طائر

L'acedda (Aves) sunnu na classi di virtibrati, armali a sangu càudu (omeotermi), bìpedi di cui l'arti antiriori si trasfurmaru 'n ali. L'ossa sunnu vacanti. Sparti sunnu carattirizzati dû fattu d'èssiri ricuperti di pinni, chi cci cunfirìscinu ariudinamicità. Sunnu quasi tutti vulaturi.

L'acedda sunnu l'ùnici discinnenti viventi di l'òrdini estintu dî Dinosàuri.

Li adattamenti chi pirmèttinu lu volu sunnu li siguenti:

• Li pinni, sunnu capaci di sustiniri l’armali ntô volu e fari scùrriri megghiu l’aria supra la superfici.
• L'ali, dirivanti dî iammi antiriori.
• Lu pettu carinatu, chi pirmetti la nzittatura dî putenti mùsculi pitturali, nicissari pû volu.
• L’andatura bìpedi, nicissaria pi libbirari l'ali dû còmpitu di sustiniri lu corpu.
• L'ossa cavi, chi cuntèninu sacchi d'aria culligati chî purmuni.

Talìa macari: [[Lista di l'acedda cumuni]].

Ll'aucielle (crasse Aves) songo bipere, omeoterme ('e sango cavero), vertebrate anemale ca pruducano ll'ove. Nce so' mmerzo 10.000 specie 'int'ô munno 'e mmo. Campano dappertutto int'ê zzone 'a ll'artide ô antartide. 'O cchiú piccerillo, 'o colibbrì d'Elena misura 5cm, pe' tramente ca 'o cchiú gruosso misura nzin''e 2,7m ca misura nu struzzo.

Los aucèls o ausèls (var. aucèus, ausèus, auvèls, ausèths, audèths) son d'animals vertebrats, tetrapòdes, bipèdes, de sang caud, de doas alas, amb de plumas, un bèc, e que pondon d'uòus. Lo papach o fafach (fr. le jabot).

Un caractèr comun de la màger part dels ausèls es la volada, mas d'unes son correires o nadaires.

Lo pichon colibrí d'Elena mesura 2 cm e pesa 2 g. Lo màger es lo mascle de l'estruci : 2,80 m per 155 kg. Los ausèls poblèron tots los mitans dempuèi las glaças articas fins a las selvas equatorialas e als èrms.

Ligams

• Lexic dels aucèls

Vejatz tanben

• Lista alfabetica dels noms vernaculars d'ausèls

Description

Aves es un taxon. Un ave es un animal vertebrate endothermic (de sanguine calde) bipede con alas e que pone ovos. Aves moderne es characterisate per plumas, un becco sin dentes, ovos rigide, un metabolismo alte, un corde de quatro cameras, un skeleto que es leve e forte, e systemas de digestion e respiration que es multo efficiente. Il habe cerca 10'000 species de ave que vive hodie per tote partes del mundo, del Arctic al Antarctic. Aves varia in grandor de 5 cm (como Mellisuga helenae) al 2.7 m (como le avestruthio). Le majoritate de aves pote volar, con un pauc exceptiones notabile como ratites, pinguines, e un species insular endemic. Alcun aves, specialmente corvidos e papagais, es inter le plus intelligente species animal; un specie de ave ha essite observate creante e usante utensiles, e plure species social monstra transmission cultural de cognoscentia trans generationes.

Plure species face longe migrationes annual, e plure alteres face movimentos plus breve e irregular. Aves es social. Illes se communica con signales visual, per vocationes, e cantos avian; similarmente, aves face costumes social como propagar se, chassar, gregar, e assaltar como gruppos. Le majoritate de species de aves es monogame, usualmente per un station, ma rarmente per tote lor vitas. Ovos es usualmente ponite in un nido e incubate per lor parentes. Plure aves habe un periodo de attention parental depost del covata.

Plure species de ave es de importantia economic, specialmente como un fonte de alimento. Alcun species, specialmente illes que canta e papagais, es popular como animales domestic. Altere usages economic include le recolta de lor guano como un fertilisante. Aves es prominente in le cultura human, de mythologia a religion a poesia a musica popular. Ma gratias a iste importantia economic, cerca 120 species ha essite facite extincte como un resultato del activitate human depost del seculo 17, e cerca 1200 species de ave es menaciate de extinction.

Classification

Rango taxinomic

• classe

Supertaxones

• Avialae
• Tetrapoda

Vide etiam

• Appendice:Lista de taxones del classe Aves

As aus (ditas scientificament Aves) constituyen una clase d'animals vertebratos amniotas con a sangre calient, que a suya caracteristica mes conoixita ye tener o cuerpo cubierto de plumas, un pico sin de dients (encara que bellas especies fosils en teneban) y las estremidatz anteriors modificatas como alas. Totas as aus son oviparas, ixo ye, que ponen uevos, y quasi totas alimentan as suyas crías dimpuesas. Se considera que son descendients d'os dinosaurios y asinas pues, forman en chunto con os crocodilos o grupo d'os Archosauria no extinguitos. Scientificament, as aus son un grupo especializato dentro d'os Reptilia. O termin etimolochico au asobén s'ha sustituito en mutos dialectos aragoneses per o castellanismo "ave". Os terminos paixaro/paixarico (en aragonés occidental y central) y mesmo en chistabín, y muixón (en aragonés oriental y aragonés centro-oriental) no fan referencia soque a os animals de mida mes chicota adintro d'este grupo.

Se'n conoixe mes de 9.700 especies en tot lo mundo, quaternadas en 29 ordens, cadaguna d'estas subdividita en familias (bellas 165) y cada familia subpartita en cheneros (arredol d'os 2.000). A diversidat d'as aus ye bien gran, y s'han puesto adaptar ta una gran cantidat d'ambients. Ixo ya el demostró Darwin dimpués que fayó os suyos estudios sobre os pinzanos d'as Islas Galapagos. Ye asinas como se son tornatos os vertebratos terrestres mes abundants.

Evolución y taxonomía

As aus mes antigas conoixitas son os Archaeopterix, animals chicotz con trazas de l'esqueleto bien primitivas y reptilianas. Huei s'ha quiesto considerar que las aus derivan de dinosaurios chicotz con plumas, carnivoros, que talment yeban ya ta part d'alavez capables de fer volitos curtos. Esto ye refirmato per a troballa de qualques fosils de dromaeosauridos, como os microrraptors, que ya teneban alas. Manimenos, que amaneixese plumas en os dinosaurios no estió pas una adaptación ta volar, sino que, probablement, estió una traza d'amillorar a suya homeotermia (conservación d'a calor corporal), pos cal pensar que huei s'ha quiesto demostrar que ixes tipos de dinosaurios teneban mayoritariament a sangre calient. Tamién puet estar que fesen servir as plumas que yeban en as estremidatz anteriors ta encorralar as presas mes chicotas. A estructura actual d'as plumas como formadoras d'a superficie d'as alas se fayó bien luego, habe ya mes de 150 millons d'anyos, y fayó puesto dimpués ta la variedat d'aus que existe huei, meyando-be la evolución diverchent.

A hipotesi que diz que as aus no son descenditas d'os dinosaurios, sino d'altros tipos de reptils ditos tecodontos, ye descartada de tot, anque habe 30 anyos encara yeba la mes refirmata. S'ha trobato a-saber-los dinosaurios no avians que teneban protoplumas similars a pelos (Sinosauropterix, Dilong, Beipiasaurus'', etz) y tamién con plumas autenticas bien desarrollatas (Sinornitosaurus, microrraptors, Caudipterix, Velocirraptor^[1][2], etz), amés de bellas aus con caracteristicas inconfundibles d'os dinosaurios (Confuciusornis, Archaeopterix, etz.). Quan s'ha feito platero que las aus yeban d'orichen dinosauriano, s'han habito a clasificar filocheneticament dintro d'o grupo Maniraptora, y alavez dintro de Tetanurae, Theropoda, Dinosauria, Reptilia, etcetera.

Taxonomía

A primera clasificación scientifica d'as aus la fayoron Francis Willughby y John Ray en o suyo libro Ornithologiae, publicato en o 1676.^[3] Carolus Linnaeus modificó la fayena que heban feita en 1758 ta creyar a clasificación taxonomica que encara s'emplega huei.^[4]

As aus son categorizatas como una clase con o nombre latín d'Aves dillá d'a primera taxonomía de Linneu. En Taxonomía Filochenetica, as aus s'enquadran en o clado d'os Theropoda (dinosaurios carnivoros bipedos).^[5] As aus y os Crocodylia, en chunto son o zaguer grupo de supervividors d'o clado Archosauria. Filocheneticament, as aus gosan de definir-se como as descendients d'un ancestro común, o qual se postula que estió Archaeopterix lithographica,^[6] dimpués que no se'n ha puesto conoixer d'altro. Archaeopterix, que fayó parte d'a fauna d'o Churasico tardano (d'entre 155 y 150 millons d'anyos habe), ye l'animal mes antigo que se conoix que encara se l'ha puesto decir au. Belaltros pensadors han clasificato como Aves només que aquellas que fuesen mes como las modernas, excluindo-be a mes gran parte d'as aus que no se conoixen sique per os fosils,^[7] parcialment tamién ta privar que bi hese incertezas sobre d'a colocación de l'Archaeopterix en relación con os animals tradicionalment ditos dinosaurios teropodos.^[8]

Adaptacions en os picos ta poder-se alimentar:
A.- Nectarivoras
B.- Insectivoras
C.- Granivoras
D.- Sementeras
E.- Pescataires
F.- Pescataires en arrastrando
G.- Filtradoras
H.- Examinadoras de superficies
I.- Examinadoras
J.- Rosadoras
K.- Rapinyadoras

Ta clasificar-las, as aus se dividen tradicionalment en tres subclases: Archaeornithes, Enantiornithes y Neornithes. As primeras, primitivas aus que as suyas vertebras en a coda no s'han fusionato, treito d'as zagueras que son as solas supervividoras, con as vertebras d'a coda fusionatas.

• Subclase Neornithes
  • Paleognathae
    • Struthioniformes, como, per eixemplo, o estrucio y o emú
    • Tinamiformes, como lo nyandú
  • Neognathae
    • Anseriformes, como l'auca
    • Galliformes, como la gallina
    • Gaviiformes, como la gavia
    • Podicipediformes, como lo capuzón
    • Procellariiformes, como l'albatros
    • Sphenisciformes, como los pingüinos
    • Pelecaniformes, como lo pelicano y lo cuerbo de mar.
    • Ciconiiformes, como la cigüenya
    • Phoenicopteriformes, como lo flamingo u flamengo rosa
    • Falconiformes, como lo falcón
    • Gruiformes, como la gruda
    • Charadriiformes, como las gaviotas
    • Pteroclidiformes, como la torra u churra
    • Columbiformes, como las palombas, tortoras y torcazos
    • Psittaciformes, como los guacamayos y loros.
    • Cuculiformes, como lo coculo u cocut
    • Strigiformes, como las babiecas u cholibas
    • Aegotheliformes, como lo enganyapastors u gallineta cieca
    • Caprimulgiformes, como lo urutaú
    • Apodiformes, como lo falcet y la volandrina
    • Coraciiformes, como los bernadetz pescataires
    • Piciformes, como lo tucán
    • Trogoniformes, como lo quetzal
    • Coliiformes, como las aus ratón d'Africa
    • Passeriformes, como lo pardal u gurrión.

Bibliografía

• (es) Blasco Zumeta, Javier. Guía de Aves de Las Cinco Villas.Adefo 2009, Exeya d'os Caballers. ISBN 978-84-8321-971-3.
• (es) Blasco Zumeta, Javier. Guía de Aves de Aragón. Editorial Prames. ISBN: 978-84-8321-423-7.
• (es) Lawrence Michael. Huellas y señales de las aves de España y de Europa: Guía de identificación. Editorial Omega, 2003. ISBN: 978-84-2821-338-7

Referencias

Parus maior

Avia es un grupo de vertebratos distingui per ave plumas, beco, produi ovos poneda par la fema, cor de cuatro partes e un sceleto forte ma lejera.

Esta es un lista de la ordinas en la clase Avia:

Paleognato

• Strutioniformo - astruzo, emu, casuari, rea, ciui
• Tinamiformo - tinamo

Neognato

• Anseriformo - pato, ganso, sinie
• Galiformo - gal, pavo, pavon
• Gaviformo - gavia
• Podisipediformo - grebe
• Proselariformo - albatros
• Sfenisiformo - pinguin
• Pelecaniformo - pelican, bobo
• Siconiformo - siconia
• Fenicopteriformo - flamingo
• Falconiformo - agila, falcon
• Gruiformo - gru
• Caradriformo - caradrio
• Pteroclidiformo - ganga
• Columbiformo - pijon
• Psitasiformo - papagaio, cacatu
• Cuculiformo - cucu
• Strijiformo - bu tito
• Caprimuljiformo - caprimuljo
• Apodiformo - venseo
• Trociliformo - colibri
• Corasiformo - pexor cucabura
• Piciformo - picor
• Trogoniformo - cetsal trogon
• Coliformo - colio
• Paseriformo - pasaro

Vide ance: Ovo

Aylal neɣ Agṭiṭ (Assaɣ ussnan: Aves) d aɣersiw ittafgen deg igenni s ifariwen. Yettwassen s ifrawen yesdurayen tafekka-ynes d uqamum-is ur nli (ur nesɛi) tuɣmas d useusay n tmellalin ilan (yesɛan) icelman uffiɣen izuranen, d ujgu n uzagur meẓẓiyen fsuse, iylalen ttidiren deg yal ideg deg tegnit, ibelɣen-is mgaradent seg umeẓyan ar umeqran s waṭas

Tanekra d temhazt d usismel

tasensartut tusnant tamezwarut tamirant i waylalen tettusers-d seg ifassen n sin imusnawen n Legniz John Ray d Francis Willoughby deg uskar nsen deg useggas n 1676 s uzwel n Tusna n iylalen (s Tlatint Ornithologiae)

Asismel n Tifesniwin n iylalen

Deng ayup mangaragul lang vertebrate a kamaganak da reng balawe ampo reng animal.

