Amorphophallus

Liść Amorphophallus konjac

Bulwy Amorphophallus konjac

Kwiatostan dziwidła olbrzymiego

Kwiatostan Amorphophallus prainii

Kwiatostan Amorphophallus bulbifer

Kwiatostan Amorphophallus atroviridis

Kwiatostan Amorphophallus dunnii

Amorphophallus yunnanensis z rysunkiem owocostanu

Dziwidło, amorfofalus (Amorphophallus Blume ex Decne.) – rodzaj roślin należący do rodziny obrazkowatych, liczący ok. 174 gatunki, pochodzące z tropikalnej i subtropikalnej strefy paleotropiku (Afryka, Azja, Australazja i wyspy Pacyfiku).

Morfologia

Pokrój

Gatunki tego rodzaju osiągają od 20 cm do 5 m wysokości. Po wypuszczeniu liścia roślina przypomina wyglądem małe drzewko o parasolowatym kształcie.

Łodyga

Rośliny tworzą podziemną łodygę w formie niemal kulistej, spłaszczonej bulwy pędowej. U dziwidła olbrzymiego może ona przekraczać wagę 70 kg, co jest rekordem u roślin^[4].

Liście

Roślina tworzy jeden liść właściwy. Z podziemnej łodygi wyrasta pojedynczy, gruby, pionowy, plamisty ogonek, który dzieli się na kilka osadek, na których położonych jest wiele drobnych, pierzastych listków.

Kwiaty

Rośliny jednopienne. Kwiaty zebrane w pseudancjum, bezpłatkowe. Pęd kwiatostanowy krótki lub długi, w zależności od gatunku. Kwiatostan wyrasta bezpośrednio z podziemnej bulwy pędowej. Struktura kwiatostanu składa się z okalającej podłużnej lub jajowatej pochwy (spatha), z której wyrasta mięsista kolba. Na wewnętrznej powierzchni pochwy znajdują się brodawki, służące jako pułapki na owady. Kolor pochwy zależy od gatunku rośliny, jednak dominuje barwa biało-zielona lub brązowo-fioletowa. Na ukrytej w pochwie dolnej części kolby znajdują się drobne kwiaty żeńskie, o 1-4-komorowych zalążniach, zawierających w każdej komorze pojedynczy zalążek tworzący się ze szczytowo lub bazalnie położonego łożyska. Nad kwiatami żeńskimi położone są drobne, 1-6-pręcikowe kwiaty męskie, niekiedy o zrośniętych nitkach pręcików. Pylniki otwierają się przez szczytowy otworek lub poprzeczną szczelinę. Na szczycie kolby znajduje się duży wyrostek pokryty prątniczkami, wydającymi odór zgniłego mięsa. Kwiatostan dziwidła olbrzymiego osiąga nawet 240 cm wysokości i 150 cm szerokości, rosnąc w tempie 10 cm dziennie^[4].

Owoce

Pomarańczowe, czerwone, rzadziej niebieskie lub białe jagody.

Korzeń

Podziemna bulwa pędowa tworzy korzenie, utrzymujące roślinę w podłożu.

Biologia

Rozwój

Byliny, hemikryptofity. Przez pierwsze 8-10 lat życia na początku każdej pory deszczowej tworzą jedynie liść, który obumiera na początku pory suchej. Po osiągnięciu dojrzałości roślina kwitnie raz na kilka lat. Kwiat żyje do 3 dni, po czym obumiera, a roślina tworzy liść. W pierwszym dniu kwitnienia rośliny pochwa kwiatostanu rozchyla się, a prątniczki emitują silny zapach zgniłego mięsa. Zwabione owady (głównie muchy) wpadają do pochwy, która uniemożliwia im wydostanie się. Dzięki temu owady te zapylają kwiaty żeńskie położone na dolnym odcinku kolby. Następnego dnia kwiaty żeńskie przestają absorbować pyłek, a kwiaty męskie otwierają się i obsypują pyłkiem uwięzione owady. Po tym pochwa kwiatu rozchyla się, wypuszczając owady, które są w stanie zapylić inne rośliny.

Siedlisko

Naturalnym siedliskiem roślin z rodzaju dziwidło są tropikalne lub subtropikalne deszczowe lasy nizinne, wilgotne wzgórza wapienne, sawanny lub nizinne lasy suche.

