioideae
Geosiridoideae
Aristeoideae
Nivenioideae
Crocoideae
Podział na podrodziny, plemiona i rodzaje[1][7][8]:
Kosaćcowate (Iridaceae Juss.) – rodzina jednoliściennych roślin lądowych oraz bagiennych. Obejmuje ok. 2,1–2,2 tysięcy gatunków zebranych w 66 rodzajów. Rodzina jest niemal kosmopolityczna, brak jej przedstawicieli tylko na dalekiej północy, na rozległych obszarach pustyń Afryki Północnej, Półwyspu Arabskiego i Australii oraz na subkontynencie indyjskim. Największe zróżnicowanie gatunkowe występuje w południowej i środkowej Afryce oraz w Ameryce Południowej. Do rodziny należą liczne i bardzo popularne w całym świecie rośliny ozdobne (np. szafran, sparaksis, iksja, frezja, mieczyk, miecznica, kosaciec, tygrysówka). Znamiona szafranu uprawnego są wysoko cenioną przyprawą. Kłącze niektórych gatunków kosaćca (tzw. orris lub korzeń fiołkowy) jest ważnym surowcem w przemyśle perfumeryjnym, wykorzystywany był także w ziołolecznictwie. Bulwy niektórych przedstawicieli są lokalnie spożywane (np. szafranu, Lapeirousia i Moraea fugax).
Kwiaty mieszańca frezji Freesia alba × liechtlinii Szafran uprawny z czerwonymi znamionamiIridaceae é uma família de plantas com flor monocotiledóneas da ordem Asparagales,[2] com distribuição cosmopolita, que agrupa cerca de 2 244 espécies, repartidas por 66 géneros e 7 subfamílias.[3][4] Esta família, que nas classificações clássicas de base morfológicas era incluída na ordem Liliales, é constituída por herbáceas perenes, erectas, com cormos ou rizomas e flores grandes com coloração variada e vívida e inclui numerosas espécies utilizadas como ornamentais e para produção de flores de corte, entre as quais os gladíolos, frésias, crocuses e moreias.[5] A especiaria açafrão é derivada dos estigmas da espécie Crocus sativus.
As iridáceas são plantas herbáceas perenes, embora algumas escassas espécies sejam anuais[6] (parte das espécies de Sisyrinchium) ou arbustivas (apenas as espécies da subfamília Nivenioideae lignificam).[7] Apresentam rizoma, cormo, bulbo ou caule lenhoso, neste último caso apenas nas plantas arbustivas. As Iridaceae distinguem-se das restantes monocotiledóneas (Monocotyledoneae) principalmente pelas folhas em forma de espada, cuja parte superior e inferior são morfologicamente iguais (são folhas unifaciais) e pelas flores com apenas um verticilo com três estames e (excepto no género Isophysis) ovário ínfero.[8]
A forma básica dos órgãos de sobrevivência subterrâneos da família Iridaceae é um rizoma persistente e rastejante, geralmente curto. Na tribo Tigridieae desenvolvem-se tubérculos semelhantes à cebola, que são rodeados por camadas foliares secas e acastanhadas (a túnica). Também nos subgéneros Scorpiris, Xiphion e Reticulata do género Iris ocorrem tubérculos semelhantes a cebolas, que provavelmente se desenvolveram por um processo evolutivo independente.
Embora a formação de tubérculos seja uma propriedade fundamental da subfamília Crocoideae, também ocorre em alguns géneros africanos das subtribos Homeriinae e Ferrariinae dentro da tribo Irideae. Nas Crocoideae os tubérculos, que geralmente consistem em vários internódios interligados por porções adelgaçadas, apresentam um cilindro central pronunciado, a partir de cuja base se formam as raízes.
A estrutura dos tubérculos difere entre as tribos. Na tribo Watsonieae, os tubérculos surgem de um botão axilar na base do escapo floral, no qual o broto surge na extremidade do tubérculo. Em contraste, nas Croceae, pelo menos alguns dos tubérculos surgem da base do escapo floral, sendo que os brotos do ano seguinte surgem dos botões situados nos nós superiores do tubérculo. Os tubérculos da tribo Irideae apresentam um cilindro central difuso e as raízes surgem de um botão na extremidade do tubérculo.[7]
As folhas são alternas, dispostas em forma de leque, basais ou caulinares, com lâmina unifacial e nervação paralela. São geralmente ensiformes (em forma de espada) e morfológica e anatomicamente iguais na página superior e inferior (unifaciais). As folhas ligam-se ao caule por uma bainha, em geral aberta.
Contudo a morfologia das folhas de algumas espécies desvia-se substancialmente do caso geral, como no caso das folhas dobradas de Tigridieae e de algumas Crocoideae (género Babiana e a maioria das espécies do género Crocosmia). A presença de estípulas dorsocentrais com superfícies foliares diferentes nas suas faces superior e inferior desenvolveram-se por várias vezes na história evolutiva deste grupo, especialmente nas Homeriinae africanas, uma subtribo da tribo Irideae. Os subgéneros Scorpiris, Xiphium e Reticulata do género Iris apresentam folhas com morfologia diferente nas suas páginas superior e inferior. As folhas dorsiventrais ocorrem nos géneros Ixia, Crocus e Syringodea. As bainhas foliares fechadas podem ser encontradas em toda a subfamília Crocoideae e ocasionalmente aparecem na subfamília Iridoideae.
A forma básica das inflorescências da família Iridaceae é o ripídio (ou rhiphidium), um simpódio escorpióide plano especializado, de bifurcação única, no qual todas as flores estão presentes no mesmo nível. Na subfamília Iridoideae, esses ripídios são terminais nos escapos principal e secundário e podem ser constituídos de forma diferente, organizados em panículas, ou sendo terminais individualmente ou em grupos. Estas inflorescências apresentam duas grandes bainhas florais semelhantes a brácteas, cada uma delas envolvendo algumas flores cujos pecíolos surgem de um ponto de inserção comum. As flores emergem desta estrutura protectiva uma após a outra, num período que, dependendo do número de flores, pode ir até uma semana. Uma das características da subfamília Nivenioideae é a presença de ripídios em pares.