Balinde, çûk an teyr û tû (Aves), çîna ku hemû canewerên bi per yên ku difirine. Di gelek devokên Kurdî de ji bo belindeyan çûk an teyr tên b kar anîn lê bi rastî çûk balindeyên biçûk in. Navê xwe ji biçûkiyê xwe tê. Teyr balindeyên mezin in. Ji wan gelek cure yên neçîrvan in. Pê ra dibêjin balindeyên dirende an teyrên seyfî.

Şayes

Anatomî

Morfolojiya çivîkê:
1. Nikul
2. Ser
3. Reşika çav
4. Bibiya çav
5. Pişt
6.
7. Pûrtên sermil
8.
9.
10.
11. Perikên dest
12. Qûn
13. hêt an ran
14. Girêçka navbera lûleqa stûr û bazinê pê
15. Bazinê pê
16. Pê
17. Lûleqa stûr
18. Zik
19. Tenişt
20. Sîng
21. Stû
22.

Bi giştî nikulên balindeyan yên bi jêrda xwar in. Di çenda Kurdan da bi pozên şîrin ra dibêjin pozê teyrînî, yanê pozê wek mîna nikula balindeyan şîrin.

Fizyolojî

Reftar

Balinde çêlikan nakin, hêkan dikin. Bigiştî derê ku lê dijîn bi pûş û pelax çêidikin bi ev şûnan ra dibêjin hêlin.

Dabeşandin

Pêşangeh

• Pûrteke çivîkan

• Pûrteke çivîkan

• Perekî çivîkan

Binêre

• Balindeyên li Kurdistanê
• Çûk
• Teyr
• Ajalên avî
• Ajalên bejî
• Bilbil
• Darkutok
• Eylo

Çavkanî

Birds (Aves) are a group o' endothermic vertebrates, characterised bi feathers, tuithless beaked jaws, th' layin o' haurd-shelled eggs, a heich metabolic rate, a fower-chambered hert, 'n' a lightweight bit pure tough skelet. Birds bide warldwide 'n' range in size fae th' 5 cm (2 in) bee hummingbird tae th' 2.75 m (9 ft) ostrich. Thay rank as th' cless o' tetrapods wi' th' maist livin species, at aboot ten thoosand, wi' mair nor hauf o' thae bein' passerines, whiles kent as perching birds or, less accurately, as songbirds.

The fossil record indicates that birds ur th' lest surviving dinosaurs, termed avian dinosaurs, huvin evolved fae feathered ancestors wi`in th' theropod group o' saurischian dinosaurs. True birds foremaist appeared while th' cretaceous period, aroond 100 million years ago.[3] dna-based cum stain finds that birds diversified dramatically aroond th' time o' th' cretaceous–paleogene extinction event that murdurred aff a' ither dinosaurs. Birds in sooth america survived this event 'n' then migrated tae ither bits o' th' warld via multiple land brigs while diversifying while periods o' global cooling.[4] primitive bird-lik dinosaurs that lie ootdoors cless aves proper, in th' broader group avialae, hae bin fun datin back tae th' mid-jurassic period.[1] mony o' thae earlie "stem-birds", sic as archaeopteryx, wur nae yit capable o' fully powered flight, 'n' mony retained primitive characteristics lik' toothy jaws in steid o' beaks, 'n' lang bony tails.[1][5]

Birds hae wings whilk ur mair or less made dependin oan th' species; th' ainlie kent groups wi'oot wings ur th' extinct moas 'n' elephant birds. Wings, whilk evolved fae forelimbs, gie maist birds th' ability tae flee, althoogh further speciation haes led tae some flightless birds, anaw ratites, penguins, 'n' diverse endemic island species o' birds. Th' digestive 'n' respiratory seestems o' birds ur an' a' uniquely adapted fur flight. Some doo species o' aquatic environments, parteecularly th' aforementioned flightless penguins, 'n' an' a' members o' th' duck fowk, hae an' a' evolved fur soummin`. Birds, specifically darwin's finches, played an important pairt in th' inception o' darwin's theory o' evolution bi naitural selection.

Some birds, especially corvids 'n' parrots, ur amang th' maist intelligent ainimals; loads doo species mak' 'n' uise tuils, 'n' mony social species bygae oan knowledge o'er generations, whilk is considered a form o' culchur. Mony species annually migrate stoatin distances. Birds ur social, communicating wi' visual signals, calls, 'n' doo sangs, 'n' pairteecipatin in sic social behaviours as cooperative breedin 'n' huntin, flocking, 'n' mobbing o' predators. Th' vast maist folk o' doo species ur socially monogamous, forordinar fur yin breedin seezin at a time, whiles fur years, bit seendle fur lee. Ither species hae polygynous ("many females") or, seendle, polyandrous ("many males") breedin seestems. Birds produce affspring bi laying eggs whilk ur fertilized thro' sexual reproduction. Thay're forordinar leid in a nest 'n' incubated bi th' parents. Maist birds hae an extendit period o' parental care efter hatching. Some birds, sic as hens, lay eggs even whin nae fertilized, tho unfertilized eggs dae nae produce affspring.

Mony species o' birds ur economically important. Domesticatit 'n' undomesticated birds (poultry 'n' gemme) ur important soorces o' eggs, bridie, 'n' feathers. Songbirds, parrots, 'n' ither species ur weel-kent as pets. Guano (bird excrement) is harvested fur uise as a fertilizer. Birds prominently figure throo'oot human culchur. Aboot 120–130 species hae acome extinct due tae human activity sin th' 17t hunner years, 'n' hunders mair afore then. Human activity threatens aboot 1,200 doo species wi' extinction, tho efforts ur underway tae pertect thaim. Recreational birdwatching is an important pairt o' th' ecotourism industry.

References

Chiáu-á sī sio-hoeh, ē pàng-nn̄g ê chek-chui tōng-bu̍t, chú-iàu ê te̍k-teng sī ū ú (feather), ū chò si̍t iōng--ê chêng-pì (forelimb), it-poaⁿ ū khang-sim ê kut-thâu. Chiáu-lūi siōng sè khó-pí kûn-thâu-bú (phang-chhek/hummingbird), siōng toā chhan-chhiūⁿ nâ-kiû kiû-oân (tô-chiáu, Emu) hiah lò.

Hun-lūi kap chìn-hòa

Chiàu Jacques Gauthier ê gián-kiù, chiáu-lūi ū 4 khoán hō͘-siōng chhiong-tu̍t ê tēng-gī.^[1] Chêng 3 hāng sī khah ū būn-tê ê tēng-gī, chia 4 hāng hun-pia̍t sī:

1. Chiáu-lūi sī chú-liông-lūi (archosaur) lāi-bīn ū ú-mô͘ ê sin-chìn-chiá.
2. Chiáu-lūi sī ē-tàng poe--ê.
3. Chiau-lūi sī só͘-ū khah óa chiáu khah bô óa kho̍k-hî--ê.
4. Chiáu-lūi sī só͘-ū hiān-chûn chiáu-á kap in āu-sì ê kiōng-tông ê chó͘-chian.

Tē 4 hāng sī chi̍t khoán Gauthier thê-chhut ê hun-lūi tēng-gī:

Ha̍k-kài tùi chiáu-lūi bô goân-choân it-tì ê hun-lūi. Charles Sibley kap Jon Ahlquist (1990 nî) ê Chiáu ê Hūn-lūi kap Hē-thóng-lūn (Phylogeny and Classification of Birds) sī tùi chiáu-lūi hun-lūi ê tiòng-iàu tì-chok.^[2] Chiàu it-poaⁿ chèng-kù, in-ê bo̍k sī hông jīn-ûi chèng-khak--ê,^[3] chóng--sī bo̍k chi kan ê koan-hē iá koh siū ha̍k-chiá cheng-lūn.

Ē-té sī tùi hiān-tāi chiáu-lūi kun-kù Jarvis, E.D. et al. (2014) tùi 48-ê tāi-piáu bu̍t-chéng ê choân ûi-thoán-thé tēng-sū (whole genome sequencing) gián-kiù^[4] kap pō͘-hūn Yury, T. et al. (2013) ^[5] chū-liāu chè-chō ê chi̍t khoán chhin-oân koan-hē tô͘:

Struthioniformes (tô-chiáu)

Rheiformes (rheas)

†Dinornithiformes (moas)80 px

†Lithornithiformes

Tinamiformes (tinamous)

Casuariiformes (emus & cassowaries)

Apterygiformes (kiwi)

†Aepyornithiformes (chhiūⁿ-chiáu)

Galliformes (chicken, grouse, turkeys, etc.)

†Pelagornithidae

†Gastornithiformes

Anseriformes (ah, gô, kap thian-gô)

Phoenicopteriformes (flamingos)

Podicipediformes (grebes)

Columbiformes (hún-chiáu kap dodo)

Mesitornithiformes (mesites)

Pteroclidiformes (sandgrouses)

Cypselomorphae (hummingbirds, swifts)

Cuculiformes (cuckoos)

Otidiformes (bustards)

Musophagiformes (turacos)

Opisthocomiformes (hoatzin)

Gruiformes (rails and cranes)

Charadriiformes (gulls, auks, shorebirds, waders)

Aequornithes (loons, khiā-gô, herons, pelicans, storks, etc)

Eurypygiformes (sunbittern, kagu)

Phaethontiformes (tropicbirds)

Cathartiformes (condors and New World vultures)

Accipitriformes (hawks, eagles, Old World vultures etc.)

Strigiformes (owls)

Coliiformes (mousebirds)

Leptosomatiformes (cuckoo roller)

Trogoniformes (trogons)

Bucerotiformes (hornbills, hoopoe and wood hoopoes)

Coraciformes (kingfishers etc.)

Piciformes (woodpeckers, toucans etc.)

Cariamiformes (seriemas, terror birds etc)

Falconiformes (falcons)

Psittaciformes (parrots)

Passeriformes (songbirds and kin)

Hun-pò͘

Chiáu-lūi seng-oa̍h tī tōa-pō͘-hūn ê lio̍k-tē, tí chhit ê tāi-lio̍k lóng ū chûn-chāi, siâng óa lâm-pêng ê chéng-lūi sī Lâm-kek-chiu hióng lōe-lio̍k 440 kong-lí ū cho̍k-kûn ê Pagodroma nivea.^[6] Jia̍t-tāi só͘-chāi sī chiáu-lūi ê to-iūⁿ-sèng (biodiversity) siāng hoat-ta̍t ê tē-khu.

Kái-phò-ha̍k

Chiáu ê kun-keh cho͘-sêng sī chin khin ê kut-thâu, lāi-bīn hâm ē-táng ji̍p khong-khì, kap ho͘-khip hē-thóng sio chiap ê khang-phāng.^[7]

Chham-khó

Cēu (鳥) sê siŏh lôi ô lâng ciáh kă, hèng-ŭng, luāng-sĕng gì cék-tùi dông-ŭk, ô ṳ̄-mò̤, sèng-kă iēng-huá siàng sĭk-sĭk, ô ngâing gì chói.

’S e eun beathach blàth-fhuileach iteagach sgiathach. Bho chionn fhada ann am mean-fhàs nan eun, chaidh an casan-toisich nan sgiathan agus tha a' chuid as motha dhiubh comasach air itealachadh. Ach tha feadhainn mòra ann nach urrainn dhol air iteig, mar eisimpleir: sruth (ostraids) agus emu. Sìolaichidh iad le bhith cur uighean.

'S iomadh seòrsa a th' ann. Gheibhear eòin fala mar an iolaire, no eòin na doimhne mar am bura bhuachaill no am buthaid. Gheibhear eòin sgrìobaidh leithid an fheannag no am fitheach; eòin ceileiridh leithid an liath thruisg no an sgiath dhearg agus gheibhear eòin na tràghad, na trìleachain 's na feadagan.

