nomes no trilho de navegação
Chorioactis geaster – gatunek grzybów należący do rodziny Chorioactidaceae. Należy do monotypowego rodzaju Chorioactis[1]. Jest bardzo rzadko spotykany, występuje jedynie w Teksasie i w Japonii, na wyspie Kiusiu w prefekturze Miyazaki, na wyspie Sikoku w prefekturze Kōchi, i na wyspie Honsiu w prefekturze Nara. W Stanach Zjednoczonych nosi popularną nazwę „Devil’s Cigar” (z ang. diabelskie cygaro), którą zawdzięcza wydłużonemu kształtowi niedojrzałych owocników i uwalnianej po dojrzeniu chmurze zarodników[2] wyglądającej jak dym. Dojrzałe owocniki pękają i rozpościerają się na kształt gwiazdy, uwidaczniając białawą warstwę zarodnionośną. Jest jednym z niewielu gatunków grzybów, u których uwolnieniu zarodników towarzyszy efekt dźwiękowy.
Gatunek został opisany po raz pierwszy jako Urnula geaster przez Charlesa Hortona Pecka na podstawie znalezionych przez Luciena Marcusa Underwooda w Austin okazów, przesłanych Peckowi do identyfikacji[3]. W 1902 r. Elsie Kupfer, badając budowę mikroskopową warstwy zarodnionośnej tego i trzech zbliżonych gatunków (Geopyxis carbonaria, Urnula craterium i Urnula terrestis), stwierdziła, że za sprawą znacznej odmienności teksańskiego gatunku, zasługuje on na sklasyfikowanie w ramach odrębnego rodzaju, który nazwała Chorioactis[4]. Zmiana ta była później krytykowana – nowego rodzaju nie uznali Heald i Wolf (1910)[5], a także Seaver (1928, 1942 r.)[6]. Finn-Egil Eckblad w 1968 r. ostatecznie potwierdził status nowego rodzaju jako ważny[7].
Kontrowersje wzbudzała również pozycja systematyczna nowego rodzaju; Bellemere (1994 r.) zaliczył go do rodziny Sarcoscyphaceae[8], wcześniej uznawano go za przedstawiciela rodziny Sarcosomataceae[9]. Obecnie klasyfikowany jest w odrębnej rodzinie Chorioactidaceae[10]. Podstawą nowej klasyfikacji jest analiza filogenetyczna opublikowana w 1999 r., w której Chorioactis należy do tego samego kladu co rodzaje Desmazierella, Neournula i Wolfina[11]. Gatunki z rodziny Sarcosomataceae należą do siostrzanego kladu[10].
Młode owocniki (apotecja) mają wydłużony, cylindryczno-buławkowaty kształt, osadzone są na krótkim, często przykrytym ziemią trzonie, który zwykle ma swój początek 5–10 cm poniżej poziomu gruntu. Owocnik ma od 1,2 do 3,5 cm szerokości w najszerszym miejscu i wysokość 4 do 12 cm; trzon ma 0,75 do 1,5 cm szerokości i 1 do 5 cm długości[5]. Zewnętrzna powierzchnia jest gęsto pokryta miękkim, brązowym kutnerem (tomentum). Po dojrzeniu owocniki pękają, rozpościerając 4-6 ramion zaginających się w dół, przypominając tym gwiazdosze (Geastrum); stąd nazwa gatunkowa. Zewnętrzna powierzchnia owocnika ma barwę ciemnobrązową lub czarną[12].
Owocnik otwiera się na krótko przed dojrzeniem spor i ich uwolnieniem z worków; otwarcie owocnika spowodowane jest ciśnieniem wywieranym przez zwiększające objętość wstawki (parafizy), czyli komórki płonne rozdzielające worki[13]. Otwarciu apotecjum towarzyszy uwolnienie chmury zarodników, co dodatkowo budzi skojarzenia z cygarem. Powstanie chmury zarodników spowodowane jest przez nagłe zmiany wilgotności pomiędzy wnętrzem apotecjum a środowiskiem zewnętrznym[5]. Część autorów podaje, że otwarciu towarzyszy syczący dźwięk, zjawisko opisywane u zaledwie około 15 innych gatunków grzybów[2].
Askospory są wrzecionowato podłużne, spłaszczone na jednym końcu; mają rozmiary 54–68 µm na 10–13 µm. W każdym znajduje się 3–5 kropli tłuszczu. Worki mają długość 700–800 µm i szerokość 14–17,25 µm[5]. W starszej literaturze opisywane są jako gładkie[14], jednak przy obserwacji pod transmisyjnym mikroskopem elektronowym uwidaczniają się drobne zagłębienia[15]. Askospory rozwijają się równocześnie (synchronicznie) w worku, co jest cechą wspólną z przedstawicielami rodziny Sarcoscyphaceae, Cookeina i Microstoma; inną wspólną cechą jest gwałtowne zwężenie worków u podstawy, zamiast stopniowego zwężania się, obserwowanego u innych przedstawicieli rzędu[15]. Worki mają wieczka (operculum), otwierające się przed uwolnieniem spor; u C. geaster otwór zamykany wieczkiem otaczają dwa pierścienie, co jest cechą odróżniającą ten gatunek od wszystkich innych Sarcosomataceae i Sarcoscyphaceae[15].