Interakcje z innymi gatunkami

Roślina żywicielska dla larw niektórych gatunków motyli, w tym Palpifer sexnotatus i P. sordida.

Genetyka

Liczba chromosomów 2n = 26, 28, 39.

Systematyka

Pozycja rodzaju według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Należy do plemienia Thomsonieae, podrodziny Aroideae, rodziny obrazkowatych, rzędu żabieńcowców w kladzie jednoliściennych^[1].

Gatunki^[5]

• Amorphophallus abyssinicus (A.Rich.) N.E.Br.
• Amorphophallus albispathus Hett.
• Amorphophallus albus P.Y.Liu & J.F.Chen
• Amorphophallus amygdaloides Hett. & Sizemore
• Amorphophallus andranogidroensis Hett. & Mangelsdorff
• Amorphophallus angolensis (Welw. ex Schott) N.E.Br.
• Amorphophallus angulatus Hett. & A.Vogel
• Amorphophallus angustispathus Hett.
• Amorphophallus ankarana Hett.
• Amorphophallus annulifer Hett.
• Amorphophallus antsingyensis Bogner
• Amorphophallus aphyllus (Hook.) Hutch.
• Amorphophallus asper (Engl.) Engl. & Gehrm.
• Amorphophallus asterostigmatus Bogner & Hett.
• Amorphophallus atrorubens Hett. & Sizemore
• Amorphophallus atroviridis Hett.
• Amorphophallus barthlottii Ittenb. & Lobin
• Amorphophallus baumannii (Engl.) N.E.Br.
• Amorphophallus beccarii Engl.
• Amorphophallus bequaertii De Wild.
• Amorphophallus bonaccordensis Sivad. & N.Mohanan
• Amorphophallus borneensis (Engl.) Engl. & Gehrm.
• Amorphophallus boyceanus Hett.
• Amorphophallus brachyphyllus Hett.
• Amorphophallus brevispathus Gagnep.
• Amorphophallus bufo Ridl.
• Amorphophallus bulbifer (Roxb.) Blume
• Amorphophallus calabaricus N.E.Br.
• Amorphophallus canaliculatus Ittenb.
• Amorphophallus carneus Ridl.
• Amorphophallus chlorospathus Kurz ex Hook.f.
• Amorphophallus cicatricifer Hett.
• Amorphophallus cirrifer Stapf
• Amorphophallus coaetaneus S.Y.Liu & S.J.Wei
• Amorphophallus consimilis Blume
• Amorphophallus corrugatus N.E.Br.
• Amorphophallus costatus Hett.
• Amorphophallus coudercii (Bogner) Bogner
• Amorphophallus croatii Hett. & A.Galloway
• Amorphophallus cruddasianus Prain
• Amorphophallus curvistylis Hett.
• Amorphophallus dactylifer Hett.
• Amorphophallus declinatus Hett.
• Amorphophallus decus-silvae Backer & Alderw.
• Amorphophallus discophorus Backer & Alderw.
• Amorphophallus dracontioides (Engl.) N.E.Br.
• Amorphophallus dunnii Tutcher
• Amorphophallus dzui Hett.
• Amorphophallus eburneus Bogner
• Amorphophallus echinatus Bogner & Mayo
• Amorphophallus eichleri (Engl.) Hook.f.
• Amorphophallus elatus Hook.f.
• Amorphophallus elegans Ridl.
• Amorphophallus elliottii Hook.f.
• Amorphophallus erythrororrhachis Hett.
• Amorphophallus excentricus Hett.
• Amorphophallus forbesii (Engl.) Engl. & Gehrm.
• Amorphophallus fuscus Hett.
• Amorphophallus galbra F.M.Bailey
• Amorphophallus gallaensis (Engl.) N.E.Br.
• Amorphophallus gallowayi Hett.
• Amorphophallus gigas Teijsm. & Binn.
• Amorphophallus glaucophyllus Hett. & Serebryanyi
• Amorphophallus gliruroides Engl.
• Amorphophallus glossophyllus Hett.
• Amorphophallus goetzei (Engl.) N.E.Br.
• Amorphophallus gomboczianus Pic.Serm.
• Amorphophallus gracilior Hutch.
• Amorphophallus gracilis Engl.
• Amorphophallus haematospadix Hook.f.
• Amorphophallus harmandii Engl. & Gehrm.
• Amorphophallus hayi Hett.
• Amorphophallus henryi N.E.Br.
• Amorphophallus hetterscheidii Ittenb. & Lobin
• Amorphophallus hewittii Alderw.
• Amorphophallus hildebrandtii (Engl.) Engl. & Gehrm.
• Amorphophallus hirsutus Teijsm. & Binn.
• Amorphophallus hirtus N.E.Br.
• Amorphophallus hohenackeri (Schott) Engl. & Gehrm.
• Amorphophallus hottae Bogner & Hett.
• Amorphophallus impressus Ittenb.
• Amorphophallus incurvatus Alderw.
• Amorphophallus infundibuliformis Hett.
• Amorphophallus interruptus Engl. & Gehrm.
• Amorphophallus johnsonii N.E.Br.
• Amorphophallus julaihii Ipor
• Amorphophallus kachinensis Engl. & Gehrm.
• Amorphophallus kiusianus (Makino) Makino
• Amorphophallus konjac K.Koch – dziwidło Riviera
• Amorphophallus konkanensis Hett.
• Amorphophallus koratensis Gagnep.
• Amorphophallus krausei Engl.