• Amadan mòintich
• Annlag-mhara, Pàraig (Hydrobates pelagicus)^[1]
• Arspag
• Bradan (Salmo salar)^[1]
• Breacan-glas (Muscicapa striata)^[1]
• Brèid air tòin, Clamhan nan cearc (Circus cyaenus)^[1]
• Brù-dhearg
• Bugaire
• Bun a’ bhuachaille (Gavia immer)^[1]
• Buthaid no fachach (Fratercula arctica)^[1]
• Cailleach-oidhche
• Cailleach-oidhche-mhòr
• Calman
• Cam-ghlas (Tringa totanus)^[1]
• Cam-ghob
• Capall-coille
• Cathan, Giùran (Branta leucopsis)^[1]
• Cearc
• Cearra-ghob-mòr (Limosa lapponica)^[1]
• Coileach dubh‎
• Coileach Frangach
• Coileach Fraoich
• Coltraiche (Alca torda)^[1]
• Comhachag chluasach (Asio flammeus)^[1]
• Corra-bhàn
• Cràdh-ghèadh (Tadorna tadorna)^[1]
• Crann-lach (Anas crecca)^[1]
• Curracag (Vanellus vanellus)^[1]
• Cuthag
• Deoch bhuidhe (Tringa nebularia)^[1]
• Donnag (Prunella modularis)^[1]
• Dreathan donn (Troglodytes troglodytes)^[1]
• Eala (Cygnus cygnus)^[1]
• Eala-bhàn (Cygnus olor)^[1]
• Eun dubh an sgadain (Uria aalge)^[1]
• Eun-Bealltainn (Numenius phaeopus)^[1]
• Faoileag
• Farspag (Larus marinus)^[1]
• Fasgadair (Stercorarius parasiticus)^[1]
• Fasgadair (Stercorarius skua)^[1]
• Feadag (Pluvialis apricaria)^[1]
• Feadag-ghlas (Pluvialis squatarola)^[1]
• Fitheach
• Fulmair, Eun-crom (Fulmarus glacialis)^[1]
• Geadh bhlàr (Anser albifrons flavirostris)^[1]
• Gèadh glas (Anser anser)^[1]
• Gealag an t-sneachda (Plectrophenax nivalis)^[1]
• Gealag-bhuachair (Miliaria calandra)^[1]
• Gealag-lìn (Carduelis cannabina)^[1]
• Gealag-lòin (Emberiza schoeniclus)^[1]
• Gealan an t-sneachda
• Gealan beinne (Carduelis flavirostris)^[1]
• Gearra-glas (Cepphus grylle)^[1]
• Gille-brìghde, Trilleachan (Haematopus ostralegus)^[1]
• Gille-feadaig (Calidris alpina)^[1]
• Glaisean
• Glas-lach (Anas penelope)^[1]
• Gobhar-adhair
• Gobha-uisge (Cinclus cinclus)^[1]
• Gobhlachan (Arenaria interpres)^[1]
• Gòbhlachan (Podiceps auritus)^[1]
• Gòbhlan-dubh
• Gòbhlan-gaoithe
• Gòbhlan-mara (Oceanodroma leucorhoa)^[1]
• Gòbhlan-monaidh
• Gràilleag, Trilleachan-glas (Calidris alba)^[1]
• Guga
• Iolair (Aquila chrysaetos)^[1]
• Iolaire iasgaich
• Iolair-mhara (Haliaeetus albicilla)^[1]
• Isean-dearg (Phalaropus lobatus)^[1]
• Lach a’ ghuib leathainn (Anas clypeata)^[1]
• Lach Lochlannach (Somateria mollissima)^[1]
• Lach sgumanach (Aythya fuligula)^[1]
• Lach stiùireach (Clangula hyemalis)^[1]
• Lach-ghlas (Anas strepera)^[1]
• Lach-stiùireach (Anas acuta)^[1]
• Learga-dhubh (Gavia arctica)^[1]
• Learga-mhòr (Gavia stellata)^[1]
• Liath thruisg
• Lon dubh
• Luatharan-gorm (Calidris maritima)^[1]
• Mèirneal
• Mèirneal (Falco columbarius)^[1]
• Muir-bhuachaill
• Naosg (Gallinago gallinago)^[1]
• Nathair-challtainn, Sleathag (Anguis fragilis)^[1]
• Pioghaid
• Ruideag (Rissa tridactyla)^[1]
• Seabhag (Falco peregrinus)^[1]
• Sgarbh (Phalacrocorax carbo)^[1]
• Sgarbh an sgùmain (Phalacrocorax phalacrocorax)^[1]
• Sgarbh-beag
• Sgrail no sgrab no fachach bàn (Puffinus puffinus)^[1]
• Sgiath dhearg
• Sìolta dhearg (Mergus serrator)^[1]
• Smeòrach (Turdus philomelos)^[1]
• Snagan-allt (Rallus Aquaticus)^[1]
• Snagan-daraich
• Steàrnag Artaiceach, Steàrnal (Sterna paradisaea)^[1]
• Steàrnag chumanta, Steàrnan (Sterna hirundo)^[1]
• Steàrnag-bheag (Sterna albifrons)^[1]
• Steàrnan
• Sùlair (Morus bassanus)^[1]
• Tarragan Artaiceach (Salvelinus alpinus)^[1]
• Traon bhreac (Porzana porzana)^[1]
• Traon (Crex crex)^[1]
• Trìlleachan-tràghad (Charadrius hiaticula)^[1]
• Tunnag
• Uiseag, Topag (Alauda arvensis)^[1]

Gabhaidh na h-eòin a roinn mar a leanas:

• Eòin-fuirich
• Eòin imrich
  • Coigrich geamhraidh
  • Coigrich samhraidh
  • Eun-turais no eun-siubhail
  • Seachranaich no Eòin uasal

• Eòin-chreachaidh

Iomraidhean

1. ↑ ^{1.00 1.01 1.02 1.03 1.04 1.05 1.06 1.07 1.08 1.09 1.10 1.11 1.12 1.13 1.14 1.15 1.16 1.17 1.18 1.19 1.20 1.21 1.22 1.23 1.24 1.25 1.26 1.27 1.28 1.29 1.30 1.31 1.32 1.33 1.34 1.35 1.36 1.37 1.38 1.39 1.40 1.41 1.42 1.43 1.44 1.45 1.46 1.47 1.48 1.49 1.50 1.51 1.52 1.53 1.54 1.55 1.56 1.57 1.58 1.59 1.60 1.61 1.62 1.63 1.64 1.65 1.66 1.67 1.68 1.69 1.70 1.71 1.72 1.73 1.74} Roinnn Coimhearsnachdan Buan, Comhairle nan Eilean Siar AR NÀDAR Frèam airson Obair Bith-iomadachd sna h-Eileanan Siar

Fuglur (frøðiheiti - Aves) er tvíføtt ryggdýr ið hevur fjøður, veingir og nev, og verpur egg. Fuglar eru einastu djór, ið hava fraðrar. Teir hava heitt blóð sum súgdjórini. Til eru eini 9.000 fuglasløg, og tey liva um allan knøttin. Í heitum londum eru til dømis litfagrir pappageykar, í urtagørðum bringureyðar og trøstar, av sjófuglum kunnu nevnast pingvin og lundi. Flestu fuglar eru væl bygdir at fúgva og hava sterkar bringuvøddar. Kropsbeinini eru løtt, poknut og opin innan. Tað lættir um vektina. Eisini fjaðrarnar eru lættar. Teir verja kroppin og halda hann heitan. Veingjarfjaðrarnar sita so tættar, at vongurin verður slættur, og luft sleppur ikki inn ímillum fjaðrarnar, hvørki undir ella á. Velið gevur javnvág og stýrir flognum. Nakrir fáir fuglar fáa ikki flogið. Sum dømi kunnu nevnast pingvinir, strutsar og tann sjáldsami uglupappageykurin í Ný Sælandi. Fuglar hava ikki tenn, men nógvir hava sterkt nev. Flestir fuglar, helst ørnir og aðrir ránsfuglar, síggja og hoyra væl, men teir tevja lítið. Tann lítla humlukolibriin er heimsins minsti fulgur. Hon er bara 5 cm. long og vigar bara 2 g. Strutsurin er heimsins størsti fuglur og verður yvir 2,5 m. høgur og vigar eini 150 kg. Fuglar fáa ikki sum súgdjór livandi ungar. Teir verpa egg, sum teir so noyðast at bøla, so at tey eru heit. Ungin búnast í egginum og livir av reyðanum. Nakrar vikur seinni brestur fyri nev og ungin kemur út. Nógvir fuglar gera sær reiður, men verpur á rókina. Geykar verpa í reiður hjá øðrum fuglum og lata so teir ala ungarnar upp. Vanliga eru nýklaktu ungarnir púra hjáparleysir, naknir og blindir. Vit siga, at teir eru reiðurfastir, og foreldrini mugu bera í teimum mat og verja teir fyri fíggindum, til teir eru floygdir.



Fjaðarbúnin er ymiskur í liti og útsjónd. Músabrøður, spurvar og aðrir fuglar hava hyljandi morreyðan lit. Aðrir fuglar hava bjartar, ásýniligar litir. Í verpingartíðini gera litirnir tað lættari hjá hesum fuglum at velja og finna sær maka og lætta eisini um at halda flokkinum saman. Smáar kolibriir hava einar 1.000 fjaðrar, savnur fleiri enn 25.000. Fjaðrar eru úr keratini eins og hár og negl á fólki. Fjøðurin er stinnur leggur í miðjuni, báðumegin ganga teinar úr legginum, og teinarnir eru bundnir saman av tøttum hjáteinum, ið eru tengdir saman við smáum krókum. Leggur og teinar eru skeggið á fjøðurini. Undir verndarfjaðrunum er dún; tað lívir væl. Um dagin hava fuglar úr at gera at ansa ungunum, eta og reinska fjaðrarnar. Sumt av tí, ið fuglur ger, er íborið og nýtist ikki at lærast fyrst, til dømis at leita sær føði ella at flúgva. Men fuglalát má lærast, teir herma eftir øðrum fuglum.

Sí eisini

• Fuglar í Føroyum

Do Fuugele sunt een Klasse fon Loundwierbeldierte, do aan Snoabel hääbe, buppedät Fuggen un Juuken, do der uut do foarnste Liedmoate bilded sunt. Fuugele lääase Oaiere, do maaste Oarde konnen uk fljooge. Uumdät do Fuugele fon do Dinosauriere oustomje, jält ju traditsjonelle Apdeelenge twiske Fuugele un Reptilien nit moor as korrekt. Fuulmoor sunt do Fuugele as een Unnerkategorie binne do Sauropsiden tou ferstounden, do uk do Dierte uumfoatje, do aleer in dät paraphyletiske Taxon fon do Reptilien touhoopefoated wuuden. Ju Wietenskup fon do Fuugele is ju Ornithologie.

Lieste fon Seelter Fuugelnoomen

Wie reeke hier ne alfabetiske Lieste, sunner Ounspröäk ap Fulstoundegaid.

• Aalke-Fokke sin Fuugel (Mäidhanne)

• Akster

• Bläshanne

• Blaumeeske

Boomlooper

(Buuk)finke

Doabeschieter, Bauerke, Baumontje

Doole?

• Dröiselke

Gäise (wüülde)/ Gous/ Gant

Gosoarnt

Häächakster, Huchepucher, Holtakster

• Hauk

Heedhanke

Holtduuwe

Iesfuugel

• Jiepeke (Tsälp-tsalp)

Katuule

Kiewit

• Koolmeeske

Kudderhoone, Kudderhanne

Kufuugel

Kukuuk

Läiwerke

Lüünik

• Mäidhanne (Aalke-Fokke sin Fuugel)

Nachtegoal

Näddelköönich

• Oante

• Petrieshanne

Reeger (Fisk-, Schiet-)

• Riekelüün (Tüütrobüülo)

Rouk

Seemeeske

Soaltrouk

Spächt

Spräie

Stoark

Stoothauk

Swoalke

• Tsälp-tsalp (Jiepeke)

• Tüüdik

Turtelduuwe

• Tüütrobüülo (Riekelüün)

Wachtel

Waldsnäppe

• Wälp (Wülp)

• Wintergriese (Dröiselke)

• Woaterhanne

Sjuch uk

Knookenbau faan en fögel:
1. Skrook, 2. Halswäärlisen, 3. Goobelbian, 4. Rabenbian, 5. Rab, 6. Brastbian, 7. Knöbian, 8. (Tarsometatarsus), 9. Iarst tuan, 10. (Tibiotarsus), 11. (Fibula), 12. Boowerbian, 13. Leewentsbian, 14. Satbian, 15. Siarembian, 16. Störtwäärlisen, 17. (Pygostyl), 18. (Synsacrum), 19. Skolerbleed, 20. (Notarium), 21. Booweriarem, 22. Oneriarem, 23. Spuuk, 24. (Carpometacarpus), 25. (Digitus minor), 26. (Digitus major), 27. (Digitus alulae)

Ütj Meyers Konversations-Lexikon (sjiisk).

Hü an wat a fögler freed (ingelsk).

Apbau faan en fögel: (ingelsk)
1 Beak, 2 Head, 3 Iris, 4 Pupil, 5 Mantle, 6 Lesser, 7 Scapulars, 8 Median coverts, 9 Tertials, 10 Rump, 11 Primaries, 12 Vent, 13 Thigh, 14 Tibio-tarsal articulation, 15 Tarsus, 16 Foot, 17 Tibia, 18 Belly, 19 Flanks, 20 Breast, 21 Throat, 22 Wattle

Fögler (^(mo.) föögle, ^(ha.) finken) (Aves) san en klas faan diarten mä jügen an en nääb. A miasten kön flä. Jo lewe üüb arke kontinent. At wedenskap am a fögler het Ornitologii. Daalang käänt am 10.350 slacher.