Gatunek odnaleziono jedynie w stanie Teksas oraz w kilku prefekturach Japonii.
W Teksasie stanowiska grzyba znajdują się w hrabstwach Collin[16], Travis, Dallas, Hays, Denton, Guadalupe, Tarrant i Hunt[17]. Określany jest tam jako "Texas star" albo "Devils' cigar"[2]; owocniki pojawiają się w chłodniejszych miesiącach, zazwyczaj od października do kwietnia; temperatura i wilgotność w tym czasie wydają się być optymalne dla wzrostu owocników[5].
W Japonii ten sam gatunek został rozpoznany po raz pierwszy w 1938 roku w prefekturze Miyazaki na wyspie Kiusiu i ponownie napotkany dopiero po 38 latach[18]. Stanowisko grzyba odnaleziono też w prefekturze Kōchi na Sikoku. W 2006 roku kolejne stanowisko grzyba odkryto w lesie w pobliżu Kawakami, w prefekturze Nara na wyspie Honsiu[19]. Nosi tam nazwę Kirinomitake (jap. キリノミタケ)[20]. Ze względu na swoją rzadkość został umieszczony na czerwonej liście zagrożonych grzybów Japonii[21].
Owocniki wyrastają u podstawy martwych pni lub z korzeni, przy czym w Teksasie są to pnie Ulmus crassifolia[22][23] lub Symplocos myrtaceae[10], zaś w Japonii martwe pnie dębów.
Nie ma różnic morfologicznych między populacjami grzybów z Teksasu i Japonii. Różnice w sekwencji DNA świadczą o tym, że rozdzielenie populacji nastąpiło co najmniej 19 milionów lat temu[24].
Nie wytłumaczono do tej pory niezwykłego zasięgu tego gatunku. Fred Seaver pisał[25]: "To tylko kolejny przykład niezwykłego i nieprzewidywalnego rozmieszczenia spotykanego u wielu gatunków grzybów. Trudno to wyjaśnić, po prostu akceptujemy fakty takimi, jakie są".
Chorioactis geaster – gatunek grzybów należący do rodziny Chorioactidaceae. Należy do monotypowego rodzaju Chorioactis. Jest bardzo rzadko spotykany, występuje jedynie w Teksasie i w Japonii, na wyspie Kiusiu w prefekturze Miyazaki, na wyspie Sikoku w prefekturze Kōchi, i na wyspie Honsiu w prefekturze Nara. W Stanach Zjednoczonych nosi popularną nazwę „Devil’s Cigar” (z ang. diabelskie cygaro), którą zawdzięcza wydłużonemu kształtowi niedojrzałych owocników i uwalnianej po dojrzeniu chmurze zarodników wyglądającej jak dym. Dojrzałe owocniki pękają i rozpościerają się na kształt gwiazdy, uwidaczniając białawą warstwę zarodnionośną. Jest jednym z niewielu gatunków grzybów, u których uwolnieniu zarodników towarzyszy efekt dźwiękowy.
Chorioactis geaster este singura specie din genul fungal Chorioactis.[3] În Texas, ciuperca este numită "Texas star" („steaua Texasului”) sau "Devil's cigar" („trabucul diavolului”), iar în Japonia se numește „キリノミタケ” (kirinomitake).
Această ciupercă extrem de rară se distinge prin aspectul neobișnuit și răspândirea sa disjunctă: se găsește numai în anumite locații din Texas și Japonia, locuri foarte depărtate una de alta. Ascocarpul, care crește pe buștenii morți de Ulmus crassifolia (în Texas) și de stejar (în Japonia), seamănă cu un trabuc înainte de a se despica radial în 4-7 brațe care formează o stea. Suprafața interioară a ascocarpului are un țesut numit himeniu, care conține sporii, și este colorată în maro deschis sau portocaliu. Deschiderea ciupercii este însoțită de un sâsâit și de un norișor de spori.
Ciuperca a fost colectată prima oară în 1893 în orașul Austin, din Texas, iar specia a fost numită Urnula geaster; apoi a fost găsită în Kyushu în 1937, dar nu a mai fost văzută până în 1973. Deși noul gen Chorioactis a fost creat pentru a conține noua specie la câțiva ani după descoperirea originală, a fost acceptat ca valid abia în 1968. Clasificarea sa a fost și ea discutată. În trecut, a fost pusă în familia Sarcosomataceae, chiar dacă ascul (structura ca un sac în care se formează sporii) acestora nu era ca cel al acestei specii. Analizele filogenetice au clarificat clasificarea speciei Chorioactis geaster: împreună cu alte 3 genuri, formează familia Chorioactidaceae, un grup acceptat oficial în 2008. În 2009, cercetătorii japonezi au anunțat descoperirea unei forme ale acestei specii căreia îi lipsește stadiul sexuat al ciclului de viață; această formă asexuată a fost numită Kumanasamuha geaster.
