Mleczaj rydz, rydz (Lactarius deliciosus (L.) Pers.) – gatunek grzybów należący do rodziny gołąbkowatych (Russulaceae)[1].
Zgodnie z zasadami nomenklatury botanicznej (dotyczącej także grzybów) przyjęto, że gatunek ten został poprawnie zdiagnozowany taksonomicznie po raz pierwszy przez Karola Linneusza (jako Agaricus deliciosus) w "Species Plantarum" z 1753 r. Do rodzaju Lactarius został przeniesiony przez Samuela Graya w "A Natural Arrangement of British Plants" z 1821 r. i zatwierdzony przez Eliasa Friesa.
Synonimów naukowych ma ok. 30. Niektóre z nich[2].
Nazwę polską podał Franciszek Błoński w 1889 r. W polskim piśmiennictwie mykologicznym gatunek ten ma też inne nazwy: bedłka rydz, rydz prawdziwy[3]. Przez grzybiarzy nazywany jest po prostu rydzem, ale ma też inne regionalne nazwy: rydz pański, rydzyk, rydzek, rycek, ryżyk, ryzok[4].
Średnicy 4–12 cm, barwy cielistoczerwonawej lub w różnych odcieniach pomarańczowej, czasami z domieszką zieleni. Powierzchnia koncentrycznie strefowana, czasami jamkowato-plamista. U młodych owocników pokrój kapelusza jest wypukły, dojrzewający wklęsły, z płytkim wgłębieniem na środku, u starych okazów lejkowaty, długo z podwiniętymi brzegami. Pokryty śluzowatą przy dużej wilgotności powietrza skórką[5][6][7].
Blaszkowy, blaszki barwy pomarańczowożółtawej, podobnej jak kapelusza, o różnej długości (mieszane), prosto przyrośnięte lub lekko zbiegające na trzon, cienkie i kruche. Po uszkodzeniu wybarwiają się lekko zielonawo[7].
Długości 3–7 cm i 1–2,5 cm średnicy, barwy kapelusza lub jaśniejszy, z ciemniejszymi jamkowatymi plamkami (poza tym gładki), przesiąknięty mleczkiem. Cylindryczny, początkowo pełny, potem pusty, przy podstawie zwężony[7].
Zbudowany z kulistawych komórek, które powodują jego specyficzną kruchość i nieregularny przełam. Barwy bladopomarańczowej, zwarty, u dojrzałych owocników kruchy, przesiąknięty jaskrawopomarańczowym mleczkiem. Ma lekko gorzkawy, cierpki smak i słodkawą, owocową woń[7].
Pomarańczowe, nie zmienia barwy na powietrzu, ulega tylko powolnemu rozjaśnieniu lub pociemnieniu. W smaku jest łagodne, zostawia jednak gorzki posmak[8].
Wysyp zarodników jasnoochrowy. Zarodniki szerokoowalne o rozmiarach 7,1–9,1 × 6–7,5 μm. Na powierzchni posiadają brodawki połączone siateczką łącznikówo różnej grubości. Podstawki mają rozmiar 36–45 × 4,5–7 μm. Wąskowrzecionowate cystydy występują nielicznie i niemal nie wystają ponad hymenium[8].
Jest szeroko rozprzestrzeniony na całej półkuli północnej na obszarach o klimacie umiarkowanym. Występuje także w Australii[4]. W Polsce jest pospolity[3].
Rośnie na ziemi w lasach i młodnikach iglastych, na piaszczystych glebach. Tworzy mikoryzę z sosnami (Pinus sp.)[9]. W Polsce pojawia się od sierpnia do listopada[3].
Grzyb jadalny. Owocniki mleczaja rydza są jadalne, określane jako "wysoko cenione"[10][5], "wyborne"[7] i najbardziej poszukiwane grzyby jadalne. Najczęściej używa się ich do marynowania w occie, gdyż przy takim przyrządzeniu nabierają doskonałego, korzennego smaku. Nadają się również do panierowania i smażenia, nie nadają się natomiast do suszenia, ani jako dodatek do zup. Podczas przyrządzania cierpki posmak owocników znika[4].
Z owocników wyizolowano związki seskwiterpenowe o nazwie laktarowiolina, laktarazulen i laktarofulwen. Laktarowiolina wykazuje działanie antybiotyczne w stosunku np. do prątka gruźlicy i pałeczki duru brzusznego[11].
Najbardziej charakterystycznymi cechami mleczaja rydza są: występowanie pod sosnami, wyraźne prążkowanie kapelusza i zieleniejące mleczko i miąższ po uszkodzeniu[9]. Wśród grzybów o morfologicznie zbliżonych owocnikach wymienia się następujące gatunki[5]:
Przez grzybiarzy gatunki te zazwyczaj są nierozróżniane; rozróżnienie ich tylko na podstawie wyglądu jest bardzo trudne, a czasami niemożliwe. Należy brać pod uwagę jeszcze inne cechy; miejsce występowania, kolor mleczka i zmianę koloru miąższu po uszkodzeniu. Z punktu widzenia grzybiarzy rozróżnienie gatunków nie jest bardzo istotne; gatunki te są bowiem jadalne, chociaż dość znacznie różnią się smakiem[9]. Jedynie mleczaj modrzewiowy jest lekko trujący[5].
Bardzo podobny do mleczaja rydza jest mleczaj wełnianka (L. torminosus), który w większości krajów Europy uważany jest za grzyb trujący. Różni się obecnością włosków i piekącym smakiem[5] oraz białym mleczkiem[8].
Mleczaj rydz, rydz (Lactarius deliciosus (L.) Pers.) – gatunek grzybów należący do rodziny gołąbkowatych (Russulaceae).