Bentewi wielki (Pitangus sulphuratus) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny tyrankowatych. Zamieszkuje Amerykę Północną po Teksas oraz Amerykę Południową po centralną Argentynę.
Żywi się wieloma rodzajami pokarmu – owocami, owadami, jajami i pisklętami, rybami, nietoperzami. Agresywny wobec innych ptaków. Buduje na drzewie lub krzewie gniazdo o kulistym kształcie, materiał na gniazdo stanowią suche trawy i inne miękkie materiały. W lęgu 2–5 jaj o kremowobiałym tle i brązowych plamkach. Inkubacja trwa 13–15 dni, wysiaduje jedynie samica.
Po raz pierwszy bentewi wielki został opisany przez Karola Linneusza w roku 1766 w edycji 12. dzieła Systema naturae. Uczony przydzielił go do rodzaju Lanius pod nazwą Lanius sulphurator[3]. Zanim przydzielono go do monotypowego rodzaju, opisany został przez Williama Swainsona jako Tyrannus sulphuratus, jednakże nadal przynależał do rodziny dzierzbowatych[4]. Rok później, w 1827 roku, ukazał się opis nowego monotypowego rodzaju Pitangus, również opracowany przez Williama Swainsona. Za cechy charakterystyczne naukowiec podał duży dziób, średnie skrzydła, ogon na końcu niewcięty, mocne i krótkie nogi oraz lotki o niezaostrzonych końcach. W rodzaju Tyrannus, w którym uprzednio go umieścił, wyszczególnił krótki dziób, długie skrzydła i niekiedy wcięty ogon[5].
Nie są jasne pokrewieństwa Pitangus sulphuratus z innymi gatunkami. Najbliżej spokrewniony wydaje się być rodzaj Myiozetetes, którego przedstawicieli cechują podobne zachowania lęgowe[6].
Według niektórych ujęć taksonomicznych również bentewi amazoński (Philohydor lictor) należy do rodzaju Pitangus; przykładowo w wydanej w 1983 roku liście ptaków Ameryki Północnej przydzielony został do tego właśnie rodzaju[7]. Przypuszczalnie oba te gatunki stanowią taksony siostrzane. Cechuje je identyczna budowa drugiej i trzeciej półobręczy chrzęstnej oskrzeli[8]. Za wyodrębnieniem rodzaju Philydor i pozostawieniem Pitangus monotypowym, przemawia również fakt, że bentewi amazoński buduje półotwarte gniazda w kształcie kubeczka, zaś u bentewi wielkiego są one okrągłe i posiadają boczne wejście[9].
Pozycję taksonu na drzewie rodowym tyrankowatych przedstawia następujący kladogram[10]:
Pitangus
Obecnie według IOC wyróżnia się następujące podgatunki[11]:
Nazwa rodzajowa Pitangus pochodzi od określenia Pitanguá guacú, które w języku ludu Tupí oznacza dużego ptaka z rodziny tyrankowatych; przypuszczalnie chodziło właśnie o bentewi wielkiego. Słowo sulphuratus oznacza z łaciny „siarkowy”[12]. Nazwa polska i w kilku innych językach „bentewi” pochodzi od określenia „Bien te veo” („widzę cię dobrze”), którymi według raportu z podróży statku HMS Beagle Hiszpanie określali ten gatunek[13].
Długość ciała wynosi 20-23 cm, masa ciała – około 60 g[14]. Długość dzioba wynosi około 3,3 cm, skoku – 1,5 cm[5]. Skrzydła dla 15 zbadanych osobników miały długość 93-115 mm, natomiast długość ogona u tych samych osobników wahała się między 73 a 86 mm[15].
Wierzch głowy czarny, w środku żółty. Od dzioba do tyłu głowy przez oko biegnie czarny pas. Od czarnego obszaru na wierzchu głowy oddziela go biały pas. Gardło białe, spód ciała żółty[16]. Dziób czarny[17]. Wierzch ciała brązowy, na skrzydłach nieco rudy. Tęczówki ciemne[18].