Primul exemplar a fost colectat în 1893 în Austin de către botanistul Lucien Marcus Underwood, care a trimis specimenele micologului Charles Horton Peck pentru a le identifica. Peck a descris specia Urnula geaster în revista Annual Report of the New York State botanist (Raportul anual al botanistului din New York), dar și-a exprimat dubiile cu privire la poziția speciei în genul Urnula.[2] În 1902, studenta micologistă Elsie Kupfer a contestat clasificarea unor specii în genurile Urnula și Geopyxis într-o publicație din 1896 despre Discomycetes de Heinrich Rehm. Ea considera transferul făcut de el în genul Geopyxis ilogic:
„Chiar și extern această ciupercă nu corespunde propriei descrieri a lui Rehm a genului Geopyxis în care o plasează; textura apotecii este descrisă ca fiind cărnoasă, piciorul, scurt și uneori subțire; în timp ce la această plantă[sic], textura pieloasă a pălăriei și lungimea și grosimea piciorului sunt caracteristicile sale notabile.”
Lucrând sub asistența lui Underwood, Kupfer a comparat structura microscopică a himeniului lui Chorioactis geaster cu a celui unor specii similare: Geopyxis carbonaria, Urnula craterium și Urnula terrestris (cunoscută acum ca Podophacidium xanthomelum). A tras concluzia că Chorioactis geaster era atât de diferită de celelalte specii, încât avea nevoie de propriul gen — genul Chorioactis.[4] Deși genul nu a fost acceptat de la început de toți micologiștii, cum erau Frederick De Forest Heald și Frederick Adolf Wolf într-o lucrare din 1910[5] și Fred Jay Seaver în 1928 și 1942,[6][7] a fost confirmat în 1968 de Finn-Egil Eckblad în monografia sa despre Discomycetes.[1][8]
În trecut, această specie era considerată ca fiind în familia Sarcosomataceae.[9][10] O monografie din 1983 despre familie punea genul Chorioactis în tribul Sarcosomatae, împreună cu genurile Desmazierella, Sarcosoma, Korfiella, Plectania și Urnula, un grup de ciuperci caracterizat prin absența de pe spori a unor proeminențe numite „verruculae” care pot absorbi pigment albastru.[11] Un studiu din 1994 despre structura ascului și a sporilor a arătat că Chorioactis era mai apropiat de Sarcoscyphaceae, deși stratul de celule din pereții ascului era diferit de cel al celorlalți membri ai familiei.[12] De-abia în 1999 analizele filogenetice au arătat adevărul: C. geaster forma un grup împreună cu genurile Desmazierella, Neournula și Wolfina, care au fost și ele clasificate în mod greșit.[13]
A doua parte a numelui, geaster, face aluzie la membrii genului Geastrum, cu basidiocarpuri în formă de stea care sunt numite „steaua pământului”. În SUA, C. geaster este cunoscută ca „Texas Star” sau „Devil's cigar”[14]. Micologistul american Fred Jay Seaver a spus despre originea numelui: „Dacă numele de «Devil's cigar» se referă la forma specimenelor tinere care seamănă cu un trabuc umflat, atât ca formă cât și ca culoare, sau la faptul că ciuperca pare să «scoată fum» la maturitate, noi nu putem spune… În orice caz, numele este foarte potrivit.”[7] În 1997, senatorul Texasului, Chris Harris, a propus o lege prin care să facă C. geaster ciuperca de stat a statului Texas.[15] Legea a mers până la Senatul Texasului, dar nu a ajuns până la Casa reprezentanților Texas.[16] În Japonia, ciuperca se numește kirinomitake (キリノミタケ), pentru că, înainte de deschidere, ciuperca seamănă cu fructele copacului kiri, pomul împărătesei (Paulownia tomentosa).[17]
Specimenele tinere de C. geaster au un corp gol, în formă de trabuc, atașat de picior. Piciorul, care este parțial îngropat în pământ, este mai scurtă sau egală cu ascocarpul, deși lungimea sa este variabilă în funcție de adâncimea rădăcinii de copac de care este atașată. „Carnea” ciupercii este albă, iar interiorul gol al ascocarpului este alb-gălbui, devenind maro cu vârsta. Grosimea ciupercii variază de la 1,2 la 3,5 cm în porțiunea cea mai groasă, iar piciorul are între 0,75 și 1,5 cm lățime și între 1 și 5 cm lungime. Și ascocarpul, și piciorul sunt acoperiți cu un strat de perișori catifelați, numit tomentum. La maturitate, ascocarpul se despică într-o formă de stea, a cărei raze se curbează în jos, la fel ca la genul Geastrum. Sporii se formează pe suprafața interioară a razelor, a căror culoare depinde de maturitatea specimenului, variind de la alburiu la șofran la castaniu.[18] Razele au o grosime de 0,35 cm.[5]