• Amorphophallus lambii Mayo & Widjaja
• Amorphophallus lanuginosus Hett.
• Amorphophallus lewallei Malaisse & Bamps
• Amorphophallus linearis Gagnep.
• Amorphophallus linguiformis Hett.
• Amorphophallus longicomus Hett. & Serebryanyi
• Amorphophallus longiconnectivus Bogner
• Amorphophallus longispathaceus Engl. & Gehrm.
• Amorphophallus longistylus Kurz ex Hook.f.
• Amorphophallus longituberosus (Engl.) Engl. & Gehrm.
• Amorphophallus luzoniensis Merr.
• Amorphophallus lyratus (Roxb.) Kunth
• Amorphophallus macrorhizus Craib
• Amorphophallus mangelsdorffii Bogner
• Amorphophallus manta Hett. & Ittenbach
• Amorphophallus margaritifer (Roxb.) Kunth
• Amorphophallus margretae Ittenb.
• Amorphophallus maximus (Engl.) N.E.Br.
• Amorphophallus maxwellii Hett.
• Amorphophallus mekongensis Engl. & Gehrm.
• Amorphophallus merrillii K.Krause
• Amorphophallus mildbraedii K.Krause
• Amorphophallus minor Ridl.
• Amorphophallus mossambicensis (Schott ex Garcke) N.E.Br.
• Amorphophallus muelleri Blume
• Amorphophallus mullendersii Malaisse & Bamps
• Amorphophallus mysorensis E.Barnes & C.E.C.Fisch.
• Amorphophallus nanus H.Li & C.L.Long
• Amorphophallus napalensis (Wall.) Bogner & Mayo
• Amorphophallus napiger Gagnep.
• Amorphophallus nicolsonianus Sivadasan
• Amorphophallus obovoideus Alderw.
• Amorphophallus obscurus Hett. & Sizemore
• Amorphophallus ochroleucus Hett. & V.D.Nguyen
• Amorphophallus operculatus Hett. & Sizemore
• Amorphophallus opertus Hett.
• Amorphophallus paeoniifolius (Dennst.) Nicolson – dziwidło piwoniowate, dz. dzwonkowate
• Amorphophallus palawanensis Bogner & Hett.
• Amorphophallus parvulus Gagnep.
• Amorphophallus paucisectus Alderw.
• Amorphophallus pendulus Bogner & Mayo
• Amorphophallus perakensis Engl.
• Amorphophallus pilosus Hett.
• Amorphophallus plicatus Bok & H.J.Lam
• Amorphophallus polyanthus Hett. & Sizemore
• Amorphophallus prainii Hook.f.
• Amorphophallus preussii (Engl.) N.E.Br.
• Amorphophallus purpurascens Kurz ex Hook.f.
• Amorphophallus pusillus Hett. & Serebryanyi
• Amorphophallus putii Gagnep.
• Amorphophallus pygmaeus Hett.
• Amorphophallus ranchanensis Ipor
• Amorphophallus rhizomatosus Hett.
• Amorphophallus richardsiae Ittenb.
• Amorphophallus rostratus Hett.
• Amorphophallus rugosus Hett. & A.L.Lamb
• Amorphophallus sagittarius Steenis
• Amorphophallus salmoneus Hett.
• Amorphophallus saraburiensis Gagnep.
• Amorphophallus saururus Hett.
• Amorphophallus scaber Serebryanyi & Hett.
• Amorphophallus scutatus Hett. & T.C.Chapm.
• Amorphophallus sinuatus Hett. & V.D.Nguyen
• Amorphophallus sizemoreae Hett.
• Amorphophallus smithsonianus Sivadasan
• Amorphophallus sparsiflorus Hook.f.
• Amorphophallus spectabilis (Miq.) Engl.
• Amorphophallus staudtii (Engl.) N.E.Br.
• Amorphophallus stipitatus Engl.
• Amorphophallus stuhlmannii (Engl.) Engl. & Gehrm.
• Amorphophallus subcymbiformis Alderw.
• Amorphophallus sumawongii (Bogner) Bogner & Mayo
• Amorphophallus sylvaticus (Roxb.) Kunth
• Amorphophallus symonianus Hett. & Sizemore
• Amorphophallus synandrifer Hett. & V.D.Nguyen
• Amorphophallus taurostigma Ittenbach
• Amorphophallus tenuispadix Hett.
• Amorphophallus tenuistylis Hett.
• Amorphophallus teuszii (Engl.) N.E.Br.
• Amorphophallus tinekeae Hett. & A.Vogel
• Amorphophallus titanum (Becc.) Becc. – dziwidło olbrzymie
• Amorphophallus tonkinensis Engl. & Gehrm.
• Amorphophallus variabilis Blume
• Amorphophallus venustus Hett.
• Amorphophallus verticillatus Hett.
• Amorphophallus vogelianus Hett. & Billensteiner
• Amorphophallus xiei H.Li & Z.L.Dao
• Amorphophallus yuloensis H.Li
• Amorphophallus yunnanensis Engl.
• Amorphophallus zengianus C.L.Long & H.Li
• Amorphophallus zenkeri (Engl.) N.E.Br.