Całkowity zasięg występowania szacowany jest na 16,1 mln km2[19]. Jego północny kraniec mieści się w południowym Teksasie, gdzie ptak występuje na południe od rzeki San Fernando Creek[20]. W Meksyku występuje w zachodniej, północno-zachodniej i wschodniej części kraju (nieobecny na Półwyspie Kalifornijskim[19]); spotyka się go w stanach Nuevo León, Tamaulipas, Zacatecas, gminie Mazatlán, stanach Colima, Puebla, Veracruz, Tabasco, Jalisco oraz Jukatan. Prócz tego spotykany jest na wyspach Isla Mujeres i Cozumel[21].
W Belize występuje na całej powierzchni kraju, w Gwatemali zasiedla część najbliższą w stosunku do Oceanu Spokojnego oraz północną i północno-centralną część kraju, w Salwadorze występuje na całej powierzchni kraju[22]. Dalej na południowy wschód jego zasięg obejmuje Honduras, Nikaraguę, Kostarykę (z wyjątkiem Valle del General) i Panamę; w Ameryce Południowej występuje od Kolumbii po Surinam i na południe poprzez Ekwador, Peru i Brazylię po wschodnią Boliwię i centralną Argentynę[23].
Został introdukowany na Bermudy[7]. W Luizjanie dwukrotnie odnaleziono gniazdo[24], w 2011 roku obserwowano w parafii Cameron trzy osobniki tego gatunku[25].
Ptak występuje w bardzo zróżnicowanych środowiskach życia. Mogą to być zarówno wilgotne i suche lasy tropikalne, namorzyny, łąki i suche zakrzewienia, jak i tereny stworzone przez człowieka, jak grunty rolne, pastwiska czy miasta. Spotyka się go do wysokości 1600 m n.p.n.[19] Autorzy książki The birds of El Salvador podają maksymalną wysokość przy sprzyjających warunkach około 2100 m n.p.m. (7000 stóp)[26].
Bentewi wielki żeruje samotnie lub parami. Jest to głośny i łatwy do zauważenia ptak. Silnie terytorialny, nie odbywa wędrówek[27].
Zawołanie stanowi płaczliwe nosowe łenk. Prócz tego odzywa się różnorodnymi szczebioczącymi dźwiękami. Pieśń, której gatunek zawdzięcza swą angielską nazwę Great Kiskadee, brzmi jak głośne, stosunkowo powolne kis ka dee[28].
Wiadome jest, że obawia się wzorów przypominających te pokrywające węże z rodzajów Micrurus i Micruroides[29], nawet gdy będzie to jedynie pomalowany kij[28].
Pożywienie tego gatunku jest bardzo zróżnicowane; zjada zarówno owady, jaszczurki, ryby, małe pisklęta, jak i owoce[14]. Przykładowo, w Gwatemali odnotowano zjadanie owoców rośliny z gatunków Guaiacum sanctum (parolistowate)[30], zaś w Argentynie owoców drzewa Eugenia umbelliflora (mirtowate)[31]. W Brazylii obserwowano żerowanie na owocach Talauma ovata (magnoliowate)[32].
W Argentynie zaobserwowano zjadanie kijanek płazów bezogonowych z gatunku Pleurodema borelli (Leptodactylidae)[33]. Zjada także dorosłe żaby[34]. W Brazylii odnotowano łapanie nietoperzy z rodzaju Myotis[35].
Celem wprowadzenia gatunku w 1957 roku na Bermudy było zmniejszenie liczebności jaszczurek z rodzaju Anolis. Jaszczurki te były introdukowane; w roku 1905 przeniesiono je na wyspy celem zmniejszenia liczebności muszek owocówek. Pomysł nie powiódł się, gdyż bentewi zaczęły zamiast jaszczurek zjadać jaja ptaków takich jak wireonek białooki (Vireo griseus) i błękitnik rudogardły (Sialia sialis). Wprowadzenie tego gatunku przypuszczalnie było przyczyną wymarcia owadów Tibicen bermudiana (cykadowate)[36].