Ciuperca rămâne închisă până puțin înainte de împrăștierea sporilor; deschiderea, numită științific „dehiscență”, este cauzată de presiunea exercitată de parafizele umflate. Parafizele sunt celule fără rol în reproducere care se găsesc între spori.[19] Dehiscența este acompaniată de un norișor de spori care seamănă cu fumul.[20] Se crede că acest norișor este cauzat de schimbarea bruscă a umidității relative între aerul de dinăuntrul ciupercii și cel de dinafară.[5] Dehiscența este însoțită și de un sâsâit, ceva ce se mai întâmplă în alte 15 specii de fungi.[14]
Sporii sunt elipsoidiali și sunt plați pe o parte. Au lungimea de între 54 și 68 µm și lățimea de 10–13 µm. Au în ei între 3 și 5 picături de ulei. Deși sporii au fost descriși în lucrările mai vechi ca fiind netezi,[21] la microscoapele performante de azi se pot vedea puncte și găurele mici.[22] Sporii se dezvoltă în același ritm cu ascul, lucru care se întâmplă și la genurile Cookeina și Microstoma.[22] La fel ca ceilalți membri ai ordinului Pezizales, ascii acestei specii au un opercul („căpăcel”) care se deschide când sporii sunt împrăștiați. Totuși, operculul lui Chorioactis geaster are o zonă cu două straturi pe la margine, făcând-ul distinct structural față de cel al altor membri din familiile Sarcosomataceae și Sarcoscyphaceae.[22]
La fel ca la alte discomicete, ascocarpul constă din trei straturi de țesuturi: himeniul, hipoteciul și excipulul. Stratul exterior este himeniul, care poartă sporii. Himeniul conține asci intercalați cu parafize.[23] La Chorioactis geaster, ascii au o formă de măciucă. Au lungimea de 700–800 µm și lățimea de 14–17,25 µm.[5] și sunt îngustați brusc la bază într-un pedicel îngust. Parafizele sunt inițial filamentoase sau filiforme, dar se umflă în timp până arată ca un șir de mărgele.[22] Se crede că umflarea parafizelor produce expansiunea himeniului, care, la rândul său, produce deschiderea ciupercii; asta plasează ascii în poziția optimă pentru împrăștierea sporilor.[24] Hipoteciul este un strat subțire de hife strâns împletite care susține himeniul, iar sub hipoteciu se află excipulul, un strat gros de hife care nu sunt așa de strâns împletite. Această structură, similară parenchimului plantelor, dă țesutului o textură fibroasă. Diametrul hifelor din excipul este de 34 µm, iar cel al hifelor din hipoteciu este de 10–14 µm. La microscopul electronic, se pot vedea pe perișorii maro de la suprafață țepi conici.[12]
Așa-numiții fungi imperfecti sau Deuteromycota sunt cei cărora le lipsește un stadiu sexuat în ciclul de viață și se reproduc asexuat prin mitoză în niște structuri numite conidii. Uneori, stadiul sexuat (sau teleomorf) este identificat mai târziu și între specii este stabilită o relație de anamorf-teleomorf. Codul Internațional de Nomenclatură pentru Alge, Fungi și Plante permite recunoașterea a două sau mai multe nume științifice pentru o ciupercă, unul pentru anamorf și celălalt pentru teleomorf. În 2004, oamenii de știință au raportat o relație între C. geaster și niște structuri ca niște smocuri maro care cresc pe lemnul putred. Comparându-le o parte din ADN-ul ribozomal, au stabilit o legătură filogenetică între Chorioactis și ciuperca pe care au numit-o Conoplea aff. elegantula. Dar nu au reușit să o facă pe cea din urmă să crească pe un mediu artificial, și nu au reușit să stabilească o relație de teleomorf-anamorf între cele două specii.[17] În 2009, cercetătorii japonezi au anunțat descoperirea unei ciuperci similare care creștea tot pe bușteni putrezi asociați în mod normal cu Chorioactis geaster; au reușit să crească ciuperca în culturi axenice (lipsite de agenți patogeni), din spori ai lui C. geaster. Au numit anamorful Kumanasamuha geaster, pentru că era similar cu membrii genului Kumanasamuha.[25]