Iindialang tu ordern

Onerklas Palaeognathae

Kiiwis (Apterygiformes)

Casuariiformes

Nanduun (Rheiformes)

Strausenfögler (Struthioniformes )

Tinamufögler (Tinamiformes)

Onerklas Neognathae

Gripfögler (Accipitriformes)

Anen an ges (Anseriformes)

Siilfögler (Apodiformes)

Wiiduufögler (Bucerotiformes)

Naachtswaalkenfögler (Caprimulgiformes)

Cariamiformes

Kuben an waadfögler (Charadriiformes)

Straalfögler (Ciconiiformes)

Müsfögler (Coliiformes)

Düüwenfögler (Columbiformes)

Coraciiformes

Kukütjfögler (Cuculiformes)

Eurypygiformes

Falkenfögler (Falconiformes)

Hanenfögler (Galliformes)

Siadükerfögler (Gaviiformes)

Kraanekfögler (Gruiformes)

Mesitornithiformes

Musophagiformes

Hoatzin (Opisthocomiformes)

Otidiformes

Sjongfögler (Passeriformes)

Peelekaanfögler (Pelecaniformes)

Phaethontiformes

Flamingofögler (Phoenicopteriformes)

Holthakerfögler (Piciformes)

Dükerfögler (Podicipediformes)

Sturemfögler (Procellariiformes)

Popegein (Psittaciformes)

Pteroclidiformes

Pinguinfögler (Sphenisciformes)

Kadüülfögler (Strigiformes)

Suliformes

Kolibrifögler (Trochiliformes)

Trogoniformes

Spreegwurden

• Det as en ringen fögel, diar sin aanj nääst beskat.^[1]
• En iaragen fögel skal a nääb uf!^[1]
• Leewer ään fögel uun a poon, üs tjiin uun a loft.^[1]

De fûgels (Latynske namme: Aves) foarmje in klasse fan it ûnderryk fan 'e echte dieren (Metazoa), de stamme fan 'e rêchstringdieren (Chordata), de ûnderstamme fan 'e wringedieren (Vertebrata), de tuskenstamme fan 'e kaakdieren (Gnathostomata) en de boppeklasse fan 'e fjouwerpoatigen (Tetrapoda). Dêrbinnen wurde se tsjintwurdich ornaris mei de reptilen (Reptilia) yndield by de sauropsiden (Sauropsida). Ta de fûgels hearre mear as 10.500 soarten bisten, wêrfan't it meast ûnderskiedende skaaimerk is dat se fleane kinne. De tûke fan 'e biology dy't fûgels bestudearret, hjit de ornitology. In jongfûgel wurdt in pyk of pykje neamd.

Skaaimerken

As men oan fûgels tinkt, is yn 'e regel de earste assosjaasje dat se fleane kinne. Foar it grutste part is dat wier, mar der binne ek flechtleaze fûgels, lykas pinguins en rinfûgels. Boppedat besteane der ek fleanende ynsekten en sûchdieren (flearmûzen), wylst der foarhinne ek fleanende reptilen bestien hawwe. Dat eins is it fermogen om te fleanen net in tige ûnderskiedend skaaimerk. Biologysk sjoen wurde fûgels dan ek definiëarre troch it hawwen fan fearren, dy't by gjin inkeld oar organisme foarkomme, en fierders trochdat se holle bonken, wjukken, twa poaten en in snabel sûnder tosken hawwe, trochdat se waambloedich binne en trochdat se aaien lizze.

Al dy skaaimerken mei-inoar meitsje in bist ta in fûgel, mar net alle fûgels hawwe altyd al dy skaaimerken hân. Sa hiene iere fûgelsoarten tosken, en hawwe der fûgels sûnder wjukken bestien. De resintste wjukleaze fûgel wie de moä (Dinornis), út Nij-Seelân, dy't wierskynlik yn 'e sechstjinde iuw útstoarn is. Yn grutte rinne fûgels hjoed de dei útinoar fan 'e bijkolibry (Mellisuga helenae), dy't mar 5 sm mjit, oant de strúsfûgel (Struthio camelus), dy't 2.75 m lang is. Guon fûgelsoarten, benammen krie-eftigen en pappegaai-eftigen, hearre ta de yntelligintste bistesoarten dy't der besteane. Ferskate soarten út dy groepen brûke ark, lykas twiichjes, om by har fretten te kommen, en noch mear fûgelsoarten kinne kulturele aspekten trochjaan oan folgjende generaasjes.

In fossyl fan Archaeopteryx lithographica, dy't faak beskôge wurdt as de ierst bekende fûgelsoarte.

Trochdat se, foar it meastepart, fleane kinne, binne fûgels net oan ien plak of krite bûn, sa't lânbisten dat faak wol binne. Sels op ien dei kinne se ôfstannen ôflizze dy't foar lânbisten ûnfoarstelber binne. Dêrnjonken migrearje in protte fûgelsoarten twa kear jiers, fan har pear- en nêstgebieten nei har oerwinteringsgebieten en wer werom. Dat ferskynsel wurde de fûgeltrek neamd en fûgelsoarten dy't dêroan dogge, binne trekfûgels. Faak giet it by sa'n trek om ôfstannen fan tûzenen kilometers. Fûgels binne fierders oer it algemien sosjale bisten, dy't kommunisearje mei fisuële tekens en roppen en mei sjongen. Faak jeie, trekke of nêstelje se yn swaarmen of koloanjes. De grutte mearderheid fan 'e fûgelsoarten is per peartiid monogaam, en guon soarten beheine har sels har hiele libben ta ien inkele partner, dy't se oan it begjin fan eltse peartiid fannijs opsykje.

Untwikkeling

Ut opdolde fossilen docht bliken dat fûgels fuortkomme út (en feitliken de iennichste oerlibjende tûke binne fan) de dinosauriërs (Dinosauria). Dêrmei binne hja nau besibbe oan 'e reptilen, wêrmei't hja yndield wurde by de groep fan 'e sauropsiden (Sauropsida). Sterker noch, guon reptilen, nammentlik de krokkedileftigen (Crocodilia), binne folle nauwer besibbe oan fûgels as oan oare reptilen, lykas hagedissen of skylpodden. De earste fûgels ûntwikkelen har yn it Sjuera, sa'n 150 miljoen jier lyn. Tsjintwurdich hawwe fûgels har oer de hiele wrâld ferspraat en komme se op alle kontininten foar, Antarktika ynbegrepen.

Relaasje mei de minske

In protte fûgelsoarten wurde troch de minske as húsdier hâlden en binne faak fan grut ekonomysk belang. Dêrby kin men tinke oan hinnen, kalkoenen en nuete guozzen. Oaren, lykas parkiten, kanaarjes en pappegaaien, binne populêr as selskipsdier. Ek gûano (fûgelstront, almeast fan seefûgels) is foar guon dielen fan 'e wrâld tige wichtich, mei't it ideaal is foar it bedongjen fan lânbougrûn. Sûnt de santjinde iuw binne der troch minsklike aktiviteit 120 oant 130 soarten fûgels útstoarn, mei as bekendste nei alle gedachten de dodo, fan Mauritsius. Hoefolle soarten oft foar dy tiid troch minsklik yngripen útstoarn binne, is ûnbekend. Tsjintwurdich binne sa'n 1.200 fûgelsoarten bedrige, hoewol't by in protte dêrfan beskermingsprogramma's úteinset binne.

Klassifikaasje

• In lisbatterij mei hinnen

• De Kalifornyske kondor, ienris ien fan 'e meast bedrige fûgelsoarten, mei noch mar 22 eksimplaren, mar troch in yntins fokprogramma wer by de râne fan 'e ôfgrûn weiskuord.

Sjoch ek

• List fan fûgels

Keppelings om utens

• The Internet Bird Collection (fideo's)
• Avionary: Paleo-arktyske fûgels yn 46 talen

Guyra (karaiñe'ẽ: Ave, pájaro) mymba ipepo ha ovevéva, hetyma mokõi ha hete haguepáva.

Guyra rekove ypykue ha hetepy ñemoambue rembiasakue

Moõguipa ou'ypyraka'e guyra, niko, heta ára oiko oñeg uahẽ'ỹre peteĩ ñe'ẽme, ha katu na'ymaitéi tembikuaajarakuéra oñemoĩ oñoñe’ẽme ha he'i hikuái guyra ouha umi Tejujero Pymymbágui (Dinosaurio Terópodos) oñemoambueva'ekue arapa'ũ hérava Mymbambyterévape (Mesozoico). Ko'ã mba'e oje'e ojejuhu rire Alemania-pe peteĩ guyra joguaha ijitapyréva (fósil) oñembohérava “Pepo'yma” (Archaeopteryx). Ary 1960 guive oñemoneĩ guyra ouha Tejujerógui. China-pe ojejuhuvévo Tejujero ijitapyréva ha hague guyráva omoañete tembikuaajarakuérape, guyra Tejujeroha. Guyra ha Tejujero heta mba’épe ojojogua; ikanguekuéra piteĩcha, jepémona hasy jaikuaa porã hag ua, umi hyekue peteĩcha avei, haguekuéra ojojoguánte avei, ko'ã mba'e he'i ñandéve ha’ekuéra oño’anaha.

Tekopytee

Haimete opavave guyra ovevekuaa, ha ou ijypykue ovevekuaava'ekuégui, oĩ jepe ningo ikatu'ỹva oveve. Avei hetekuéra oñemoambue ikatu hag uáicha oveve porãve. Ikangue ijapytekua ivevyive hag ua. Umi ijyva imbarete añetete, ikatu hag uáicha ipu'aka umi tuichaicháva taguére, oipurúva ovevekuévo.

Ipyti'a kangue tuicha ha hakamby ha ojoko umi ho'okuéra oipurúva oveve jave. Hañykãnguéra ipo'i puku ha hatã ha nahãiri rupi iñakã vevyive.

Ipire nda'ikuái ha upéicha rupi ndaikatúi oñembopiro'y ty'ái rupive. Ovevekuévomante, yvytu ombopiro'y chupe, upéicha rupi opyta jave peteĩ hendápe jahechava'erã katuete ijuku’ahína.

Tembi'uje'u

Mba'épa ho'u rupi guyrakuéra ikatu:

• Mu'ũ'uháva: (Insectívoras) Ho'u mu'ũ (insecto).
• Ka'avo'uháva: (Herbívoras) Okaru ka'avóre, yva ha yva ra'ỹire.
• So'o'uháva: (Carnívoras) Ho'u so'o.
• Opamba'e'uháva: (Omnívoras) Ho'u ka'avo, ka'avo ra'ỹi, yva, mu'ũ, so'o ha ojuhúva guive.

Ñemoña

Guyrakuéra niko ombo'a, oñemoña tupi'a rupive. Upevarã guyra kuimba’éva oiporenova’erã guyra kuñáme, (apareamiento) upéi pe tupi’a okakuaa guyra kuña retepýpe, ombo’a peve.

Oja porã hag̃ua umi tupi'a guyrakuéra oñangareko hese anitei ho'ysãve hete'akukuégui, upevarã guyra kuñáva oñeno hupi'a ári, oĩ guyra ojopyrúva mokõivéva, ha oĩ avei guyra kuimba'éva añónte oñenóva tupi'a ári. Ko mba'épe ñambohéra Ñembojakatu (Incubación). Og̃uahẽvo hi'ára, upe guyra ra'y, ojoka ipire ha osẽ okápe.

Guyra Paraguái Hendapegua, Anambeta ha mboýpa

Paraguáipe jaguereko mokõipa mokõi (22) Hendapegua, (Orden) pokõipa (70) Anambeta (Familia) ha poteĩsa poapypa (680) guyra oikoéva ojuehegui. Ko’ápe péina ambohysýi Hendapegua ha Anambeta rupive:

• Struthioniformes
  • Rheidae (Ñanduguasu) - 1 (juehegua)
• Tinamiformes
  • Tinamidae (Ynambu) - 11
• Podicipediformes
  • Podicipedidae (Ype) - 5
• Pelecaniformes
  • Anhingidae (Mbigua mbói) - 1
  • Phalacrocoracidae (Mbigua) - 1
• Ciconiiformes
  • Ardeidae (Hoko) - 14
  • Ciconiidae (Tujuju) - 3
  • Threskiornithidae (Ajajái) - 6
• Phoenicopteriformes
  • Phoenicopteridae (Guarimbo) - 1
• Anseriformes
  • Anhimidae (Chahã) - 2
  • Anatidae (Ype) - 11
• Falconiformes
  • Cathartidae (Yryvu) - 5
  • Accipitridae (Taguato) - 36
  • Falconidae (Karakara) - 12
• Galliformes
  • Cracidae (Jaku) - 6
  • Phasianidae (Uru) - 1
• Gruiformes
  • Rallidae (Ypaka'a) - 22
  • Aramidae (Karáũ) - 1
  • Heliornithidae (Ypeky) - 1
  • Cariamidae (Sarĩa) - 2
• Charadriiformes
  • Charadriidae (Mbatui) - 5
  • Recurvirostridae (Tetéũ) - 1
  • Jacanidae (Aguapeaso) - 1
  • Rostratulidae (Aguateros) - 1
  • Scolopacidae (Jakavere) - 17
  • Phalaropodidae (Chululu) - 2
  • Laridae (Ojaja) - 2
  • Sternidae (Atĩ) - 3
  • Rynchopidae (Rayadores) - 1
• Culumbiformes
  • Culumbidae (Pykasu) - 16
• Psitaciformes
  • Psittacidae (Gua'a) - 20
• Cuculiformes
  • Cuculidae (Piriríta) - 12
• Strigiformes
  • Tytonidae (Suinda) - 1
  • Strigidae (Ñakurutũ) - 15
• Caprimulgiformes
  • Caprimulgidae (Yvyja'u) - 14
  • Nyctibiidae (Urutau) - 3
• Apodiformes
  • Apodidae (Mbyju'i) - 6
  • Trochilidae (Mainumby) - 17
• Trogoniformes
  • Trogonidae (Suruku'a) - 3
• Coraciiformes
  • Momotidae (Guyra paja) - 2
  • Alcedinidae (Javatĩ) - 5
• Galbuliformes
  • Bucconidae (Chakuru) - 4
• Piciformes
  • Ramphastidae (Tukã) - 5
  • Picidae (Ypekũ) - 21
• Paseriformes
  • Dendrocolaptidae (Arapasu) - 12
  • Furnariidae (Ogaraity) - 44
  • Thamnophilidae (Che'oropara) - 22
  • Formicariidae (Chululu) - 3
  • Conopophagidae (Tokotoko) - 1
  • Rhinocryptidae (Guyra'i ñu) - 3
  • Cotingidae (Guyrapõ) - 4
  • Tyrannidae (Pitogue) - 104
  • Pipridae (Tangara) - 6
  • Phytotomidae (Cortarrama) - 1
  • Corvidae (Aka'ẽ) - 3
  • Hirundinidae (Mbyju'i) - 13
  • Troglodytidae (Masakaragua'i) - 6
  • Mimidae (Guyra ñe'ẽngatu) - 2
  • Poliotilidae (Siritui) - 2
  • Turdidae (Havía) - 7
  • Motacillidae (Guyra tape) - 6
  • Vireonidae (Chivíro) - 3
  • Parulidae (Pyti'ajumi) - 7
  • Coerebidae (Sai) - 3
  • Thraupidae (Sái hovy) - 30
  • Tersinidae (Piriguitĩ) - 1
  • Emberizidae (Havía) - 49
  • Icteridae (Guyraũ) - 20
  • Fringillidae (Parachi) - 1
  • Passeridae (Guyra tupão) - 1