Żywi się także bezkręgowcami. Opis z 1938 roku mówi o czterech zbadanych żołądkach tych ptaków, zawierających małe chrząszcze, osy oraz przedstawicieli prostoskrzydłych; prócz tego znaleziono niemożliwą do zidentyfikowania masę owadów. Prócz tego wspomniano o ptakach w Puerto El Triunfo, które przesiadywały na gałęziach nad wodą, łapiąc małe rybki[37]. Na Trynidadzie obserwowany był w trakcie wyłapywania gupików z oczek wodnych[38]. Obserwowano ten gatunek podążający za mrówkami z gatunku Labidus praedator celem zjadania wypłoszonych przez nie owadów[39].
W lipcu 2005 roku w Brazylii dwukrotnie zaobserwowane zostało kleptopasożytnictwo na czapli śniadej (Egretta caerulea)[40].
Lęgi rozpoczynają się w marcu[41]; najwcześniej jaja znaleziono 28 marca[26]. Na gniazdo zwierzę preferuje miejsca znajdujące się blisko wody, z powodu dostępności pożywienia[42].
Bentewi wielkie nie reagują na ludzi w pobliżu gniazda, jednak wykazują agresję wobec innych ptaków, nawet jeżeli nie zagrażają lęgom. Obserwowano odganianie większych gatunków, takich jak sępnik różowogłowy (Cathartes aura) i sępnik pstrogłowy (C. burrovianus), czajka miedziana (Vanellus chilensis) i szczudłak obrożny (Himantopus melanurus). Prócz tego odpędza gatunki będące pasożytami lęgowymi, jak starzyk wielki (Molothrus oryzivorus), starzyk krótkodzioby (M. rufoaxillaris) i starzyk granatowy (M. bonariensis)[43].
Starzyki wielkie pasożytują jedynie na innych przedstawicielach kacykowatych (Icteridae)[43], jednakże w przypadku starzyka granatowego odnotowano także pasożytnictwo na Pitangus sulphuratus[44].
W trakcie badań w okolicach jeziora Laguna Blanca w Paragwaju trzy ze zbadanych gniazd mieściły się około 400 metrów od siebie. Ptakom nie przeszkadzała obecność gniazd innych gatunków, np. gołąbeczka cynamonowego (Columbina talpacoti) i bentewi krasnociemieniowych (Myiozetetes similis)[43]. Wiadomo, że bentewi wielki może zabierać materiał na budowę gniazda bezpośrednio z gniazd innych ptaków, jeżeli gniazdują wystarczająco blisko[45]. Budulec stanowią martwe włókna traw oraz inne miękkie dostępne materiały, takie jak włókna roślinne, pióra, mech i kawałki materiału. Kształt gniazda jest okrągły, zaś jego zewnętrzne wymiary to około 25 na 35 cm. Budowane może być na drzewie do 9 metrów nad ziemią, ale i na złamanym pniu drzewa czy starym gnieździe np. kormorana oliwkowego (Phalacrocorax brasilianus)[37]. W 1942 roku odnotowano gniazdo mieszczące się w akacji Acacia cornigera. Po całym drzewie chodziły mrówki, jednakże nie kąsały one piskląt i dorosłych, za to chroniły lęg przed innymi zwierzętami[46]. W 1989 roku w Piracicaba w Brazylii odnaleziono gniazdo w szczelinie budynku kościoła, około 7,84 metra nad ziemią. W 1993 w szczelinie ściany tego samego kościoła także odnaleziono gniazdo, kolejne w tej samej szczelinie w 1995 (ptaków nie widziano i zostało ono usunięte). Odnotowano także gniazda otwarte od góry w kształcie kubeczka, umieszczone pod liściem palmy lub w gęstej roślinności nad wodą[9].
Jaja składane w liczbie 2–5, przeważnie 4, mają wymiary średnio 28,5x21 mm. Wśród 50 zbadanych jaj najmniejsze miało wymiary 24,2x18,7 mm, największe 32,4x19,6 mm[47]. Cechuje je owalny kształt i kremowobiała barwa. Gładką i nieznacznie połyskliwą skorupkę pokrywają rzadko rozmieszczone brązowe plamki[24]. Inkubacja trwa 13-15 dni, wysiaduje jedynie samica[27].