Chorioactis geaster are o răspândire disjunctă și a fost culeasă doar în Texas și Japonia. Primul raport confirmat a fost din Kyūshū, în 1937,[26] și nu a mai fost găsită acolo decât după 36 de ani.[27] Mai apoi, a fost găsită într-o pădure umedă de lângă satul Kawakami din prefectura Nara.[28] În Japonia, habitatul ciupercii dispare din cauza despăduririlor și a înlocuirii stejarilor lângă rădăcinile cărora crește cu cedrul japonez, Cryptomeria japonica.[25] În Japonia, este pusă pe lista de specii în pericol.[29] În Texas, ciuperca se întâlnește în comitatele Collins,[30], Hays,[31] Travis, Dallas, Denton, Guadelupe, Tarrant și Hunt.[32] Comitatele Travis, Hays și Guadelupe sunt în centrul Texasului, iar restul sunt în nord-est. Deși specia este considerată rară din cauza răspândirii limitate, poate fi abundentă la nivel local.[5][14]
Deși rămâne loc de dubii, se crede că Chorioactis geaster se hrănește cu materie organică în descompunere.[33] În Texas, ciupercile se găsesc crescând singure sau în grupuri din rădăcini, crengi și buturugi putrede de Ulmus crassifolia[34] sau de Symplocos myrtacea.[18][35] În Japonia, ciuperca crește pe stejarii morți.[29] Pot fi adunate dens la baza butucului, sau pot crește din rădăcini diferite ale aceluiași copac. Piciorul începe la 5–10 cm sub pământ.[5]
Oamenii de știință nu știu încă de ce Chorioactis geaster se întâlnește doar în Texas și în Japonia, regiuni care sunt cam la aceeași latitudine,[17] dar separate de Oceanul Pacific. Fred Jay Seaver a spus: „Asta e doar o altă demonstrație a răspândirii neobișnuite și imprevizibile a multor specii de fungi. Ar fi foarte dificil să explicăm asta, și mai bine doar acceptăm faptele așa cum sunt.”[36] În 2004, un studiu a comparat ADN-ul ambelor populații și, cu ajutorul ceasului molecular, a stabilit că momentul despărțirii a fost acum 19 milioane de ani, excluzând posibilitatea introducerii ciupercii de către oameni.[17] Deși nu există diferențe morfologice între specimenele din Texas și din Japonia, există alte diferențe semnificative: în Texas, ciupercile cresc pe trunchiul și rădăcinile lui Ulmus crassifolia, în timp ce în Japonia preferă trunchiurile căzute ale lui Symplocos myrtacea și Quercus gilva. În Texas, cresc în zone care se inundă frecvent, spre deosebire de cele din Japonia. În ultimul rând, sporii japonezi pot fi crescuți pe substrat artificial, dar cei japonezi nu pot.[17][25]
Chorioactis geaster este singura specie din genul fungal Chorioactis. În Texas, ciuperca este numită "Texas star" („steaua Texasului”) sau "Devil's cigar" („trabucul diavolului”), iar în Japonia se numește „キリノミタケ” (kirinomitake).
Această ciupercă extrem de rară se distinge prin aspectul neobișnuit și răspândirea sa disjunctă: se găsește numai în anumite locații din Texas și Japonia, locuri foarte depărtate una de alta. Ascocarpul, care crește pe buștenii morți de Ulmus crassifolia (în Texas) și de stejar (în Japonia), seamănă cu un trabuc înainte de a se despica radial în 4-7 brațe care formează o stea. Suprafața interioară a ascocarpului are un țesut numit himeniu, care conține sporii, și este colorată în maro deschis sau portocaliu. Deschiderea ciupercii este însoțită de un sâsâit și de un norișor de spori.
Ciuperca a fost colectată prima oară în 1893 în orașul Austin, din Texas, iar specia a fost numită Urnula geaster; apoi a fost găsită în Kyushu în 1937, dar nu a mai fost văzută până în 1973. Deși noul gen Chorioactis a fost creat pentru a conține noua specie la câțiva ani după descoperirea originală, a fost acceptat ca valid abia în 1968. Clasificarea sa a fost și ea discutată. În trecut, a fost pusă în familia Sarcosomataceae, chiar dacă ascul (structura ca un sac în care se formează sporii) acestora nu era ca cel al acestei specii. Analizele filogenetice au clarificat clasificarea speciei Chorioactis geaster: împreună cu alte 3 genuri, formează familia Chorioactidaceae, un grup acceptat oficial în 2008. În 2009, cercetătorii japonezi au anunțat descoperirea unei forme ale acestei specii căreia îi lipsește stadiul sexuat al ciclului de viață; această formă asexuată a fost numită Kumanasamuha geaster.