No género Isophysis da subfamília monogenérica Isophysidoideae, as flores ocorrem isoladamente, mas ainda assim, tal como nos ripídios das Iridoidae, são rodeadas por duas bainhas opostas. Na subfamília Crocoideae, as flores são sésseis e rodeadas por uma bráctea externa e uma folha de cobertura interna de duas partes. Excepto no género Pillansia, as flores de todas as Crocoideae são dispostas sobre um eixo recto ou ligeiramente curvo, formando assim uma espécie de espiga. No género Pillansia as flores são organizadas em panículas. Em algumas Crocoideae, as inflorescências são reduzidas para que as flores sejam solitárias ou ocorram individualmente em cada ramificação do escapo floral. Esta forma de inflorescência ocorre, por exemplo, nos géneros Romulea, Syringodea e Crocus.
As flores são solitárias, hermafroditas, protegidas por brácteas pediceladas. As flores são muito variáveis em cor, tamanho e forma, tendo como propriedades básicas serem trímeras e apresentarem perda do verticilo interno de estames. São perfeitas (apresentam androceu e gineceu), frequentemente com simetria radial, sendo excepção uma grande parte das Crocoideae e o género Diplarrena das Iridoideae, que apresentam flores zigomórficas. Além de terem 6 tépalas, sendo as externas diferenciadas das internas, livres ou conatas, imbricadas, apresentam sépalas petaloides, por vezes com manchas.
Apresentam 3 estames opostos às tépalas externas. O gineceu apresenta 3 carpelos conatos. Com excepção das Isophysidoideae, o ovário é ínfero. Os óvulos são de poucos a numerosos, com placentação axial. Quando presentes, os nectários localizam-se nas tépalas ou nos septos do ovário.
O perianto em todas as Crocoideae e em algumas Nivenioideae (Nivenia e Witsenia), Patersonioideae e Iridoideae (Iris), na secção Tubiflora de Moraea e no género Olsynium) é do tipo conato, isto é as suas partes constituintes ocorrem soldadas numa estrutura tubular. A presença de uma corola tubular é característica típica de todas as Crocoideae, sendo as flores desta subfamília muito longevas, com um período de floração de pelo menos dois dias, e venação não ramificada, o que as distingue das flores de floração curta com venação ramificada das Iridoideae e das Nivenioideae. As Isophysidoideae também apresentam flores de longa duração.
Os estames são caracterizados na maioria dos géneros das tribos Trimezieae e Tigridieae por serem estruturas relativamente fracas que dificilmente contribuem para sustentar as anteras. Estes estames reduzidos são, portanto, facilmente fundidos com as partes superiores do estilete. Em algumas Irideae e Tigridieae, os estames são inteiramente fundidos.
O pólen da família Iridaceae é monossulcado e tem uma exina em forma de telhado, semelhante a uma rede. As Crocoideae desviam-se ligeiramente deste padrão, pois nelas a exina é pontilhada e frequentemente pontiaguda. O grão de pólen desprovido de abertura ocorre nos géneros Syringodea e Crocus. O pólen com sulcos duplos é comum nas Tigridieae. Pólen sincolpado ocorre com frequência nas Iridoideae. Grãos de pólen acolpados ou anomatremos ocorrem em algumas secções e subgéneros de Iris.[7]
O estilete das Isophysidoideae e Nivenioideae consiste em lobos ou ramos relativamente curtos e é pontilhada por marcas em toda a sua superfície. Em muitas Iridoideae, os estiletes apresentam longas ramificações que muitas vezes se projectam para além do próprio ápice. Os bordos dessas ramificações são enrolados de modo a formarem estruturas tubulares, com apenas a ponta perfurada. Esta estrutura é ainda mais especializada nas Irideae, nas Trimezieae e em alguns géneros das Tigridieae: as pontas dos ramos do estilete são transformadas em apêndices verticais, fundidos aos pares, em que a superfície granulada é limitada à parte inferior. Nas Irideae, as ramificações também são achatados, lembrando uma corola, em cuja superfície o estigma é muitas vezes apenas uma pequena área no centro do apêndice. Nas Trimezieae e em muitos Tigridieae os apêndices do estilete são espessados, e o próprio lóbulo do estigma geralmente tem um segundo par de apêndices verticais que são semelhantes às ramificações do pistilo, mas são menores. Em alguns táxons essas estruturas do estilete regrediram, como nos géneros Eleutherine e Calydorea, onde aquelas estruturas apenas formam longos apêndices semelhantes a fios, e em Nemastylis, Alophia e Tigridia, géneros que geralmente apresentam lóbulos delgados agrupados aos pares.[7]
O fruto é geralmente uma cápsula loculicida, com três compartimentos, que contém sementes agrupadas em uma ou duas filas. As sementes podem ser ariladas ou possuírem testa carnosa, raramente aladas. O embrião está geralmente à superfície da semente.[6] O endosperma é carnudo ou córneo.[9]
Estas plantas reproduzem-se facilmente pela via vegetativa, por cisão do rizoma ou cormo, seguida do brotamento da parte seccionada, gerando uma nova planta.
Muitas espécies de Iridaceae foram estudadas em relação ao seu número de cromossomas e cariótipo. Tais estudos permitiram determinar o número cromossómico básico de quase todos os géneros (que variam de x = 6 a x = 16) e delinear quais foram as alterações cromossómicas que acompanharam a evolução das iridáceas, a partir de seu centro de diversificação na África Austral para a sua distribuição global actual.
A redução displóide (ou seja, a diminuição progressiva do número cromossómico básico em resultado de rearranjos cromossómicos) tem desempenhado um papel fundamental na evolução de diversos géneros, como Gladiolus, Romulea, Crocus, Iris, Moraea e Sisyrinchium. Todos estes géneros apresentam vários números cromossómicos básicos e uma especialização adaptativa que acompanhou as mudanças no nível cromossómico.[10] Um exemplo dessas mudanças no número de cromossomas é oferecido por Gladiolus, género em que o número cromossómico básico mais frequente é x = 15, com uma grande maioria de espécies diplóides (2n = 30) em África. No entanto, outros números básicos de cromossomas foram relatados para várias espécies africanas. Assim, Gladiolus atropurpureus apresenta x = 12 (2n = 24 e 36); Gladiolus serapiflorus, Gladiolus gregarius e Gladiolus pseudospicatus são diplóides com x = 11 (2n = 22); Gladiolus unguiculatus apresenta x = 13 (2n = 26) e x = 12 (2n = 24); enquanto Gladiolus actinomorfanthus apresenta x = 14 (2n = 28).