Pisklęta karmione są głównie owocami i bezkręgowcami. Wśród zauważonych 122 przypadków złapania pożywienia dla piskląt w 68 przypadkach był to pokarm zwierzęcy, a w 38 roślinny (owoce Coccoloba cujabensis, rdestowate). Ptaki dorosłe szukając pożywienia więcej czasu spędzały przy łapaniu pluskwiaków z rodziny Belostomatidae, płazów bezogonowych (odnotowano Physalaemus albonotatus), ważek, nietoperzy i wodnych bezkręgowców. Dwukrotnie zaobserwowano łapanie jaszczurek z rodzaju Tropidurus, raz ślimaka z rodzaju Pomacea. W 16 przypadkach ustalenie przynależności zdobyczy nie było możliwe[48]. Młode są w pełni opierzone po 35 dniach od wyklucia[27].
Na bentewi wielkich pasożytują larwy siedmiu much z rodzaju Philornis – Philornis angustifrons, Philornis deceptiva, Philornis downsi, Philornis sanguinis, Philornis seguyi, Philornis torquans oraz Philornis trinitensis[58]. Na podstawie dziesięciu okazów znalezionych na tych ptakach opisano nowy gatunek roztoczy, Pterodectes pitangi (Proctophyllodidae)[59]. Prócz tego odnotowano obecność roztoczy Ornithonyssus bursa na pisklętach Pitangus sulphuratus[60]. Inny napotkany w piórach tego gatunku roztocz to Blankaartia sinnamary (Trombiculidae)[61]. W żołądkach zaś znajdowane są nicienie z rodzaju Deliria[62].
IUCN klasyfikuje gatunek jako gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern). Według organizacji Partners in Flight populacja wynosi co najmniej 50 000 000 osobników, co w połączeniu z bardzo dużym zasięgiem występowania nie wzbudza obaw co do przetrwania gatunku. W Ameryce Północnej populacja Pitanga sulphuratus wzrasta[19].
W relacji z podróży okrętu HMS Beagle Charles Darwin, który odpowiedzialny był za opisy behawioralne gatunków, następująco napisał o bentewi wielkim[13]:
W niektórych rejonach, gdzie zamieszkuje ten ptak, panuje przekonanie, że jego okrzyk o południu zwiastuje nadejście gości, zarówno krewnych i przyjaciół, jak i nieznajomych; można również spotkać się z przesądem, że wołanie tego ptaka w okolicach domu zwiastuje narodziny. Także płaczliwe głosy bentewi zależnie od rejonu są różnie określane; jedni słyszą w nich właśnie benteveo, inni pitogüé. Wśród ludu Guarani istnieje legenda, w której Sagua za niechęć do opieki nad umierającym ojcem został przemieniony w tego ptaka. Powtarzając wciąż Pito güé powoli przybierał ciało ptaka. Stąd też określenie na głos tego gatunku[63].
Na Bermudach prowadzi się odstrzał bentewi wielkich celem ograniczenia populacji. W Urugwaju, by zapobiec niszczeniu upraw, stosuje się karbofuran i metiokarb (oba to pestycydy)[29].
Ukazało się kilka znaczków z bentewi wielkim: w Brazylii, Argentynie, Hondurasie, Gujanie, Nikaragui, Paragwaju, Surinamie, Urugwaju i Wenezueli[64].
Według przekonań ludu Kali'na (znanego także jako Galibi) jest to ptak, który dla zabawy nakazywał ludziom wrzucać swoje rzeczy do wody, a następnie po nie nurkować[65]. Według żyjących obecnie Indian płaczliwy głos tego ptaka jest właśnie „zaproszeniem” do nurkowania[66].
Bentewi wielki (Pitangus sulphuratus) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny tyrankowatych. Zamieszkuje Amerykę Północną po Teksas oraz Amerykę Południową po centralną Argentynę.
Żywi się wieloma rodzajami pokarmu – owocami, owadami, jajami i pisklętami, rybami, nietoperzami. Agresywny wobec innych ptaków. Buduje na drzewie lub krzewie gniazdo o kulistym kształcie, materiał na gniazdo stanowią suche trawy i inne miękkie materiały. W lęgu 2–5 jaj o kremowobiałym tle i brązowych plamkach. Inkubacja trwa 13–15 dni, wysiaduje jedynie samica.