Guyrakuéra réra Guaraníme

• Guyrakuéra réra Guaraníme, Tembikuaatyguápe ha karaiñe'ẽme

Mandu'apy

Arandukakuéra purupyre

• DEL CASTILLO, H. (Compilador) Guyra Paraguay (2.004) Lista Comentada de las Aves de Paraguay. Annotated checklist of the birds of Paraguay, Asunción, Paraguay.
• GUASCH, A. (2.002) Diccionario Básico Guarani – Castellano, Castellano – Guarani. Nueva Edición por Bartolomeu Melia. Asunción - Paraguay. Centro de estudios Paraguayos “Antonio Guasch” (CEPAG).
• KINDERSLEY, P. y otros. Diccionario visual del universo. (1996) Santiago - Chile. Editorial Amereida S. A.
• KRIVOSHEIN DE CANESE, N. & ACOSTA ALCARAZ, F. Diccionario Guarani – Español Español – Guarani. Tercera Edición (2.006) Asunción – Paraguay. Ediciones y Arte S. A.
• Microsoft ® Encarta ® 2008. © 1993-2007 Microsoft Corporation. Reservados todos los derechos.
• NAROSKY, T. &YZURIETA, D. (2.006) Guía para la Identificación de las Aves del Paraguay. Primera Edición en español. Buenos Aires Argentina. Vázquez Mazzini Editores.
• SEAM / Guyra Paraguay / PRODECHACO (2001). Especies Silvestres del Paraguay, Guia de Identificación de Especies con Importancia Económica. PRODECHACO. Asunción, Paraguay
• TRINIDAD SANABRIA, L. Mi Pequeño Avañe’ẽ de mochila. Segunda Edición (2.007) Buenos Aires - Argentina. Editoral Ruy Díaz S. A. E. I. C.
• es.wikipedia.org/wiki/Aves
• es.wikipedia.org/wiki/Evolución_de_las_aves
• es.wikipedia.org/wiki/Origen_de_las_aves
• losanimalesjor.galeon.com/
• profesores.fi-b.unam.mx/
• thales.cica.es/
• euskalnatura.net/

L-għasafar huma klassi ta' annimali vertebrati.

Ang mga ibon^[2] ay grupo ng mga hayop na tinatawag na vertebrates o mga hayop na mayroong buto sa likod. Nabibilang sila sa klasena[3] kung tawagin ay Aves at nakalilipad.

Ang mga ibon ay mga warm-blooded o may mainit na dugo, at sila ay nanging itlog. Sila ay binabalutan ng balahibo at mayroon silang pakpak. Ang mga ibon ay may dalawang paa na pangkaraniwang binabalutan ng kaliskis[4]. Mayrooon silang matigas na tuka[5] at wala silang mga ipin. At dahil ang mga ibon ay may mataas na temperatura at kumukunsumo ng napakaraming enerhiya, sila ay nangangailangang kumain ng maraming pagkain kumpara sa kanilang timbang. Mayroong mahigit sa 9,000 ibat-ibang uri ng ibon na kilala na.

Ang mga ibon ay matatagpuan sa bawat kontinente ng mundo. Ang ibat-ibang klase ng ibon ay nasanay na sa kanilang tinitirahang lugar[6] kung kaya't may mga ibong nakatira sa malalamig na lugar o lugar na puro yelo at ang iba naman ay nakatira sa disyerto. Ang mga ibon ay maaaring nakatira sa gubat, sa mga damuhan, sa mga mabato-batuhing bangin, sa tabing-ilog, sa mga mabatong baybayin at sa mga bubungan ng mga bahay.

Ang mga ibon ay nasanay na ring kumain ng ibat-ibang uri ng pagkaing depende sa kanilang kapaligiran. Karamihan sa mga ibon ay nabubuhay sa pamamagitan ng pagkain ng mga butong-kahoy at prutas. Ang iba naman ay kumakain ng mga luntiang halaman at dahon. Ang iba naman ay nabubuhay sa pagkain ng nektar o pulot-pukyutan mula sa mga bulaklak. Ang iba ay kumakain ng mga insekto. Ang iba naman ay kumakain ng isda ng mga patay na hayop.

Kaugnayan sa mga dinosaur

Batay sa mga ebidensiyang fossil at biyolohikal, ang mga ibon ay isang espesyalisadong subgrupo ng mga theropod dinosaurs. Sa mas spesipiko, sila ay mga kasapi ng Maniraptora[7] na isang pangkat ng mga theropod na kinabibilangan ng mga dromaeosaur[8] at mga oviraptorid[9]. Ang kasunduan sa kontemporaryong paleontolohiya ay ang mga ibon o mga avialan ang mga pinakamalapit na kamag-anak ng mga deinonychosaur na kinabibilangan ng mga dromaeosaurid at mga troodontid. Ang mga ito ay bumubuo ng isang pangkat na tinatawag na mga Parave. Ang ilang mga pangkat basal ng pangkat na ito gaya ng Microraptor ay may mga katangiang nagbibigay sa kanila ng kakayahang dumausdos o lumipad. Ang pinakabasal na mga deinonychosaur ay napakaliit. Ang ebidensiyang ito ay nagtataas ng posibilidad na ang ninuno ng lahat ng mga paravian ay maaaring nakatira sa mga puno. Hindi tulad ng Archaeopteryx at mga may plumaheng dinosaur na pangunahing kumakain ng karne, ang mga pag-aaral ay nagmumungkahing ang mga unang ibon ay mga herbibora.

Ang Archaeopteryx ang isa sa mga unang fossil na transisyonal na natagpuan at nagbigay suporta sa teoriya ng ebolusyon noong huling ika-19 na siglo. ito ang unang fossil na nagpapakita ng parehong maliwanag na mga katangiang reptilian: mga ngipin, mga kuko, at isang mahabang tulad ng butiking buntot gayundin ang mga plumahe na katulad sa mga ibon. Ito ay hindi itinuturing na isang direktang ninuno ng mga ibon ngunit posibleng malapit na nauugnay sa tunay na ninuno ng mga ibon.

Mga sanggunian

Ang mga langgam maoy grupo sa mananap nga vertebrates o mga mananap nga adunay bukog sa likod. Nahiapil kini sa klaseng gitawag og Aves ug makalupad.

Warm-blooded o init ang dugo sa mga langgam, ug nangitlog sila. Balahiboon ug aduna silay pako. May duha sila ka tiil nga himbison. Gahi ang mga tuka niini ug wala silay ngipon. May labaw sa 9,000 ka mga klase sa langgam ang nailhan na.

References

1. ↑ Brands, Sheila (14 August 2008). Systema Naturae 2000 / Classification, Class Aves. Project: The Taxonomicon. Retrieved on 11 June 2012.

Lindud (latin.: Aves) oma lämuzverižiden munijoiden sel'grodaižiden živatoiden klass. Vn 2017 vilukus tetas 10 672 eläbad linduiden erikod mail'mas.

Zoologijan alajaguz — ornitologii — om pühätadud linduiden tedoidusele.

Leviganduz

Linduiden augotižlibund om ühthine penidenke dinozavridenke (Deinonychosauria). Lindud oma dinozavriden üks'jäine klass, kudamb om kaičenus elegil tähäsai. Elädas kuivman kaikil kontinentil i äjil saril.

Ümbrikirjutand

Nägujad tundused oma n'ok da höunhišt. Ezilopused kändihe suugikš. Höunhed oma tarbhaižed hibjan lämuden kaičendas, ned kävutasoiš lendusen täht. Kaik erikod mahttas tehta lendust päiči erasiš kadotanuziš necidä voimust. Sömänsulatusen i hengaidusen organad sättudas lendusele.

Linduiden klassha mülüdas kur'ged, joucned, kajaged, kanad, vilulindud da toižed. Ned oma socialižed živatad, mecatas i kaičesoiš lihansöjid vaste ühtes. Äjad erikoišpäi oma kezalinduikš, letas tal'veks lämihe maihe parvehil da joukuil. Vepsänma om mugažo läm' ma pehmdanke tal'venke erasiden Edahaižen Pohjoižen erikoiden täht. Om kalajdajid-ki linduid.

Linduihe sidotud vepsän muštatišed

• Aigaline linduine nenaižen sel'gitab, a möhäine linduine völ suugaižed oigendeleb.
• Jogo lindule om ičeze peza kalliž.
• Kaikuččel linduižel ičeze pezaine.
• Kaikuččel lindul ičeze än'.
• Kana eile lind, ak eile ristit.
• Lind suugita ei lenda.
• Mitte linduine, mugoi(ne) i pajoine.
• Pahal lindul i pajod pahad oma.

Homaičendad

Manuk utawa Peksi iku anggota golongan kéwan kanthi balung mburi (vertebrata) kang nduwé wulu lan swiwi. Fosil manuk tuwa dhéwé tinemu ing Jérman lan ditepungi minangka Archeopteryx.

Jinis-jinis manuk manéka variasiné, wiwit saka manuk kolibri kang cilik menthik nganti manuk unta, kang luwih dhuwur tinimbang wong. Diprakirakaké ana watara 8.800 – 10.200 spésiès manuk ing saindhenging donya; watara 1.500 jinis ing antarané tinemu ing Indonésia. Manéka jinis manuk iki kanthi èlmiah digolongaké sajeroning kelas Aves.

Manéka jinis manuk

• Pitik
• Manuk cendrawasih
• Manuk Jalak
• Manuk podhang
• Manuk Jakatuwa
• Manuk Merak
• Manuk Dara
• Manuk Murai Batu
• Manuk Murai Godhong/Cucak ijo
• Manuk Perkukut
• Manuk Prenjak Jawa
• Manuk Punai
• Merbah
• Pinguin
• Anis abang
• Anis Kembang
• Tledekan utawa sulingan
• Cucakrawa
• Cendet
• Branjangan
• Kacer
• Manuk Kenari
• Love Bird
• Decu
• Cendana

Manuk nyaéta sato vertebrata tina kelas aves. Cirina boga suku dua, getih haneut, ovipar nu dicirikeun utamana ku ayana bulu, jangjang, pamatuk, sarta tulang nu ronggaan.

Ukuran awak manuk rupa-rupa pisan, ti kolibri nu lembut nepi ka Ostrih jeung Emu nu badag. Tina jihat taksonomi, manuk téh ngawengku 8.800–10.200 spésiés nu hirup kénéh (sarta 120–130 spésiés nu geus punah sapanjang sajarah manusa), antukna manuk téh vertebrata sato darat nu paling loba rupana. Gumantung kana spésiésna, kadaharan manuk gé loba rupana, kayaning sari kembang (néktar), tutuwuhan, sisikian, serangga, rodénsia, lauk, réptil, atawa manuk séjén. Najan lolobana liar beurang, tapi aya ogé manuk nu liar peuting, di antarana bueuk jeung alap-alap.

Mirip jeung sababaraha spésiés lauk, loba golongan manuk anu hirupna téh sok ngumbara jauh pisan pikeun ngudag habitat/hawa anu luyu jeung kahirupanana. Aya ogé nu sapanjang hirupna cicing di wewengkon laut, nepi ka bisa saré bari hiber.

Ciri umum manuk di antarana sungut nu teu huntuan, endog nu cangkangna teuas, laju métabolismena gancang, jantung 4 rohangan, sarta rorongkong anu hampang tapi kuat. Ciri umum anu séjénna nyaéta kabisa hiber, tapi aya ogé sababaraha spésiés anu teu bisa hiber, di antarana hayam, meri, pinguin, ostrih, kiwi, jeung Dodo nu geus punah.

Taksonomi

Bangsa manuk digolongkeun dina kelas Aves. Spésiés manuk purba anu dipikanyaho nyaéta Archaeopteryx lithographica, nu asalna ti périodeu Jurasik Ahir. Numutkeun kasapukan (konsénsus), Aves jeung golongan dulurna, ordo Crocodilia, ngahiji dina golongan Archosauria. Filogeni modéren merenahkeun manuk dina Theropoda, ngahiji jeung dinosaurus.