Esses números básicos x = 10, 11, 12, 13 e 14 foram causados por disploidia de x = 15. Como todas essas espécies não estão relacionadas do ponto de vista morfológico, a redução disploide em Gladiolus tem ocorrido várias vezes durante a evolução do género, aparentemente em 4 linhagens diferentes. Mudanças no número básico de cromossomas não foram acompanhadas por reduções na quantidade de DNA nuclear, uma vez que as medições do comprimento total do cromossoma indicam que todas as espécies diplóides apresentam aproximadamente a mesma quantidade de material cromossómico, independentemente do número básico de cromossomas.[11] Finalmente, na África, a poliploidia nas espécies de Gladiolus é rara, mas nas espécies eurasiáticas é a regra, e não a excepção. Na verdade, a análise cromossómica das entidades europeias Gladiolus atroviolaceus, Gladiolus communis, Gladiolus illyricus, Gladiolus imbricatus e Gladiolus italicus indicaram que não há populações diplóides, mas sim que a maioria desses táxons forma séries poliplóides (3x, 4x, 6x, 8x e 12x) com base no número básico x = 15.[12]
A família Iridaceae mostra grande variabilidade na sua ecologia reprodutiva e uma grande diversidade de tipos e estruturas florais consistentes com adaptação para polinização por animais (zoofilia).[13] A maioria das espécies são entomofílicas e polinizadas por várias ordens de insetos (especialmente coleópteros, abelhas e moscas), enquanto outras são polinizados por pássaros (ornitofílicas). As recompensas florais são néctar ou pólen. Apesar dessa diversidade, a polinização é feita maioritariamente por insectos (abelhas e moscas), sendo por isso a maioria das espécies entomófilas. As flores vermelhas ou alaranjadas, que apresentam uma concentração de néctar grande, são polinizadas por aves. Nas espécies com flores mais delicadas, as borboletas e besouros (traças) são as principais responsáveis pela polinização.
As sementes são geralmente dispersas pelo vento (anemocoria) ou pela água (hidrocoria), mas também ocorre dispersão biótica (zoocoria).
Apesar das características morfológicas colocarem a família dentro de Liliales, um conjunto de características genéticas, particularmente do DNA do cloroplasto, indicam uma relação filogenética próxima com as Asparagales. Quando se consideram conjuntamente a morfologia e o DNA do cloroplasto, a família é englobada na presente circunscrição taxonómica da ordem Asparagales. Levando em consideração os resultados de recentes análises cladísticas, baseadas tanto na morfologia quanto nas sequências de RbcL (gene com baixa taxa de mutação, que codifica a subunidade maior da enzima oxigenase, de grande influência na fotorrespiração), é possível afirmar a monofilia de família Iridaceae.
O sistema APG IV, de 2016, reconhece esta família e coloca-a na ordem Asparagales, situação que se mantém sem alterações desde o sistema APG II, de 2003.[14][15] Esta família agrupa 66 géneros e cerca de 2 244 espécies,[16] nativas do leste da Austrália.
Na presente circunscrição das Asparagales, é possível estabelecer uma árvore filogenética que, incluindo os grupos que embora reduzidos à categoria de subfamília foram até recentemente amplamente tratados como famílias, assinale a posição filogenética das Iridaceae:[17][18]
AsparagalesHypoxidaceae s.s.
Hemerocallidoideae (= Hemerocallidaceae)
Xanthorrhoeoideae (= Xanthorrhoeaceae s.s.)
Asphodeloideae (= Asphodelaceae)
Agapanthoideae (= Agapanthaceae)
Allioideae (= Alliaceae s.s.)
Amaryllidoideae (= Amaryllidaceae s.s.)
Aphyllanthoideae (= Aphyllanthaceae)
Agavoideae (= Agavaceae)
Lomandroideae (= Laxmanniaceae)
Asparagoideae (= Asparagaceae s.s.)
Nolinoideae (= Ruscaceae)
O nome da família é derivado de Iris, o género tipo da família que é, também, o maior e o mais conhecido na Europa de entre aqueles que integram as Iridaceae. O nome daquele género, por sua vez, é uma alusão à deusa grega Íris, que que segundo a mitologia grega transportava as mensagens do Olimpo para a Terra caminhando por cima do arco-íris, levando as suas cores na planta dos pés. A medida que a deusa pisava a Terra, deixava nela essas cores em forma de flores. A origem do nome genérico Iris remonta a 1753, quando Lineu comparou a diversidade de cores das flores daquele género com as cores do arco-íris presentes nas flores que segundo a mitologia grega marcavam as pegadas da deusa Íris.[19]
O nome «Iridaceae» é um nome conservado ao abrigo do Código Internacional de Nomenclatura Botânica (ICBN ou Código de Viena), pelo que mesmo perante a descoberta de nome anterior para a família, o nome «Iridaceae» ainda seria válido.[20] A criação do nome da família está atribuída ao trabalho publicado em 1789 por Antoine Laurent de Jussieu intitulado Genera plantarum secundum ordines naturales disposita, juxta methodum in horto Regio Parisiensi exaratum anno 1774.