Nazewnictwo

Prąciokształtna kolba dziwidła piwoniowatego

Toponimia nazwy naukowej

Nazwa łacińska pochodzi od greckich słów άμορφος (ámorphos – bezkształtny) i φαλλός (phallos – penis) i odnosi się do kształtu kolby roślin z tego rodzaju.

Nazwy zwyczajowe

Nazwa polska "dziwidło" pochodzi z przełomu XIX i XX w. i jest związana ze zdziwieniem, jakie budziła wśród botaników^[6]. W języku angielskim zwyczajowym określeniem dziwidła jest corpse flower (trupi kwiat).

Synonimy^[5]

• Allopythion Schott, Gen. Aroid.: t. 24 (1858).
• Brachyspatha Schott, Syn. Aroid.: 35 (1856).
• Candarum Schott in H.W.Schott & S.L.Endlicher, Melet. Bot.: 17 (1832), nom. illeg.
• Conophallus Schott, Syn. Aroid.: 34 (1856).
• Corynophallus Schott, Oesterr. Bot. Wochenbl. 7: 389 (1857).
• Dunalia Montrouz., Actes Soc. Linn. Bordeaux 26: 576 (1866).
• Hansalia Schott, Oesterr. Bot. Z. 8: 82 (1858).
• Hydrosme Schott, Gen. Aroid.: t. 33 (1858).
• Kunda Raf., Fl. Tellur. 2: 82 (1837).
• Plesmonium Schott, Syn. Aroid.: 34 (1856).
• Proteinophallus Hook.f., Bot. Mag. 101: t. 6195 (1875).
• Pythion Mart., Flora 14: 459 (1831), nom. rej.
• Pythonium Schott in H.W.Schott & S.L.Endlicher, Melet. Bot.: 17 (1832), nom. illeg.
• Rhaphiophallus Schott, Gen. Aroid.: t. 27 (1858).
• Synantherias Schott, Gen. Aroid.: t. 28 (1858).
• Tapeinophallus Baill., Dict. Bot. 1(5) (1877).]
• Thomsonia Wall., Pl. Asiat. Rar. 1: 83 (1830), nom. rej.

Homonimy

• Amorphophallus Hett. & M. Sizemore (Agrociencia 26: 113115, 114-115 (2003).

Zagrożenia i ochrona

Dwa gatunki z rodzaju dziwidło znajdują się w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych.