キリノミタケ（Chorioactis geaster）は、子嚢菌門チャワンタケ綱に属し、チャワンタケ目キリノミタケ科に置かれるキノコの一種である。
幼い子実体は球状であるが次第に伸長して倒涙滴形ないし倒卵形をなし、基部はしばしば短く不明瞭な柄状を呈することがあるが、これを欠くことも少なくなく、表面はくすんだ赤褐色ないし灰褐色で、微毛を密布してビロード状の触感があり、高さ 5-7 cm 程度になる。未熟な段階では楕円体状の頭部も細い円筒状の柄状部もともに白色の菌糸で満たされているが、頭部の中には次第に空隙を生じ、その内面に、胞子を形成する子実層（ハイメノフォア Hymenophore）が作られ始める[1]。じゅうぶんに成熟すれば子実体の先端から垂直に亀裂が入り、4-7枚の裂片となって裂開し、おのおのの裂片は外側に大きく反転して全体の径10-12 cm の星状をなし、内面の子実層を露出する。子実層は肉眼的には平滑あるいはかすかなしわを備え、橙褐色ないし淡赤褐色あるいはクリ色を呈し、無数の子嚢と側糸とで構成される。
子嚢は細長い円筒状で無色・やや厚壁、基部はときにくびれ、さらに尾状に著しく細まっており[2]、頂端に明瞭な円盤状の蓋（オパーキュルム Operculum）を備え、内部に8個ずつの胞子を形成し、外壁はヨウ素溶液で染まらない（非アミロイド性）。一個の子実体の内部に形成される子嚢は、すべてがほぼ同時に成熟して胞子を射出する[3]。胞子は一側がやや平たくつぶれた紡錘状で無色・薄壁ないしやや厚壁、表面は平滑（ただし透過型電子顕微鏡による観察では、ごく微細な点状の窪みを密布する[3]）、内部に1-5個の油滴を含み、ヨウ素溶液で呈色しないが、メチルブルーの乳酸溶液で全体が青く染まる。側糸は薄壁、ときに分岐し、はじめはその全長にわたって等径で糸状をなす[4][5]が、老成すれば上端から三番目以下の細胞が球状に膨れ、全体としては数珠状を呈し[2][6][7]、淡褐色の内容物を含む。子実体の髄層は不規則に絡み合った無色の菌糸で構成されており、菌糸はゼラチン化しない。子実体の外皮層は、髄層よりもさらに密に絡み合った菌糸からなり、個々の菌糸は褐色を帯びる。外皮層の構成菌糸の末端からは、厚い細胞壁を備えた黒褐色の毛状菌糸（互いにもつれ合うことは少なく、先端はやや丸みを帯び、外壁への色素粒沈着はない）を生じている。この毛状菌糸の外面は、光学顕微鏡下では滑らかにみえるが、走査型電子顕微鏡のもとでは無数の円錐状の突起におおわれている[8]。
キリノミタケのアナモルフはKumanasamuha geaster の学名で呼ばれる（後述）が、ジャガイモ＝ブドウ糖寒天培地その他の上では分生子を形成せず、ワイツマン＝シルヴァ＝ハンター氏の寒天培地（WSH培地：硫酸マグネシウム7水塩1 g、リン酸二水素カリウム 1 g、硝酸ナトリウム 1 g、クェーカー社製オートミール10 g、寒天20 gを蒸留水1000 mlに加えて加熱・滅菌する）を用いる必要がある[9]。この培地上に、滅菌したイチイガシ・ツクバネガシ・アラカシ （Quecus glauca Thunb.）・ウラジロガシ （Quercus salicina Blume）・シラカシ（Quecus myrsinifolia Blume）などの葉の断片を載せて25℃前後で培養すれば、葉面にK. geaster の集落が形成され、分生子が作られる。集落は黒褐色を呈し、ビロード状に毛羽立ち、キリノミタケの子実体が発生した木材表面に形成されたものと区別がつかない。また、K. geaster は、キリノミタケの子実体の発生地で集められた樹木の枯れ葉（あるいは生葉）を用い、表面殺菌処理の後で素寒天培地に植えつけることによっても培養することができ、ホソバタブ（Machilus japonica Kosterm.）やアラカシあるいはハナガガシ（Quercus hondae Makino）などの常緑樹の葉面に径 1 mm以下の集落を作り、多数の分生子を形成する[9]。
K. geaster の集落は褐色・綿毛状をなし、基質の上を這う菌糸と空中に立ち上がる菌糸（気中菌糸）とからなる。これらの菌糸はともに淡褐色を呈し、その外面は不規則ないぼ状突起におおわれている。分生子形成構造（コニディオフォア Conidiophore）は気中菌糸に混在して形成され、上部で分岐し、菌糸外面は細かく不規則ないぼ状突起を備える。上部の分岐の先端に、2-15本の分生子形成細胞（上端が細まり、アンプル状ないし瓶状を呈し、暗褐色を呈するが先端部に近づくほど淡色となる）を作り、その上に分生子を形成する。個々の分生子は粘液におおわれることなく乾いており、卵状ないし楕円体状で暗褐色かつ薄壁、粗大ないぼを備え、内部に隔壁を持たない[9]。