A família foi considerada válida em todos os principais sistemas de classificação, embora o seu enquadramento ao nível taxonómico da ordem tenha variado. No sistema Cronquist a família é tratado como parte da ordem Liliales, dentro da subclasse Liliidae.[21] Por sua vez, o sistema de Takhtajan colocou as Iridaceae na sua própria ordem, como Iridales, em conjunto com as famílias Isophysidaceae e Geosiridaceae, que foram tratadas como famílias monogenéricas separadas.[22] No sistema de Thorne a família Iridaceae é tratada como parte da ordem Orchidales, embora colocada na sua própria subordem, as Iridineae.[23]
No sistema criado pelo Angiosperm Phylogeny Group em 1998, e nas suas subsequentes versões de 2003, 2009 e 2016 (APG, APG II, APG III e APG IV, respectivamente) as Iridaceae são colocadas na ordem Asparagales, que por sua vez faz parte de um clado denominado «monocotiledóneas não comelínicas».[24][25]
Com base na morfologia floral e vegetativa, anatomia, embriologia, ultraestrutura do pólen, análise cromossómica e quimiossistemática de compostos flavonóides, a família Iridaceae foi subdividida pelo botânico Peter Goldblatt em quatro subfamílias, que correspondem às quatro linhagens principais sugeridas pela análise filogenética.[26][27][28] Refinamentos posteriores desta classificação levaram à adição de mais três subfamílias, o que elevou para sete o número de subfamílias reconhecidas no seio das Iridaceae.
A classificação intra-familiar de Iridaceae mais recente, que segue a proposta publicada por Goldblatt & Manning (2008)[3][29] e seus aperfeiçoamentos, considera a família Iridaceae como composta por 7 subfamílias, agrupando 66 géneros e cerca de 2244 espécies:[7][7][30][30][31][31][32][32][33][33][34]
Conforma a listagem atrás apresentada, a família está actualmente repartida em sete subfamílias, essencialmente com base nos resultados da análise do DNA, os quais sugerem outros tantos clados que devem ser reconhecidos ao nível taxonómico da subfamília. As características das principais subfamílias são as seguintes:
Membros da família Iridaceae ocorrem numa grande variedade de habitats. Praticamente o único lugar onde eles não crescem é nas regiões de solos salgadiços, embora Gladiolus gueinzii ocorra na costa, logo acima da marca da maré alta ao alcance da rebentação. A maioria das espécies está adaptada a climas sazonais que apresentam um período seco ou frio pronunciado, desfavorável para o crescimento das plantas e durante o qual as plantas estão dormentes. Como resultado, a maioria das espécies são caducifólias. As espécies perenifólias estão restritas às florestas subtropicais ou savanas, pastagens temperadas e perenemente húmidas (como o fynbos). Algumas espécies crescem em pântanos ou ao longo de riachos e algumas até crescem apenas na zona de pulverização de cachoeiras sazonais.
As partes acima do solo (folhas e caules) das espécies decíduas morrem quando o bulbo ou cormo entra em dormência. Assim, as plantas sobrevivem a períodos desfavoráveis ao crescimento, retirando-se para o subsolo. Isso é particularmente útil em pastagens e fynbos, nas quais as espécies presentes estão adaptadas a resistir a queimadas regulares na estação seca. Nesse período, as plantas estão dormentes e os seus bolbos ou rebentos são capazes de sobreviver ao calor dos incêndios no seu abrigo subterrâneo.
Na África Austral, onde se situa um dos centros de diversidade deste grupo, os fogos no veld limpam a superfície do solo da vegetação concorrente, ao mesmo tempo que a fertilizam com as cinzas. Com a chegada das primeiras chuvas, os cormos dormentes estão prontos para arrancar em crescimento, enviando flores e caules antes que possam ser sombreados por outra vegetação. Muitos prados e fynbos dominados por iridáceas florescem melhor após os incêndios e algumas espécies do fynbos só florescem na estação imediata a um incêndio.
A família tem uma ecologia de polinização muito diversa. A maioria das espécies é polinizada por várias espécies de abelhas solitárias, mas muitas são adaptadas à polinização por pássaros. Essas espécies costumam ter flores vermelhas a laranja, semelhantes a trombetas, que secretam grandes quantidades de néctar. Outras espécies são adaptadas à polinização por borboletas e mariposas, moscas carniceiras e moscas com probóscides longos, e mesmo escaravelhos da tribo Hopliini.
Os membros da família Iridaceae encontram-se amplamente distribuídos, sendo uma família especialmente diversa na África Austral. As espécies desta família ocupam uma ampla gama de habitats, tanto em climas tropicais como subtropicais e temperados.
A maioria das espécies de Iridaceae está adaptada a climas sazonais que apresentam períodos excessivamente secos ou frios, desfavoráveis ao crescimento das plantas, e nos quais as plantas são forçadas a repousar. Em consequência dessa adaptação, a maioria das espécies são decíduas. As espécies perenes estão restritas na sua distribuição às florestas subtropicais, às savanas e às estepes temperadas. Nas espécies decíduas, a parte aérea (caules e folhas) seca durante o período desfavorável e as plantas reduzem-se aos órgãos subterrâneos de sobrevivência e reservas de nutrientes (rizomas, bolbos e cormos). Esta adaptação é particularmente vantajosa para as iridáceas que habitam comunidades que sofrem incêndios periódicos durante a estação seca. Nesses períodos, as plantas ficam em repouso e, portanto, sobrevivem ao calor do fogo. Os incêndios limpam a superfície da vegetação, eliminando a competição e, além disso, contribuem com nutrientes para o solo por meio das cinzas. Quando as primeiras chuvas caem, os órgãos subterrâneos começam a brotar rapidamente, iniciando um novo período de crescimento e desenvolvimento, sustentados pelas reservas acumuladas nos seus tecidos durante a temporada de crescimento anterior.
A região afro-tropical, e em particular o sul da África, apresentam a maior diversidade de géneros, constituindo o centro de diversidade da família. O grupo é também mais diverso nas regiões áridas e montanhosas do sul do continente africano e nas altas terras das Américas Central e do Sul.
Membros da família Iridaceae crescem em solos graníticos, calcários, ricos em minerais e até salinos, como é o caso da Gladiolus gueinzii que ocorre na costa imediatamente acima da maré-alta, recebendo salpicos de água salgada.