Manuk modéren dibagi kana dua superordo, Paleognathae (lolobana manuk nu teu bisa hiber, samodél ostrih) jeung Neognathae.

Ordo manuk

Hubungan antarordo manuk numutkeun taksonomi Sibley-Ahlquist

Di handap ieu béréndélan ordo taksonomis kelas Aves.

Paleognathae:

• Struthioniformes: Ostrih, emu, kiwi, jsb.
• Tinamiformes: tinamou

Neognathae:

• Anseriformes
• Galliformes
• Gaviiformes
• Podicipediformes
• Procellariiformes: albatros jsb.
• Sphenisciformes: Pénguin
• Pelecaniformes: pelikan
• Ciconiiformes
• Phoenicopteriformes: flamingo
• Accipitriformes: heulang
• Falconiformes: falkon
• Turniciformes
• Gruiformes
• Charadriiformes
• Pteroclidiformes
• Columbiformes: japati
• Psittaciformes: béo
• Cuculiformes
• Strigiformes: bueuk
• Caprimulgiformes
• Apodiformes
• Trochiliformes: kolibri
• Coraciiformes
• Piciformes: cangkurileung jsb
• Trogoniformes
• Coliiformes
• Passeriformes

Ordo manuk nu geus punah

Dina périodeu Mésoziokum, loba golongan manuk anu punah teu ninggalkeun turunan modéren, di antarana Ordo Archaeopterygiformes, Confuciusornithiformes, manuk laut huntuan samodél Hesperornithiformes jeung Ichthyornithes, sarta sababaraha subkelas Enantiornithes.

Pikeun béréndélan golongan manuk anu geus punah, mangga aos manuk fosil.

Évolusi

Aya sababaraha bukti nu nunjukkeun yén manuk téh asalna tina dinosaurus theropoda, hususna manuk anggota Maniraptora nu ngawengku dromaeosaurus jeung Oviraptoridae^[1]. Ku kapanggihna fosil theropoda lain nu raket patalina jeung manuk, béda anu jelas antara manuk jeung lain manuk téh jadi kabur. Papanggihan di kalér Cina (propinsi Liaoning) nunjukkeun lobana dinosaurus theropoda leutik nu buluan.

Anatomi manuk

Dedegan manuk téh némbongkeun pola adaptasi anu teu galib (utamana pikeun hiber), antukna manuk diasupkeun kana kelas nu husus dina filum vertebrata.

Nyayang

Endog

Béda ti endog réptil, endog manuk mah teuas, sabab loba ngandung kalsium karbonat. Kelir jeung ukuranana rupa-rupa, gumantung spésiésna (luyu jeung ukuran manukna). Mun asupan kalsium kurang, komponén kalsium karbonat pikeun neuaskeun endog téh diganti ku protoporfirin nu nimbulkeun warna coklat/beureum. Kelir endog téh dipangaruhan ku paktor genetik, sigana mah ti indungna wungkul, antukna sigana mah gén pigméntasi endog ieu aya dina kromosom W (manuk bikang WZ, sedengkeun jalu ZZ).

Endog téh diteundeunna dina sayang, nu bahanna bisa mangrupa naon waé, kayaning jujukutan/régang leutik nu geus garing, taneuh, jsb. nu bentukna (dibentuk) kewung pikeun nyileungleum.

Baca ogé

Diajar hiber

• Archaeopteryx
• Observatorium manuk
• Migrasi manuk
• Sora manuk
• Rorongkong manuk
• Carinatae
• Status konservasi
• Biologi endog
• Manuk nu geus punah
• Daptar manuk régional
• Longisquama
• Oologi
• Ornitologi
• Manuk prasajarah

Rujukan

• Bird, Wikipédia édisi basa Inggris (10 Agustus 2006)

1. ↑ "Early Adaptive Radiation of Birds: Evidence from Fossils from Northeastern China -- Hou et al. 274 (5290): 1164 -- Science". Diakses tanggal 2006-07-21.

Tumbu kaluar

• Avibase - Basisdata Manuk Dunya
• Bird Hybrids Database - Sungsi dumasar ngaran manuk, ngagunakeun klasifikasi Sibley
• International Ornithological Committee
• Birdlife International - Disanggakeun kanggo konservasi manuk sadunya; mibanda data ngeunaan kira 250.000 spésiés manuk nu kaancam punah
• Protect Backyard Birds and Wildlife
• Help Migratory Birds Reach Their Destinations
• Birdingonthe.net
• Worldtwitch - Iber ngeunaan manuk ahéng sadunya
• The Internet Bird Collection - Pabukon vidéo gratis ngeunaan manuk

Miguu, midomo na utumbo wa ndege

Ndege ni wanyama wenye uti wa mgongo (chordata) na miguu miwili wanaozaliana kwa kutaga mayai.

Biolojia inawapanga katika ngeli ya Aves.

Ndege wameenea kote duniani kuanzia Aktiki hadi Antaktiki.

Ndege mdogo huwa na sentimita 5 tu na ndege mkubwa ana urefu wa mita mbili na nusu.

Ndege huwa na manyoya, mdomo bila meno, mayai yenye ganda gumu, moyo wenye vyumba vinne na mifupa myepesi ambayo ni imara.

Ndege walio wengi wana uwezo wa kuruka hewani na maumbile yao yanalingana na kusafiri hewani. Ila tu aina chache zimepoteza uwezo wa kuruka kwa mfano mbuni, ngwini na ndege kadhaa wa visiwani.

Aina nyingi za ndege huwa na misafara ya kila mwaka, kwa mfano korongo mweupe husafiri kila mwaka kati ya Afrika na Ulaya.

Uainishaji

• Ngeli Aves: Ndege
  • Nusungeli Neornithes: Ndege waliopo hadi sasa
    • Oda ya juu Palaeognathae:
      • Oda Struthioniformes: K.m. mbuni, emu, kiwi, n.k.
      • Oda Tinamiformes: Tinamu
    • Oda ya juu Neognathae:
      • Oda Anseriformes: Mabata
      • Oda Galliformes: K.m. kanga, kwale, tausi, kuku, n.k.
      • Oda Charadriiformes: K.m. vitwitwi, chekehukwa, shakwe, sululu, n.k.
      • Oda Gaviiformes: Wazamaji
      • Oda Podicipediformes: Vibisi
      • Oda Procellariiformes: Albatrosi, walinzi, walinzi wazamaji na ninga-bahari
      • Oda Sphenisciformes: Ngwini
      • Oda Pelecaniformes: Wari, kwarara, domomwiko, vumatiti, yangeyange, vingoyo na koikoi
      • Oda Phaethontiformes: Ndege-mawingu
      • Oda Suliformes: Ndegejinga, minandi, minandi-pwani na mbizi
      • Oda Ciconiiformes: Makorongo
      • Oda Cathartiformes: Tumbusi wa Dunia Mpya
      • Oda Phoenicopteriformes: Heroe
      • Oda Accipitriformes: K.m. tai, tumbusi, vipanga, shakivale n.k.
      • Oda Falconiformes: Kozi
      • Oda Gruiformes: Makorongo, viluwiri, kukuziwa, shaunge, fuluwili na viguudau
      • Oda Otidiformes: Tandawala
      • Oda Mesitornithiformes: Mesite
      • Oda Pteroclidiformes: Firigogo
      • Oda Columbiformes: Njiwa, ninga, hua na pugi
      • Oda Psittaciformes: Kasuku, kwao na cherero
      • Oda Cuculiformes: Kekeo, dudumizi na kua
      • Oda Musophagiformes: Shorobo na gowee
      • Oda Opisthocomiformes: Hoatzini
      • Oda Strigiformes: Bundi, kungwi, vitaumande na mititi
      • Oda Caprimulgiformes: K.m. virukanjia, potuu, ndege-mafuta, domo-chura n.k.
      • Oda Apodiformes: Teleka na kolibri
      • Oda Coraciiformes: Viogajivu, jore, keremkerem, detepwani, kurea na midiria
      • Oda Bucerotiformes: Hondohondo, kwembekwembe, fimbi, mumbi, goregore, domomundu na hudihudi
      • Oda Piciformes: Vigong'ota, viseleagofu, viongozi na walembe
      • Oda Trogoniformes: Lukungu
      • Oda Coliiformes: Kuzumburu
      • Oda Passeriformes: Zaidi ya nusu ya spishi za ndege, k.m. shomoro, kunguru, mikesha, chiriku n.k.

Oizo o Oézo, Osieu, Osieau, Ésieu (clache ed Aves)

Nichò (in françoés: cage pour faire nicher les oiseaux)

1. Biécq o Bé
2. Calote
3.
4.
5-11. Éle
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16. Dògt
17.
18. Panche
19. Flanc
20. Pouétrail
21. Gave
22. Bàrbilhon

bàrbilhon dech co

chés Roses flamints is sont planctonivores

chés doyés dés oizos

U o Oeu

Vir itou

• Lisse d'chés oizos ed Picardie

Pol discramiaedje des årtikes avou l' mot "moxhon", loukîz cial

Oujhea

Èn oujhea (on dit eto on moxhon, purade po les pus ptits), c' est ene biesse ås cronzoxhs k' a des aiyes et des plomes, et ki pond des oûs.

Sorlon l' atuzêye di l' evolucion, les oujheas ont vnou des cropantès biesses, paski les skeletes des deus sôres si rshonnnut. C' est les pus "novelès" biesses, apus ki les biesses ås tetes.

Adjocaedje

Del nute, po si rpoizer, les oujheas s' metnut a djok. Bråmint des sôres d' oujheas s' rashonnèt e-n on djocoe (pitit bwès u rondion d' åbes).

Alére

• Pådjes so les oujheas dins les "Noveles des Walons Scrijheus d' après l' Ban-Bwès" (da Maurice Chapelle).
• Pådjes so les oujheas dins "Cocorico" (da Léon Demarche).
• Pådje de nos walons di kékes oujheas so l' ALW l° 8.

Hårdêye divintrinne

• Rindjmint des oujheas dins l' pordjet "Wikipedia-biesses"

Hårdêye difoûtrinne

• Les oujheas d' amon nozôtes fotos et esplikêyes powetikes so sacwants oujheas del Walonreye pa Léon Demarche. ^[1]

Pî-note

1. ↑ Gn ourit eto ene waibe adjinçnêye pa Stéphane Quertinmont so les oujheas, ki l' adresse esteut "users.skynet.be/dzi.nat/".

Strazds gėismininks (Turdus philomelos)

Dėdliuojė pīlė (Anas platyrhynchos)

Gēžė

Paukštē īr stoumenėnē, dvėkuojē, šėltakraujē gīvē. Anū kūns ī padengts plonksnuom, ė daugoms gal' skraidītė. Jaunėklius ved ėš kiaušiu.

Vėsom svietė īr par 9000 paukštiu rūšiū. Anėi ėšplite vėsūs žemīnūs ė saluos. Jied žovis, vabzdius, vaisius, nektara, sieklas, smolkius gīvius.

Kāp katrėi tonkūs Žemaitėjės laukėnē paukštē:

• Balondis
• Varna
• Gēžė
• Gondros
• Žōsės
• Golbis
• Pīlė
• Klīkis
• Vanags
• Peslīs
• Sakals
• Tetervėns
• Jierobė
• Korapka
• Gervė
• Grėižielie
• Pīmpė
• Tilvėks
• Slonks
• Žoviedra
• Giegotė
• Īvs
• Pūcė
• Lielis
• Šilvarnis
• Tūtlīs
• Krakė
• Genis
• Blezdinga
• Cīrolis
• Ledspėra
• Vuolongie
• Špuoks
• Kiekštos
• Žagata
• Varnalė
• Kuovs
• Kronkėns
• Lėipsnalė
• Lakštingara
• Strazdos
• Zīlė
• Žvirblis
• Snėigena
• Starta

Pisqu nisqa ullumanta ñawirinaykipaq chaypi qhaway.

Pisqu icha P'isqu, kichwapi Pishku nisqakunaqa (classis Aves) phurukunayuq raprakunayuq, umapi chhukrunayuq uywakunam. Lliwmanta aswan pisqukunaqa phawayta atiptin, hukkunataq manam atinchu, ahinataq surim.

Pisqukunaqa isku rumi qarayuq runtukunatam wachaspa uqllanku, wawachap puqunanpaq. Uñachakunaqa, malqukuna nisqa, chaymanta, uqllay pacha nisqamanta runtuta t'uqyachispa paqarinku. Malqunkunataqa q'isapim mikhupayachispa uywanku.

Lliw pisqukunamanta aswan hatunqa kunturmi.