アナモルフの形態学的な所見に基づく所属については、Conoplea 属の一種とし、C. elegantula (Cooke) M. B. Ellis に近いものであろうとする説[10]と、Kumanasamuha 属の一種K. kalakadensis Subram. & Bhat であると考える説[11]とがあったが、九州におけるキリノミタケ発生地に自生する、各種の常緑樹の生葉を用いた培養試験によって得られた菌株を詳細に検討した結果Kumanasamuha 属に所属すると結論された。さらにKumanasamuha 属の他の種では、分生子形成細胞は球状ないし楕円体状をなす[12][13][14][15]のに対し、キリノミタケのアナモルフにおいては、分生子形成細胞が特徴的なアンプル状を呈することから、一新種としてK. geaster H. Nagao, S. Kurogi & E. Kiyota の学名が与えられた[9]。なお、Kumanasamuha の別の一種であるK. sundara P. Rag. Rao & D. Rao は、クロチャワンタケ科のオオゴムタケ属（Galiella）に置かれるG. javanica (Schw.) Nannf. & Korf（日本未産）のアナモルフである[16]。
北アメリカではニレ属の一種（Ulmus crassifolia Nutt.）[17]、日本ではハイノキ（Symplocos myrtacea Sieb. et Zucc.）[2][18]・イチイガシ（Quercus gilba Blume）[2]およびツクバネガシ（Quercus sessilifolia Blume）[19]の倒木上、あるいは切り株の周囲（おそらくは地中の根の上）に発生する。北アメリカの産地においては、子実体は、比較的冷涼で降水量にも恵まれた10月から翌年4月までの期間に多く発生するとされる[5]が、日本での子実体の発生は10月上旬[20]から中旬[2]ないし下旬[18]から11月下旬[11]に記録されているが、ごく幼い子実体（原基）の形成は6月にはすでに始まっているという[20]。また、年間の子実体の発生数は、5-6月の降水量に大きな影響を受ける[11]。発生基質となった材は黒変するとともにきわめて堅く、数十年単位できわめてゆっくりと分解されると考えられている[20]。材が黒変した部分には縦横に菌糸が侵入し、導管の壁を破ってその内壁にも蔓延しつつ、周囲の木材細胞を徐々に分解すると推定されるが、材の表面から10 mm 程度より深い部分では黒変は認められず、菌糸の侵入もほとんど観察されない[11]。なお、アナモルフであるK. geaster は、キリノミタケの子実体が発生した木材の表面に、淡褐色のフェルト状ないしマット状を呈する集落として、主に初夏と晩秋とに出現する[10][20]。
子実体が形成され、成熟・裂開して胞子を射出し、さらに消滅するまでの過程については観察された例が少ないが、宮崎県下での例によれば、子実体の裂け目は必ずしも一度に形成されるものではないという。この例では、裂開が開始されてから最後（6本め）の裂け目が入って裂開が終了するまでの所要時間は約2時間半であり、裂開が終了してから4日めには、子実体の収縮と子実層の変色とが起こった。さらに7-8日を経過すると、子実体はいっそう収縮して痛みがさらに目立ち始めるという。この例は、キリノミタケの子実体が成熟する時期としてはやや遅いシーズンに観察されたものであり、上記の過程よりも迅速に裂開・成熟・消滅が進む場合もあると考えられる[11]。なお、同じく宮崎県下での野外観察によれば、成熟・裂開したキリノミタケの子実体から射出された胞子は、周囲の気象条件（特に風力・風向）にもよるが、子実体の周囲2 m、地表からの高さ40 cm（あるいはそれ以上）の範囲にわたって飛散することが確認されている[11]。
日本産のキリノミタケの胞子は、特殊な処理を要することなくジャガイモ＝ブドウ糖寒天培地・麦芽エキス寒天培地・コーンミール寒天培地など、菌類の培養に際して常用される各種の培地上で発芽させることができる[2]が、北アメリカ産キリノミタケについては、培地上での胞子発芽や培養には成功していない[9][10]。 日本のキリノミタケの胞子から分離・培養を行った場合、得られた菌株の、ジャガイモ＝ブドウ糖寒天培地上における生育至適温度は25℃前後[19]で、胞子の接種後2週間程度で7 cm径のペトリ皿全面に菌糸が蔓延するが、分生子その他の無性繁殖器官はこれらの培地上では形成されない[2][10]。なお、広葉樹（ブナ科・ニレ科あるいはカエデ科など）のおが屑上でも菌糸はよく育ち、イチイガシのおが屑上では、25-30℃の温度域においてごく幼い子実体（原基）が形成されることがある[19]。
現在までのところ、北アメリカと日本とにのみ限定されて分布するとされている。基準産地は北アメリカのテキサス州オースチンの近郊である[21]が、タイプ標本は所在不明となっている。その後も、その発生はオースチン付近でのみ記録され、北アメリカ国内においてさえ、他の場所からの記録は知られていなかった[6]が、1937年10月、宮崎県須木村（現小林市須木）において、やや未熟でまだ裂開していない子実体が見出され、本種が日本にも分布することが初めて明らかになった[18][22] 。その後、宮崎大学田野演習林（現「田野フィールド（演習林）」：宮崎県宮崎郡田野町）において未裂開のものから完全に成熟して星状をなしたものまで複数の子実体が発見され、顕微鏡的特徴や培養所見が調査された[2]。さらに、宮崎県小林市でも新たな発生地が見出されたが、本種の希少性に鑑み、詳しい地名などはあきらかにされていない[9][11][20]。分子時計の解析結果では、北アメリカに分布する集団と日本に産する集団とが分離してから、少なくとも1900万年以上が経過しているとされている[10]。