Amorphophallus preussii^[7]

Kategoria: narażone (VU) – B2ab(iii), wersja 3.1
Rok oceny: 2004
Dynamika populacji: malejąca
Główne zagrożenie: Subpopulacje w dolnej granicy zasięgu (ok. 800 m n.p.m.) na Górze Kupe są zagrożone ingerencją rolnictwa związaną z ekspansją miasta Nyasoso. Subpopulacje na górze Kamerun prawdopodobnie wymarły wskutek utraty siedlisk powyżej Buea.

Amorphophallus stuhlmannii^[8]

Kategoria: zagrożone (EN) – B2ab(iii), wersja 3.1
Rok oceny: 2006
Dynamika populacji: nieznana
Główne zagrożenie: Wycinka lasów na potrzeby rolnictwa oraz ekspansja siedlisk ludzkich we wszystkich znanych lokalizacjach tego gatunku.

Zastosowanie

Konnyaku – potrawa przygotowana z Amorphophallus konjac

Rośliny jadalne

Gatunki dziwidło Riviera Amorphophallus rivieri, dziwidło piwoniowate A. campanulatus (właśc. A. paeoniifolius) i A. bulbifer uprawiane są dla jadalnych bulw^[9]. Bulwy gatunku Amorphophallus konjac w Japonii służy do przygotowania wybornych potraw. Po długim gotowaniu bulwy tej rośliny otrzymuje się galaretowatą substancję o smaku mało atrakcyjnym dla Europejczyków^[10]. Gatunek Amorphophallus aphyllus jest jadany w czasie nieurodzaju przez Wolofów, po uprzednim ugotowaniu wysuszonych bulw, które usuwa cierpki smak. Bulwy gatunku Amorphophallus paeoniifolius są jadane po ugotowaniu. Bulwy gatunku Amorphophallus consimilis po sproszkowaniu są długo gotowane z liśćmi Cissus gracilis i owocami Spondias mombin. Potrawa ta jest jedzona przez starsze kobiety ludu Basari. W razie złego przygotowania potrawa może powodować ból gardła. Bulwy Amorphophallus dracontioides są jedzone w Nigerii po wielokrotnym umyciu i gotowaniu przez kilka dni^[11].

Rośliny lecznicze

Bulwy dziwidła Riviera zawierają substancje olejkowe stymulujące wydzielanie śliny. Główne działanie medyczne obejmuje: alterans, antiatheromaticum, antidiabeticum, antitoxicum, sialogogum^[12].

Rośliny ozdobne

Przedstawiciele rodzaju dziwidło są uprawiane jako ciekawostki w ogrodach botanicznych. Przedstawiciel dziwidła olbrzymiego od ponad 100 lat rośnie w ogrodzie tropikalnym w Kew Gardens w Londynie. Zakwita mniej więcej co 10 lat. Gatunek Amorphophallus konjac jest uprawiany pospolicie w ogrodach w krajach tropikalnych oraz jako roślina doniczkowa.

Uprawa

Uprawiane są gatunki Amorphophallus konjac, A. paeoniifolius i A. bulbifer. Rośliny wymagają żyznego podłoża, odpowiednia jest mieszanka torfu, ziemi inspektowej i piasku. Optymalna temperatura wynosi 15-25 °C w okresie wegetacyjnym. Rośliny dobrze rosną w półcieniu, przy umiarkowanym podlewaniu. Rozmnażanie z nasion lub bulw przybyszowych. Bulwy jesienią, po przejściu rośliny w stan spoczynku, należy wyjąć z ziemi i przechowywać do wiosny w pomieszczeniu suchym i gorącym.

Przypisy

Bibliografia

1. Amorphophallus konjac. The Exotic Rainforest. Plants in the Exotic Rainforest Collection. [dostęp 2010-05-21].
2. S.J. Mayo, J. Bogner i P.C. Boyce: Araceae. W: Klaus Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. T. IV: Flowering Plants. Monocotyledons: Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Berlin Heidelberg: Springer, 1998, s. 26-73. ISBN 3-540-64061-4. (ang.)
3. Praca zbiorowa: Botanica. Könemann, 2005. ISBN 3-8331-1916-0. (pol.)

Linki zewnętrzne

• The Genus Amorphophallus
• Zdjęcia (gatunki od A do H)
• Zdjęcia (gatunki od I do Z)