Múltiplas espécies de Iridaceae apresentam una grande importância económica na horticultura ornamental e na indústria das flores de corte, especialmente cultivares dos géneros Gladiolus, Freesia, Sparaxis, Iris, Tigridia, Ixia, Romulea, Neomarica, Moraea, Nemastylis, Belamcanda, Sisyrinchium, Crocosmia e Trimezia. Muitos outros géneros (Watsonia, Crocus, Dietes, Tritonia, Hesperantha e Neomarica) são cultivados nos jardins das regiões tropicais e temperadas, como plantas perenes e bulbosas.[72][73][74] A família integra um grande número de plantas com flores vistosas, coloridas e chamativas, as quais dão a essa família um enorme potencial ornamental. Entre as espécies cultivadas para tal fim destacam-se a flor-leopardo (Belamcanda chinensis), a frésia (Freesia hybrida), a palma-de-santa-rita (Gladiolus hortulanus) e as íris ou flor-de-íris (Iris spp.).
O cultivo de espécies da família Iridaceae traz um retorno económico enorme para a economia mundial. O género Gladiolus e algumas espécies do género Freesia são comercializadas mundialmente, com as suas flores a serem transportadas por via aérea entre hemisférios por forma a aproveitar as oposição entre estações do ano. Seis géneros da subfamília Crocoideae (Crocosmia, Crocus, Freesia, Gladiolus, Sparaxis e Watsonia) são considerados entre as mais importantes plantas usadas na horticultura mundial.
Moraea e Homeria são dois géneros de plantas venenosas que representam um problema nas regiões produtoras de ovinos e bovinos, especialmente na África Austral.[72]
Numerosas espécies de iridáceas têm sido utilizadas como plantas alimentares, produtoras de condimentos, ornamentais e medicinais por diferentes culturas através dos séculos.
Os índios Navajo, por exemplo, utilizavam decoções da planta de Iris missouriensis Nutt. como emético.[75] Pedaços dos rizomas espécies foram usadas para controlar dor de dentes,[76] tal como se aplicava a decoção quente da planta noss ouvidos para acalmar as otites.[77]
Em outras regiões, as raízes pisadas de Iris versicolor L. eram aplicadas sobre as feridas, provavelmente como antisséptico[78] e as infusões das raízes secas eram administradas para acalmar qualquer dor.[79]
No Hawaii, a espécie Sisyrinchium acre era utilizada de diversos modos. As folhas e o sumo que se podia extrair delas era utilizado para dar coloração azul às tatuagens. As folhas, maceradas com sal, açúcar e outras espécies era recomendada para limpar e curar enfermidades da pele.[80]
Na Índia, a espécie Iris ensata era usada como anti-helmíntico, depurativo, diurético e vermífugo e, em conjunto com outras espécies, no tratamento de doenças venéreas.[81]
O lírio-leopardo (Iris domestica) tem uma longa história de uso na medicina tradicional chinesa já que aparentemente é muito eficaz no controlo de enfermidades causadas por bactérias, fungos e vírus, bem como para diminuir a febre ou reduzir inflamações. As raízes desta espécie eram colhidas no verão ou no outono e ressecadas para usar mais tarde.[82]
Outra iridácea muito utilizada em medicina popular durante séculos foi o açafrão, um produto obtido a partir da extração dos estames e estigmas da espécie Crocus sativus. Os usos eram múltiplos: antiespasmódico, afrodisíaco, carminativo, expectorante, narcótico, sedativo e estimulante, sendo na atualidade substituído por medicamentos menos onerosas.[83]
Para além do uso na medicina tradicional, o açafrão permanece uma apreciada especiaria, indispensável na confeção de vários pratos da cozinha tradicional do Mediterrâneo e do Médio Oriente. Por exemplo, esta especiaria é um ingrediente importante num dos prato tipicamente espanhóis, a paella, o qual inclui a utilização dos estigmas desidratados das flores do açafrão.[84]
Os rizomas de certas espécies do género Iris (Iris japonica, Iris juncea, Iris pseudacorus e Iris albicans) são utilizados pelo seu perfil aromático e terapêutico.
A raiz de orris é preparada com os rizomas secos de Iris germanica, Iris florentina[85] ou Iris pallida. Este preparado era utilizado na medicina herbal ocidental e, na actualidade, é usado principalmente como fixador e nota de base em perfumaria, assim como ingrediente de muitas marcas de genebra.[86][87]
No género Trimezia algumas espécies servem como remédio para inflamações, diarreia e hemorragia.
A flor-de-lis (em francês antigo fleur de l'iris) usada em heráldica é uma flor estilizada de uma espécie do género Iris. Especificamente, é a flor de Iris pseudacorus, uma espécie comum nas margens dos cursos de água em França. A flor-de-lis tem sido utilizada como um desenho decorativo e como símbolo. Como símbolo, pode ter, a um mesmo tempo, um significado religioso, político, dinástico, artístico, emblemático ou simbólico.[88]
A flor-de-lis é usada em heráldica há séculos. No século XII, Louis VI e Louis VII foram os primeiros monarcas franceses a usá-lo no seu escudo. Os reis ingleses. mais tarde, usaram também a flor-de-lis nas suas armas para enfatizar as suas reivindicações ao trono da França. No século XIV, era frequentemente incorporado na insígnia da família que era costurada na capa dos cavaleiros, a qual era usada pelo dono sobre a cota de malha, daí o termo "manto de armas".[89][90]
Durante o século XX o símbolo da flor-de-lis foi adotado pelo Movimento Escutista Mundial, uma organização presente em todo o mundo. Os escoteiros representam aquele símbolo sobre um um fundo roxo-violeta, pintado de branco ou prata e cercado por uma corda que termina num nó "plano" (nó de fraternidade), e com duas estrelas de cinco pontas nas pétalas externas. Cada pétala representa um dos três princípios e deveres (casa, sociedade e crença) e três virtudes (abnegação, lealdade e pureza) que todos escoteiros devem seguir e ter. As estrelas representam a vida ao ar livre e os dez artigos da lei do escoteiro.[91][92]
Existem espécies de iridáceas que se consideram vulneráveis ou ameaçadas de extinção. As causas podem ser a degradação do seu habitat natural ou uma distribuição natural muito restrita. Segundo a Lista Vermelha da IUCN as siguentes espécies são consideradas em estado vulnerável ou estão ameaçadas:[93]
No Brasil ocorrem 190 espécies, das quais 107 são endemismos,[94] embora apenas a subfamília Iridoideae tenha distribuição natural naquele país.[95] Entre as espécies que ocorrem no Brasil contam-se as Trimezia e Neomarica, conhecidos popularmente como lírios-da-praia ou íris-da-praia[96] e o alho-do-mato.