Huk iskay pisqukuna

• Takiq pisqu Passeriformes
  • Fringillidae
    • Ch'ayña (Carduelis magellanica)
  • Muscicapidae
    • Ruysiñur (Luscinia megarhynchos)
  • Troglodytidae
    • Ch'iqullu (Troglodytes aedon)
  • Chawkatu (Mimidae)
  • Turdidae
    • Chiwaku (Turdus chiguanco)
  • Passeridae
    • Parya (genus Passer)
  • Cotingidae
    • Tunki (Rupicola peruviana)
    • Turu pisqu (Cephalopterus ornatus)
  • Khallwa (Hirundinidae)

• Psittaciformes
  • Luru (Psittacidae)
    • Wakamayu (genus Ara)

• Piciformes
  • Yaka-yaka (Picidae)
    • Akakllu (Colaptes rupicola)
  • Pinsha (Ramphastidae)
    • Hatun sikwanka (Ramphastos toco)

• Apodiformes
  • Q'inti (Trochilidae)

• Columbiformes
  • Urpi (Columbidae)
    • Kukuli (Zenaida asiatica)
    • Waylla urpi (Zenaida auriculata)
    • Wampa (Patagioenas maculosa)
    • Kukuli wampa (Patagioenas fasciata)
    • Puskuyu (Patagioenas plumbea)
    • Waskapupu (Patagioenas subvinacea)
    • Kullku (Metriopelia)
      • Churuta (Metriopelia melanoptera)
      • Churchuku, Kullkitu (Metriopelia ceciliae)
    • Puka urpi (Geotrygon montana)
    • Paluma (Columba livia)

• Galliformes
  • Pukpuka (Odontophoridae)
  • Phasianidae
    • Wallpa (Gallus gallus)

• Anseriformes
  • Pili (Anatidae)
    • Puka pili (Anas cyanoptera)
    • Wachwa (Chloephaga melanoptera)
    • Yuku (tribus Cygnini)

• Charadriiformes
  • Allqitu (Charadriidae)
  • Qiwlla (Laridae)

• Procellariiformes
  • Alwatrus (Diomedeidae)

• Pelecaniformes
  • Kusuri (Phalacrocoracidae)
    • Wanay (Phalacrocorax bougainvillii)
    • Uchuqu (Phalacrocorax brasilianus)

• Phoenicopteriformes
  • Pariwana (Phoenicopteridae)
    • Qullaw pariwana (Phoenicoparrus andinus)

• Ciconiiformes
  • Waqar (Ardeidae)
    • Hatun waqar (Casmerodius albus)
    • Yuraq waqar (Egretta thula)
    • Waqwa (Nycticorax nycticorax)
    • Kunkuwana (Tigrisoma lineatum)
  • Wiskul / Suwintu (Cathartidae)
    • Puka uma suyuntu (Cathartes aura)
    • Q'illu uma suyuntu (Cathartes melambrotus)
    • Yana suwaq'ara (Coragyps atratus)
    • Pampa kuntur (Sarcoramphus papa)
    • Kuntur (Vultur gryphus)
  • Wachapa (Ciconiidae)

• Hap'iq pisqu (Falconiformes)
  • Hatun hap'iq pisqu (Accipitridae)
    • Anka (Geranoaetus melanoleucus)
    • Wamanpallpa (Buteo poecilochrous)
  • Waman (Falconidae)
    • K'illichu (Falco sparverius)
    • Alqamari (Polyborus chimachima)

• Ch'usiqa (Strigiformes)

• Chakillapa pisqu Struthioniformes
  • Suri (Rheidae)
    • Uchuy suri (Pterocnemia pennata)
    • Hatun suri (Rhea americana)
• Struthionidae
  • Awistrus (Struthio camelus)

• Tinamiformes
  • Yuthu (Tinamidae)

• Sphenisciformes
  • Pinwinu (Spheniscidae)
    • Patranka (Spheniscus humboldti)

Ptaški (Aves) su klasa rěpnikow (Vertebrata). Na swěśe jo wokoło 9 600 družynow ptaškow.

Město prědneju nogowu maju kśidle. Ale někótare ptaški njamógu z kśidłoma lětaś, kaž na pś. strus, emu, pinguin, kiwi.

Wobraze

• Wrobel (Passer domesticus)

• Gołub

• Ewolucija

• Sowa

• Strus

Obični golub u letu

Ptice su, pored gmizavaca, vodozemaca i sisara jedan od četiri razreda koji čine klasu kopnenih kičmenjaka (tetrapoda). Nauka koja se bavi proučavanjem ptica naziva se ornitologija. Ptice žive na svim kontinentima, i do sada je poznato 9.800 vrsta. Međutim, taj je broj sporan, jer neki ornitolozi smatraju, da bi broj vrsta mogao biti i daleko veći.

Građa

Krila i let

Ptičje krilo

Osnovu leta čine oblik, pokretljivost krila pneumatične kosti i snažni prsni mišići. Tokom leta ptica diže krila i zastavice na perima zauzimaju okomiti položaj, a tokom spuštanja krila vodoravan položaj- pri tome se mijenja pritisak zraka na krilima. Neke ptice lete u pravoj liniji (grlica), dok se druge tokom letenja uzdižu i poniru (zelena žuna). Brzi metabolizam u ptica omogućava nadoknadu velikog utroška energije tokom letenja.

Ptice troše oko 15 puta više energije dok mašu krilima nego dok sjede. Ptice poput sive čaplje štede energiju klizećim letom, a albatros lebdenjem. Poseban je oblik letenja kod kolibrija- lebdi u doba uzimanja hrane stalno mašući krilima. Sivi soko, prilikom "obrušavanja", djelom sklopi krila i ponire prema plijenu brzinom od oko 280km/h pa ga smatramo najbržom poznatom pticom.

Pokrov tijela

Koža ptica je tanka, nježna i suha, a obnavljanje površinskog sloja obavlja se sistemskim perutanjem. Od žlijezda u koži imaju samo neparnu lojnu trtičnu žlijezdu. Mast iz žlijezde ptice istiskuju kljunom i njome mažu perje. Pero je građeno od šuplje badrljice i zastavice. Badrljica na području zastavice prelazi u stručak koji nosi isperke s resicama. Razlikujemo 4 tipa perja kod ptica: paperje, pokrivna, repna i krilna pera.

Ptice mitarenjem mijenjaju sva pera najmanje jedanput tokom godine. U procesu mitarenja važnu ulogu ima hormon štitne žlijezde tiroksin.

Kod nekih vrsta ptica postoji znatna razlika u boji perja mužjaka i ženki, dok kod drugih nije izražen (spolni dimorfizam). Ženske su u pravilu manje uočljivih boja.

Kostur ptica

Vratni pršljenovi labuda

Osnovu kostura čine lobanja, kičma, rebra, prsna kost i kosti udova. U ptica letačica kostur je lagan sa šupljim i zrakom ispunjenim kostima. Upravo pneumatične kosti jedan su od preduslova leta ptica. Ptice koje ne lete imaju kosti ispunjene koštanom srži. Vratni dio kičme je vrlo pokretljiv i u raznih vrsta ptica različit je broj pršljenova. Kostur glave građen je od sraslih kostiju a dijelom prelazi u kljun koji nema zuba. Oblik kljuna najčešće je povezan s načinom prehrane ptice.

Broj prsnih pršljenova je manji i oni nose po jedan par rebara. Ističe se prsna kost koja kod svih letačica ima greben na kojem se nalazi prsni mišić za pokretanje krila. Kičma završava trokutastom trticom na koju su pričvršćena repna pera. Kod ptičijih nogu se ističu bedrena kost, gnjatna kost i pisnica. Prsti završavaju kandžama. Kod nogu nalazimo razne prilagodbe s obzirom na način života.

Mišići

U ptica letačica posebno je naglašen snažan prsni mišić pričvršćen na greben prsne kosti i ramenu kost krila. Prsni mišić se sastoji od 2 dijela: površinski koji spušta krila, te manji unutrašnji dio koji ih podiže.

Razlikujemo tamnocrvene i bijele mišiće. Ptice koje svake godine kreću na dugotrajne letove tokom selidbe imaju više tamnocrvenih mišića, budući da se oni sporije kontrahiraju i sporije umaraju.

Nožni mišići su posebice dobro razvijeni u neletača.

Mišići su raspodijeljeni po cijelom tijelu, a koji su spojeni s vrhovima pera omogućuju perju pokretljivost.

Nervni sistem i čula

"Oko sokolovo"

Veliki mozak ptica razvijeniji je u odnosu na gmizavce, a to se posebno odnosi na prednji i mali mozak.

Čula ptica nisu ravnomjerno razvijena. U većine ptica najrazvijenije je čulo vida, zatim sluha, dok su čula mirisa, okusa i dodira slabije razvijena. U rijetkih je ptica dobro razvijen njuh, sluh je naročito razvijen u sova te im omogućava da s velikom tačnošću odrede položaj plijena.

Probavni sistem

Probavni sistem počinje usnom šupljinom koja se nalazi u kljunu. Oblik kljuna je raznolik i obično zavisi od ishrane. Hrana iz usne šupljine ulazi u jednjak koji kod mnogih ptica ima proširenje koje se naziva volja. U volji dolazi do omekšavanja hrane i to posebice kod onih ptica koje se hrane zrnjevljem. Dugi jednjak prelazi u žlijezdani predželudac u kom se obavlja enzimska razgradnja hrane. Zatim se nastavlja mišićni želudac koji je sa unutrašnje strane presvučen debelom, čvrstom prevlakom. U njemu se često nalaze kamenčići koji pomažu mišićima tokom usitnjavanja hrane. Deblje želučane stjenke obično imaju ptice koje uzimaju hranu biljnog porijekla. Hrana iz mišićnog želuca ulazi u dvanaesnik zatim tanko i debelo crijevo, a neiskorišteni ostaci napuštaju tijelo kroz nečisnicu.

Kod ptica grabljivica je želudac tanjih stijenki, s obzirom da je mesna hrana lakše probavljiva. Ove ptice sve ostatke izbacuju u obliku gvala sličnih čepovima kroz usnu šupljinu, odnosno kljun. Sadržaj gvale čine uglavnom kosti, dlake i perje.

Disanje

Dišni sistem čine dušnik, dušnice, pluća i zračne vrećice.

Na dnu gornjeg dijela kljuna nalaze se vanjski nosni otvori kojima počinju dišni putevi. Zrak može ulaziti i kroz usnu šupljinu da bi u ždrijelu ulazio u otvor dušika. Dušnice se granaju na tanke zračne kapilare koje ispunjavaju pluća. Pri udisaju zrak ulazi kroz zračne kapilare ne zaustavljajući se u plućima. Potom zrak ulazi u zračne vrećice iz kojih se ponovno vraća u pluća i izlazi iz tijela.

Pet pari zračnih vrećica ima do 4 puta veći volumen od pluća, a ulaze i u unutrašnjost krilnih kostiju. Zračne vrećice znatno smanjuju težinu ptica i pomažu plućima tokom leta. Podizanjem krila tjelesna se šupljina proširi i zrak ispuni zračne vrećice i pluća, a spuštanjem krila smanjuje se kapacitet tjelesne šupljine i organa za disanje te dolazi do istiskivanja iskorištenog zraka. Posebnost ptica čini pjevalica koja se nalazi na prelazu dušika u dušnice. Pomoću ovog organa ptice proizvode različite glasove, a razlikujemo zov i pjev.

Krvotok

Srce se sastoji od dvije predkomore i dvije komore. U ptica ne dolazi do miješanja arterijske i venske krvi što je osnovni preduvjet homeotermnosti (stalne temperature tijela između 40° i 44 °C). Da bi se održala stalna temperatura tijela disanje mora biti intenzivno kako bi se krv obilno opskrbljivala kisikom.

Aorta se po izlazu iz srca grana po tijelu na arterije. Venska krv iz tijela ulazi u desnu stranu srca, a zatim arterijama dolazi do pluća, pošto se opskrbi kisikom ponovno se plućnim venama vraća u srce. Limfni sistem je slabo razvijen.

Sistem za izlučivanje

Mokraća nastaje u pravim parnim bubrezima ili metanefrosima. Mokraćovodima dolazi do nečisnice u kojoj nastaje redukcija vode i mokraća dobija kašasti oblik. Zajedno s neprobavljenom hranom čini izmet koje se odstranjuje iz tijela.