初めはエツキクロコップタケ属（Urnula）の一種とされ、U. geaster Peck の名のもとに新種記載された[21]。のち、子実体の髄層と外皮層とが、ともに不規則に菌糸が絡み合った構造をなすことや、子実体外面の毛の表面が平滑で、色素粒の沈着が認められないことなどを根拠として新属Chorioactis が設立された[4]が、これを認めず、従来のU. geaster の学名を用いるべきであるとの意見もあった[5][6][23][24][25]。しかし、Urnula 属のタイプ種であるエツキクロコップタケとキリノミタケとの間で、子実体の構造・子嚢や側糸の特徴・子実体外面の毛の所見などを詳細に比較した結果、Urnula 属からはやはり独立させるのが妥当であると判断され、再びChorioactis geaster の学名が用いられることとなった[2][7][22][26][27]。U. geaster の学名のもとに提唱された新種設立に当ってはラテン語による記載も記相も与えられていなかったため、ながらく国際藻類・菌類・植物命名規約に規定された有効名の要件を満たしていない裸名のままであったが、Urnula 属からChorioactis 属への所属の再変更に伴ってラテン語記相が与えられ、正式な学名となった[26]。
エツキクロコップタケ属はクロチャワンタケ科（Sarcosomataceae）に置かれるが、この科の菌では子実層は鮮明な色調（白色・赤色・ピンク色・橙色・肌色など）を呈することはなく、幼時から青黒色・黒褐色ないし黒色である。キリノミタケは、エツキクロコップタケ属から分離された後もしばらくはクロチャワンタケ科に置かれた[28]が、のちにはクロチャワンタケ科からも除外され、ベニチャワンタケ科（Sarcoscyphaceae）に分類されることとなった[7][8]。さらに、子嚢の壁の構造がベニチャワンタケ科に置かれる他の属のそれと異なること[8]が報告されるとともに、胞子（および側糸を構成する個々の細胞）が多数の核を含んでいることなどの特徴および分子系統学的情報[29]をも踏まえ、独立したキリノミタケ科（Chorioactidaceae）が設立されるに至った[30]。キリノミタケ科はクロチャワンタケ科の菌から進化したものと考えられており、キリノミタケ属とともにマツバノヒゲワンタケ属（Desmazierella：マツバノヒゲワンタケ D. acicola Lib. など4種を含む）・Neournula 属（N. nordamanensis Paden & Tylutki など2種を含む）・Wolfina 属（W. aurantiopsis (Ellis) Seaver を含め、3種が知られる）[31]の計4属が含まれている[30]。なお、キリノミタケ属はキリノミタケ一種のみからなる単型属である。
子実体の形質の上からは、類似した菌はほとんどない。クロチャワンタケ科のオオゴムタケ属（Galiella）に分類されているキツネノサカズキ（G. japonica (Yasuda) Otani）は、暗褐色ないしほとんど黒色の子実体を形成し、成熟すれば子実体の先端が放射状に裂開し、赤褐色ないし橙褐色の子実層を露出させることで、ややキリノミタケに似た点があるが、上部の裂片がごく短いために成熟・裂開した子実体の上面観はむしろ歯車状を呈すること・子実体の外皮層が、厚壁で多角形の細胞群で構成されること・側糸が数珠状をなさないこと・胞子の表面に微細ないぼ状突起を備えることなどにおいて異なっている[7][32]。さらに、アカマツ（Pinus densiflora Sieb. & Zucc.）[32][33]やモミ（Abies firma Sieb. & Zucc.）[34]などの、針葉樹の樹皮・枯れ枝・枯れ葉などから発生する生態においても相違する。なお、キツネノサカズキは現在までのところ日本特産種であるとされている。また、その培養上の性質・アナモルフの形質・分子系統学的位置づけについては明らかにされていない。
和名は、未裂開の子実体が先端の尖った倒涙滴形をなし、キリ（Paulownia tomentosa (Thunb.) Steud.）の果実を連想させることによる[18][35]。
基準産地である北アメリカのテキサス州オースチンでは、子実体の外形と、成熟に伴って白煙状に激しく胞子を射出させる性質とに基づき、Devil’s Cigar（悪魔の葉巻煙草、の意）の英名が与えられている[6][36]。
非常に偏った分布を示すため、日本では環境省のレッドデータブック上で絶滅危惧I類（CR+EN)にカテゴライズされている[37]。また、宮崎県においても、県独自のレッドデータブックにおいて、同じく絶滅危惧I類に指定している[38]。ただし、具体的な保護対策は特に講じられていない。
1997年には、キリノミタケを「テキサス州のきのこ」として正式に指定しようとの議案が提出された[39]が、この議案は否決されている[40]。
この項目は、菌類に関連した書きかけの項目です。この項目を加筆・訂正などしてくださる協力者を求めています（P:生き物と自然／PJ生物）。 