Dentre as espécies ameaçadas de extinção, no Brasil, destacam-se a Pseudotrimezia elegans, Pseudotrimezia gracilis, Pseudotrimezia synandra, Pseudotrimezia tenuissima, Trimezia fistulosa var. fistulosa (trimesia-chifre-de-bode), Trimezia fistulosa var. longifolia e Trimezia pusilla, todas encontradas no Cerrado. Porém poucas espécies nativas são cultivadas para a ornamentaria, a maior parte das que são utilizadas pertencem ao género Neomarica.
No Brasil a maior parte dos representantes ocorrem em áreas sombreadas. Contudo em pleno sol, em campos rupestres, são facilmente encontrados Neomarica, Trimezia e Pseudotrimezia, os quais as flores bem vistosas abrem durante um ou poucos dias durante o ano.
Iridaceae é uma família de plantas com flor monocotiledóneas da ordem Asparagales, com distribuição cosmopolita, que agrupa cerca de 2 244 espécies, repartidas por 66 géneros e 7 subfamílias. Esta família, que nas classificações clássicas de base morfológicas era incluída na ordem Liliales, é constituída por herbáceas perenes, erectas, com cormos ou rizomas e flores grandes com coloração variada e vívida e inclui numerosas espécies utilizadas como ornamentais e para produção de flores de corte, entre as quais os gladíolos, frésias, crocuses e moreias. A especiaria açafrão é derivada dos estigmas da espécie Crocus sativus.
Iridaceae este o familie de plante din ordinul Liliales, după Sistemul Cronquist sau din ordinul Asparagales, după Sistemul APG III.
Familia întrunește plante erbacee sau cu tulpini slab lignificate, cu rizomi sau cu bulbotuberculi. Frunzele sunt ensiforme sau îngust-liniare. Florile sunt actinomorfe sau zigomorfe, bisexuate, cu perigon din 6 tepale dispuse câte 3 în 2 verticile, spre bază gamotepale, petaloide. Posedă 3 stamine, geniceu trcarpelar, inferior, cu ovar triocular. Fruct - bacă loculicidă.
Reprezentanții familiei se întâlnesc în tropicală, temperarată și glacială. În România sunt circa 30 de specii, în Republica Moldova - 12 specii.
Iridaceae este o familie de plante din ordinul Liliales, după Sistemul Cronquist sau din ordinul Asparagales, după Sistemul APG III.
Familia întrunește plante erbacee sau cu tulpini slab lignificate, cu rizomi sau cu bulbotuberculi. Frunzele sunt ensiforme sau îngust-liniare. Florile sunt actinomorfe sau zigomorfe, bisexuate, cu perigon din 6 tepale dispuse câte 3 în 2 verticile, spre bază gamotepale, petaloide. Posedă 3 stamine, geniceu trcarpelar, inferior, cu ovar triocular. Fruct - bacă loculicidă.
Reprezentanții familiei se întâlnesc în tropicală, temperarată și glacială. În România sunt circa 30 de specii, în Republica Moldova - 12 specii.
Irisväxter (Iridaceae), kallas ibland även svärdsliljeväxter, är en familj av enhjärtbladiga växter med ett nittiotal släkten med omkring 1 800 arter. Bland irisväxterna finns flera välkända trädgårds- och prydnadsväxter, till exempel arter och hybrider i gladiolsläktet och irissläktet.
Irisväxterna finns över hela världen. Det största antalet arter finns i tropiska delar av Afrika och framför allt i Sydafrika. I Sverige finns endast irissläktet (Iris) vildväxande, men arter ur gräsliljesläktet (Sisyrinchium) och krokussläktet (Crocus) hittas förvildade.
Växterna är fleråriga örter med lökar eller rhizomer. Bladen är vanligen gräslika med ett skarpt mittveck.
I äldre klassificeringssystem var irisväxterna placerade i ordningen Liliales, men nyare system såsom Angiosperm Phylogeny Group placerar dem i Asparagales.
Irisväxter (Iridaceae), kallas ibland även svärdsliljeväxter, är en familj av enhjärtbladiga växter med ett nittiotal släkten med omkring 1 800 arter. Bland irisväxterna finns flera välkända trädgårds- och prydnadsväxter, till exempel arter och hybrider i gladiolsläktet och irissläktet.
Irisväxterna finns över hela världen. Det största antalet arter finns i tropiska delar av Afrika och framför allt i Sydafrika. I Sverige finns endast irissläktet (Iris) vildväxande, men arter ur gräsliljesläktet (Sisyrinchium) och krokussläktet (Crocus) hittas förvildade.
Växterna är fleråriga örter med lökar eller rhizomer. Bladen är vanligen gräslika med ett skarpt mittveck.
I äldre klassificeringssystem var irisväxterna placerade i ordningen Liliales, men nyare system såsom Angiosperm Phylogeny Group placerar dem i Asparagales.
Süsengiller (Iridaceae), Asparagales takımına ait bir çiçekli bitkiler familyasıdır.
80'den fazla cinsi bulunan familya, tüm dünya çapında yaklaşık 1500 türe sahiptir. En bilinen türlerinden biri Safran'dır.
Süsengiller (Iridaceae), Asparagales takımına ait bir çiçekli bitkiler familyasıdır.
80'den fazla cinsi bulunan familya, tüm dünya çapında yaklaşık 1500 türe sahiptir. En bilinen türlerinden biri Safran'dır.
Пі́вникові (Iridaceae) — родина трав'янистих багаторічних рослин порядку холодкоцвітих (Asparagales).
Нараховує 60-70 родів і 800—1500 видів, поширених майже по всій Земній кулі, за винятком полярних регіонів.
Деякі види рослин як Geissorhiza radians вирощуються як декоритавні рослини.
Пі́вникові (Iridaceae) — родина трав'янистих багаторічних рослин порядку холодкоцвітих (Asparagales).
Нараховує 60-70 родів і 800—1500 видів, поширених майже по всій Земній кулі, за винятком полярних регіонів.
Họ Diên vĩ, họ Lay ơn, họ La dơn hay họ Dơn (danh pháp khoa học: Iridaceae) là một họ thực vật nằm trong bộ Măng tây (Asparagales). Tên gọi diên vĩ là lấy theo chi Diên vĩ (Iris), còn tên gọi lay ơn (lay dơn) là lấy theo chi Lay ơn (Gladiolus). Nó bao gồm một số loài cây trồng được nhiều người biết đến như diên vĩ (Iris spp.), nghệ tây (Crocus spp.), sâm đại hành (Eleutherine spp.), rẻ quạt (Belamcanda spp.) v.v.
Các loài trong họ này là cây lưu niên, với thân hành, thân củ hay thân rễ. Các loài cây này nói chung có thân mọc thẳng và các lá có hình dáng giống lá cỏ, với nếp gấp trung tâm sắc nhọn.
Họ này chứa khoảng 80-92 chi và khoảng 1.500-1.800 loài, phân bổ rộng khắp thế giới. Khu vực sinh thái nhiệt đới châu Phi, cụ thể là Nam Phi, có sự đa dạng nhất về số chi. Một loại gia vị là bột nghệ tây (saffron) được sản xuất từ các núm nhụy của cây nghệ tây (Crocus sativus).
Cây phát sinh chủng loài dưới đây lấy theo APG III.
Asparagales
Iridaceae
Xanthorrhoeaceae s. l.
Hemerocallidoideae (Hemerocallidaceae)
Xanthorrhoeoideae (Xanthorrhoeaceae s. s.)
Asphodeloideae (Asphodelaceae)
Amaryllidaceae s. l.
Agapanthoideae (Agapanthaceae)
Amaryllidoideae (Amaryllidaceae s. s.)
Asparagaceae s. l.
Aphyllanthoideae (Aphyllanthaceae)
Asparagoideae (Asparagaceae s. s.)
Họ Diên vĩ, họ Lay ơn, họ La dơn hay họ Dơn (danh pháp khoa học: Iridaceae) là một họ thực vật nằm trong bộ Măng tây (Asparagales). Tên gọi diên vĩ là lấy theo chi Diên vĩ (Iris), còn tên gọi lay ơn (lay dơn) là lấy theo chi Lay ơn (Gladiolus). Nó bao gồm một số loài cây trồng được nhiều người biết đến như diên vĩ (Iris spp.), nghệ tây (Crocus spp.), sâm đại hành (Eleutherine spp.), rẻ quạt (Belamcanda spp.) v.v.
Các loài trong họ này là cây lưu niên, với thân hành, thân củ hay thân rễ. Các loài cây này nói chung có thân mọc thẳng và các lá có hình dáng giống lá cỏ, với nếp gấp trung tâm sắc nhọn.
Iridaceae Juss., nom. cons.
СинонимыИ́рисовые, или Каса́тиковые (лат. Iridáceae) — довольно значительное по количеству родов растений семейство порядка Спаржецветные. Оно состоит исключительно из многолетних травянистых форм с весьма разнообразно устроенными корневищами.
По системе классификации APG II включает 72 рода, среди них такие хорошо известные декоративные растения, как Ирис (Касатик), по которому семейство получило своё название, Гладиолус (Шпажник) и Крокус (Шафран).
Обширно распространены почти по всему свету, причём ясно заметны два центра распространения: Капская область и оттуда по всей Африке и Европе до 60° с. ш., вообще по Старому Свету (Iris, Crocus, Galaxia, Ixia, Romulea, Gladiolus), a другой центр — тропическая и подтропическая Америка (Moraea, некоторые виды из родов Iris, Sisyrinchium и другие).
У большинства представителей семейства корневище горизонтальное, более или менее шишковатое, с кольцеобразными рубцами от отпавших листьев, на растущем конце переходящее в стебель с листьями и цветками; при основании стебля в углу одного из низовых листьев залегает угловая почка, развивающаяся на следующий год и служащая для продолжения корневища; кроме того, из углов низовых листьев выступают подземные побеги, с помощью которых корневище разветвляется; цветоносный стебель ежегодно отмирает. У других ирисовых (крокус, некоторые виды ириса, гладиолус) корневище сильно укорочено и разрослось в ширину, представляя так называемую луковицеобразную шишку (лат. bulbo-tuber), нарастающую своею верхушкой ежегодно.
Листья у большинства ирисовых располагаются в два очерёдных ряда, сидят преимущественно на основании стебля вследствие короткости стеблевых колен и бывают троякие: низовые — плёнчатые, сухощавые или в виде полупрозрачных влагалищ, одевающих стебель с остальными его листьями; промежуточные — или истинные листья — наиболее развиты: они длинны, плоски, лентообразные или мечевидные, иногда серпом загнутые, у большинства ирисов обращены к стеблю ребром, а при основании расщепляются и обхватывают как стебель, так и вышесидящий лист; у немногих бывают также и четырёхгранные, узколинейные и стеблевые; наконец, верхушечные, или прицветные, часто плёнчатые, желобчатые, образующие при цветках род поволоки, прикрывающей их до распускания.
Цветки по большей части правильны, по тройному типу, из частей частей околоцветника, расположенных в два кольца; наружные доли крупнее внутренних; тычинок только три (лишь у одного рода Campynema их шесть), и сидят они против наружных долей околоцветника (покроволистиков), из чего следует заключить о недоразвитии трёх тычинок, соответствующих трём внутренним покроволистикам. У некоторых все шесть покроволистиков совершенно равны (крокус), но у большинства наружные три отличаются от внутренних, а у многих все вместе срастаются в трубку, особенно длинную у шафранов — нередко до 10 см. Завязь у всех нижняя, трёхгнёздая, с тремя лепестковидными рыльцами, которые иногда (у ирисов) бывают сильнее развиты, чем настоящие лепестки, и легко могут быть приняты за последние при поверхностном обзоре; у других ирисовых столбик завязи простой, но он всегда распадается на три более или менее лепестковидных рыльца. У большинства ирисовых цветки собраны кистями или метёлками, крупные и яркие, у немногих одиночныеКасатиковые // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907..
Плод — многосемянная коробочка, лопающаяся на три створки.
Цветки большинства ирисовых специализированы к опылению насекомыми, некоторые виды родов Watsonia, Babiana, Chasmanthe опыляются птицами[3].
В конце XIX — начале XX веков ботаники подразделяли семейство на три подсемейства:
I. Crocoideae, шафрановые — низкие травы с луковицей или шишкой и 1 конечным цветком. Ареал — Капская область и Средиземноморье. Сюда относили роды Крокус, или Шафран (Crocus L.) с 60 видами; Ромулея (Romulea Maratti) с 50 средиземноморскими видами, Сирингодея (Syringodea Hook.) и Галаксия (Galaxia Thunb.) — по 3 вида.
II. Iridoideae, ирисовые собственно — высокие формы с ясным стеблем, подымающимся от корневища или шишки; цветки — по нескольку, реже одиночные. Сюда относили 35 родов, из которых наиболее крупные Ирис, или Касатик (Iris L.); Морея (Moraea L.) — до 40 африканских видов и 9 американских видов ; бразильская Либерция (Libertia Spreng.) с плоско-разогнутыми цветками; Сисиринхиум, или Голубоглазка (Sisyrinchium L.) — около 50 американских видов, цветки с 6 одинаковыми долями околоцветника; капская Аристея (Aristea Aiton) с 13 видами.
III. Ixioideae, иксиевые — стебель облиственный, выходит из луковицы. Сюда относили роды Иксия (Ixia L.); Тритония (Tritonia Ker Gawl.) с 18 капскими видами; Гладиолус, или Шпажник (Gladiolus L.) с 90 европейско-африканскими видами, цветки неправильные, двусимметричные; Антолиза (Antholyza L.) (или Куниния (Cuninia Mill.)).
The Plant List насчитывает 80 родов и 2315 видов[4].
Главное применение ирисовых — в декоративном цветоводстве повсюду в мире (ирис, крокус, гладиолус, сисиринхиум, иксия, тигридия, фреезия и др.).
Корневища некоторых ирисовых, например, ириса флорентийского (Iris florentina L.), находят медицинское применение.
Высушенные рыльца цветков Крокуса посевного (Crocus sativus L.) дают дорогую пряность шафран.
Многие растения семейства содержат эфирные масла, в некоторых найдены алкалоиды.
По данным GRIN[5]:
И́рисовые, или Каса́тиковые (лат. Iridáceae) — довольно значительное по количеству родов растений семейство порядка Спаржецветные. Оно состоит исключительно из многолетних травянистых форм с весьма разнообразно устроенными корневищами.
По системе классификации APG II включает 72 рода, среди них такие хорошо известные декоративные растения, как Ирис (Касатик), по которому семейство получило своё название, Гладиолус (Шпажник) и Крокус (Шафран).
鳶尾科(学名:Iridaceae),顯花植物的一科,屬天門冬目。這個科包括了許多常見的植物,像番紅花和小蒼蘭。本科植物主要用於观赏,有些可以作为药用或提取芳香油。
全世界約有90屬,1500種。其中南非擁有最多種類。中国有2属约50种,主产于北方和西南,此外还有许多引进的观赏栽培种。
傳統的植物分類系統,例如哈欽森系統將鳶尾科分類為鳶尾目下的一個科,柯朗奎斯特系統將鳶尾科分類在百合目下;而最近的APG系統(1998年、2003年)則是將鳶尾科分類在天門冬目下。 APGIII系统中,该科属于天门冬目。
该科全世界范围内,约有2025种植物,主要分布区域为Sub Saharan African,南非地区分布有鸢尾科植物约1000余种。 鸢尾科划分成分成7个亚科,10个族,66个属。
以下僅列出較重要的屬: 注意:其中許多屬尚未有中文正式譯名,僅供參考。如您有最新中文翻譯的信息,請添加。
アヤメ科 (Iridaceae) は単子葉植物の科で、多年草からなる。世界に66属2000種ほどあり[4]、南アジアなどを除く世界の熱帯から温帯にかけて分布し、特に南アフリカに多く産する。花は放射相称または左右相称で、外花被・内花被が各3枚、おしべが3本ある。めしべは3裂し、裂片が花弁状になるものもある。花の基部には2枚の苞がつく。子房下位で、果実はさく果となる。地下茎が球根状になるものも多い。
アヤメ、ハナショウブ、カキツバタ、グラジオラス、フリージア、クロッカスなど、花を観賞するために栽培されるものが多数ある。サフランは香辛料として使われる。
アヤメ科 (Iridaceae) は単子葉植物の科で、多年草からなる。世界に66属2000種ほどあり、南アジアなどを除く世界の熱帯から温帯にかけて分布し、特に南アフリカに多く産する。花は放射相称または左右相称で、外花被・内花被が各3枚、おしべが3本ある。めしべは3裂し、裂片が花弁状になるものもある。花の基部には2枚の苞がつく。子房下位で、果実はさく果となる。地下茎が球根状になるものも多い。
アヤメ、ハナショウブ、カキツバタ、グラジオラス、フリージア、クロッカスなど、花を観賞するために栽培されるものが多数ある。サフランは香辛料として使われる。
붓꽃과(--科, 학명: Iridaceae 이리다케아이[*])는 비짜루목의 과이다.[1] 열대에서 온대에 걸쳐 약 70속의 1,500종 가량이 분포하며, 한국에는 붓꽃·꽃창포·제비붓꽃·범부채·사프란 등의 4속 17종이 자란다. 글라디올러스·프리지어 등과 같이 관상용으로 재배되는 종류도 많이 있다. 여러해살이풀로서 잎은 가늘고 긴 칼 모양이며 꽃은 방사대칭 또는 좌우대칭의 양성화이다. 한편, 꽃덮이조각은 6개로 꽃잎 모양을 하고 있는데 안팎에 2열로 배열되며, 꽃이 진 뒤에 꽃통부는 씨방에 붙는다. 3개의 수술이 있다. 씨방은 하위로 보통 3개의 방을 가지는데 그 안에는 많은 수의 씨가 만들어진다. 열매는 3개의 모서리를 가지며 익으면 벌어지게 된다.