Razmnožavanje

Gnijezdo s jajima

Sve ptice su odvojena spola. Spolni organi mužjaka sastoje se od sjemenika ili testisa, nuzsjemenika i dva sjemenovoda koji su smješteni usporedo s mokraćovodom i otvaraju se u nečisnicu. Samo neke ptice imaju razvijen organ za kopulaciju, spolni ud ili penis, a u većine se sperma prenosi izravno iz nečisnice mužjaka na nečisnicu ženke. U ženki je došlo do potpune redukcije desnog jajnika i jajovoda. Oplodnja se odvija u gornjem dijelu jajovoda dok je jaje još bez ovojnice. Vanjski dio jajeta- ljuska formira se tokom spuštanja jajeta niz jajovod. Unutar jajeta nalazi se bjelanjak i žumanjak. Zametni razvoj ili inkubacija moguć je jedino grijanjem jaja(oko 41C). Zagrijavanje sjedenjem na jajima je različitog trajanja između pojedinih vrsta ptica. Ptice nesu tokom jednog gniježđenja od 1 pa do više od 20 jaja. Valjenje većine ptica traje 1-2 dana. Mlade ptice su čučavci ili potrkušci. Čučavci se valjaju slijepi i goli, a potrkušci imaju odmah razvijena sva osjetila. Potrkušce možemo vidjeti kako trče ili plivaju par sati nakon valjenja. Ponašanje ptica - briga za mlade, građenje gnijezda ili selidba samo su neki od oblika ponašanja ptica. U proljeće možemo vidjeti razne načine šepurenja kao dijela ljubavne igre, a posebice će biti naglašen pjev mužjaka kojim nastoji pridobiti naklonost ženke. Gniježđenje počinje pojavom obilnije hrane i povoljne temperature. Jednostavna ili složena gnijezda ptice grade na tlu, u grmlju, na drveću, u šupljinama na obalama rijeka, na stijenama, ljudskim nastambama… Oblici gnijezda su različiti od vrste do vrste, a u osnovi bi sva gnijezda trebala biti što bolja za zaštitu jaja i mladih ptica u njima. Izgradnja gnijezda pripada mužjaku ili ga grade oba roditelja. Neke ptice rabe stara gnijezda, no većina gradi novo svake godine. Kukavice ne grade gnijezdo već jaje podmetnu u gnijezdo neke male pjevice, mala pjevica ga othranjuje, ali gubi svoje potomstvo jer ga kukavica izgura iz gnijezda. Velika jata ptica mogu nastati zbog zajedničkog gniježđenja, traženja hrane, noćenja, skupljanja u jata neposredno pred selidbu…

Selidba ptica

S obzirom na način života ptica, dijelimo ih na 3 osnovne skupine: stanarice (vrabac), skitalice (kugara) i selice (roda). Selidba u ptica ponajprije ovisi o ponudi hrane na području gniježđenja. Selidbu ptica možemo definirati kao promjenu mjesta boravka čitavih ptičjih populacija, što se ponavlja u pravilnim vremenskim razmacima. U sadašnjem obliku vjerovatno je određena ledenim dobima. Led se spuštao se sjevera i ptice su zbog hladnoće i nestašice hrane bile potisnute prema jugu.Neki su ornitolozi mišljenja da je pradomovina ptica južna polutka zemlje. Većina evropskih ptica zimuje u Africi te u jednom smjeru prelete i do 10000 km, a manji dio na jugu Azije. Najduži put prevale arktičke čigre koje na putu do zimovališta i natrag prelete i do 34.000km. Pri istraživanju selidbe ptica koristi se više metoda: prstenovanje, promatranje, radiotelemetrija i biološko označavanje. Danas je jedna od najraširenijih metoda prstenovanja gdje se ptici na nogu stavi lagani aluminijski prsten pod određenim brojem. Za pronalaženje puta značajne su sunce, zvijezde, Zemljin magnetizam, smjer vjetrova, osjetilo za snalaženje u prostoru…

Raznolikost i porijeklo ptica

Različiti ptičiji kljunovi

Danas je poznato oko 9600 vrsta ptica, od tog broja na ovim područjima boravi više od 370 vrsta. Najčešće se ptice svrstavaju u dvije osnovne skupine bezgrebenke (staročeljuske) i grebenke (novočeljuske). Sve grebenke su letačice, a bezgrebenke su dobri trkači rasprostranjeni u stepskim i polupustinjskim područjima. Preci današnjih ptica bili su srodni dinosaurima. Posebno značajna evolucijska novost je perje. Jedan od najpoznatijih fosila je fosil ptice archeopterix (Praptica) koja je živjela prije 150 miliona godina. Pronađen je u Njemačkoj 1861. g.,a danas se čuva u muzeju u Londonu. Imala je niz obilježja gmazova: rep s kralješcima, u kljunu je imala zube, na krilima pandže, trbušna rebra koja današnje ptice nemaju, a imaju ih gmazovi.

Čovjek i ptice

Ptice su oduvijek više ili manje vezane uz čovjeka tokom njegovog civilizacijskog razvoja. Isprva se prehranjivao divljim pticama, a onda ih udomaćivao. Možemo postavljati hraništa za ptice vješajući škrinjice za gniježđenje ptica dupljašica.

Također pogledajte

• Plivaća kožica
• Soko kraguljčić
• Američka crvenrepka
• Crnoglava grmuša
• Sojka
• Crni labud
• Medovođe
• Bukavac nebogled

Ptôchë

Ptôchë (Aves) – są gromadą cepłokrëwianëch zwierzãtów z pòdtipu krzélôczi (Vertebrata). Òna je nôbarżi rozjinaczoną midzë gromadama lądowëch krzélôków – to dô kòl 10 tësacy ôrtów ptôchów, chtërne żëją na całim swiece.

Ptôchë są téż elementã lëdzczi kùlturë – òd religie przez lëteraturã do nôùczi.

Qushlar — umurtqali hayvonlar sinfi. Trias davrida yashagan sud-ralib yuruvchilarning psevdozuxlar turkumidan kelib chiqqanligi taxmin qilinadi. Q.ning qazilma qoldiqlari juda kam; dastlabki qazilma qoldiq — arxeopteriksnshk toshdagi izi va suyaklari yura davriga tegishli. ayrim morfologik belgilar (orqa oyoqlardagi muguz tangachalar, muguz tumshuq va boshqalar) hamda fiziologik xususiyatlari (tuxum qoʻyishi)ga koʻra Q. sudralib yuruvchilarga oʻxshaydi, lekin tanasi pat bilan qoplanganligi tufayli ulardan farq qiladi. Patlar qushlar tanasida issiqlikni saqlaydi; uchishda havo qarshiligini kamay-tirib, havoda koʻtarish yuzasini hosil qiladi (qanot, dum). Uchish va har xil harakatlanish (yugurish, suzish, shoʻn-gʻish)ga moslanish Q. tayanch-harakat sistemasining oʻziga xos tuzilishiga sabab boʻlgan. Qanotlarning paydo boʻlishi bilan oldingi oyoklar, yelka kamari suyaklari va muskullari shakllangan (koʻkrak toj suyagi rivojlangan, uchish muskullari tana vaznining 25% ini tashkil etgan); yerda 2 oyoqda yurganida murakkab yaxlit tuzilgan dumgʻaza va orqa oyoqlari muskullari qayta muvo-zanat saqlash vazifasini bajaradi. Q.ning qovurgʻalari oʻzaro harakatchan qoʻshilgan 2 qismdan iborat boʻlib, nafas olishda koʻkrak qafasi hajmining oʻzgarishiga, yaʼni elastikligi kam oʻpka toʻqimasi orqali havoni havo xaltalariga va naysimon suyaklar boʻshligʻiga oʻtishiga yordam beradi. Q.da nafas olish jarayoni oʻziga xos kechadi. Q.ning bronxlari havo xaltachalari bilan (9—10 tacha) tutashgan. Nafas olish havo oʻpkadan xaltachalarga oʻtayotganida va ulardan yana oʻpka orqali qaytib chiqayotganida sodir boʻladi. Havo xaltachalari termoregulyatsiyada ishtirok etadi; suvda suzuvchi Q.da esa shoʻngʻishda tana tigʻizligini oʻzgar-tirishga imkon beradi. Ovqat xiliga moslanish qiziloʻngachning ixtisosla-shuvi (ayrim Q.da jigʻildonning rivojlanishi), muskulli oshqozonning paydo boʻlishi va ichakning uzayishiga olib kelgan. Q.ning toʻgʻri ichagi rivojlanmagan. Ayirish orgʻanlari 2 ta yirik buyraklar tana vaznining 1 — 2% ini tashkil etadi; qovugʻi boʻlmaydi. Ichagi, siydik chiqarish va jin-siy bezlari sistemasi yoʻli kloakaga ochiladi. Qattiq poʻchoq bilan qoplangan yirik tuxum qoʻyishi tufayli Q.ning chanoqkamari suyaklari yiriklashgan. Q. narida 2 tadan urugʻdon va urugʻ yoʻli, modasida faqat chap tuxumdon va tuxum yoʻli rivojlangan (yapaloqqushlar va yirtqich Q.da oʻng qismi ham bor). Urugʻdon va tuxumdonlar oʻlchami jinsiy sikl davriga bogʻliq. Mas, uya qurish oldidan urugʻdonlar 300—1000 marta kattalashadi. Qon aylanish sistemasining tuzilishi va fiziologik xususiyatlari, yuragining nisbatan yirik boʻlishi va jadal ishlashi, yuqori qon bosimi moddalar almashinuvining tezlashuvi bilan bogʻliq. Mas, kolibr yuragi tana massasining 2,85% ini tashkil etadi; 1 min.da 1000 mar-tagacha qisqaradi. Koʻrish oʻtkirligi va rang ajrata olish, yaxshi eshitish xususiyati Q.ning yaqin va uzoqdagi narsalarni tezroq tanib olishida, tur individlari va turlar oʻrtasidagi munosabatlarda katta ahamiyatga ega. Q.ning tovushlarni taniy olish va tovush chiqarish xususiyatlari rivojlangan. Bosh miya bazal yadrolarining rivojlanganligi, koʻrish boʻlaklari va miyachaning yirikligi Q. nerv faoliyatining sudralib yuruvchilarga nis-batan yuqori boʻlishiga olib kelgan. Q. muhit sharoitiga oʻz ehtiyojiga qarab faol moslanish (uya qurish, oziq gʻamlash va boshqalar) xususiyatlarga ega.

Q. quruqlik umurtqalilari orasida eng xilma-xil hayvonlar. Ular 2 kenja sinf: kaltakesak dumlilar (1 ta qirilib ketgan turkum kiradi) va yelpigʻich dumlilarga ajratiladi. Yelpigʻich dumlilarga 34 turkum (jumladan 28 ta hozirgi turkum) va 9000 ga yaqin tur kiradi. Q. Arktikadan boshlab Antarktika sohalarigacha boʻlgan barcha tabiiy mintaqalarda, koʻpchilik (80% ga yaqin) turlari tropik mintaqalarda tarqalgan. Oʻzbekiston faunasida Q.ning 19 turkumga oid 440 dan koʻproq turi maʼlum.

Yashash joyiga binoan Q.ni bir necha yirik ekologik guruhlar, mas, oʻrmon Q.i, choʻl va dasht Q.i, suv havzalari (suvda suzuvchi) Q., botqoq va sohil Q.iga; ular hayotining yil fasllari boʻyicha oʻzgarishiga binoan uchib ketuvchi, koʻchib yuruvchi va oʻtroq Q.ga boʻlinadi. Q.ning koʻpayishi siklik tarzda jinsiy bezlarning fasliy rivojlanishiga muvofiq ichki (gormonal) va tashqi (kun uzunligi va boshqalar) omillar taʼsiriga bogʻliq. Q.ning uya qurish joyi va uya qurish usuli xilma-xil. Q. 1 tadan 20—25 tagacha tuxum qoʻyib, ularni 12 kundan 80 kungacha bosib yotadi. Tuxumdan chiqqan joʻjalarning holatiga binoan Q. jish joʻja ochuvchi qushlar va joʻja ochuvchi qushlarga ajratiladi. Jish joʻja ochuvchi qushlarning tuxumdan chiqqan bolasining koʻzi yumuq, patlari siyrak; joʻja ochuvchi Q.ning tuxumdan chiqqan joʻjasi onasi orqasidan ergashadigan va mustaqil oziqlana oladigan boʻladi.

Q.ning tabiat va inson hayotidagi ahamiyati xilma-xil boʻlib, oʻsimliklarni changlantirish, ular urugʻlarini tarqatish, zararkunanda hasharotlar va kemiruvchilarni qirish (ular sonini boshqarish)dan iborat. AyrimQ. bogʻlar va donli ekinlarga ziyon yetkazadi, yuqumli kasalliklar tarqatadi. Q. ovlanadi; bir qancha turlari xonakilashtirilgan. Q.ning tabiatdagi estetik ahamiyati ayniqsa katta: ularning sayrashi bogʻ va xiyobonlarni jonlantiradi; insonda zavqlanish hissini uygʻotadi.

Q.ning turlari soni tobora kamayib bormoqda. 17-asr boshlaridan buyon 100 ga yaqin Q. turi qirilib ketgan, bir qancha turlari yoʻq boʻlib ketish arafasida turibdi. Q.ni muhofaza qilishga qadimdan harakat qilib kelinadi. Qad. Hindistonda miloddan 200 yil avval Q. muhofazasi toʻgʻrisida qonun mavjud boʻlgan. Hozirgi hamma mamlakatlarda Q. muhofazasi boʻyicha chora-tadbirlar ishlab chiqilmoqda. Noyob va qirilib ketish xavfi ostidagi turlarni saqlab qolish maqsadida xalqaro mamlakatlar va regional Qizil kitoblar yaratilgan. Xalqaro konvensiya, bitim, memorandumlar tuzilgan. Maxsus fondlar tashkil etilgan. 1885 yil birinchi boʻlib Q.ni muhofaza qilish Odyubonov jamiyati tuzilgan. 1872 yil Yellouston milliy bogʻi (AQSH), 1910 yil Shveysariyada tabi-atni muhofaza qilish jamiyati ish boshlagan. 1913 yil tabiatni muhofaza qilish boʻyicha birinchi xalqaro anjuman oʻtkazilgan.

20-asrning 2-yarmidan boshlab Q.ning yashash joylarini saqlab qolishga eʼtibor kuchaytirildi. muhofaza qilish hududlari (milliy bogʻlar, qoʻriqxonalar) tashkil etila boshlandi. 1971 yil suv va botqoqlik hududlari muhofazasi boʻyicha xalqaro konvensiya ishlab chiqildi. Q. muhofazasi boʻyicha xalqaro hamkorlik tobora rivojlanib bormoqda.

Oʻzbekiston Respublikasi 1995 yilda "Biologik xilma-xillik toʻgʻrisida" gi, 1997 yilda "Yoʻq boʻlib ketish xavfi ostidagi yovvoyi fauna va flora turlarining xalqaro savdosi toʻgʻrisida"gi, 1998 yilda "Koʻchib yuruvchi hayvonlar turlarini muhofaza qilish toʻgʻrisida"gi, 2001 yilda "Xalqaro ahamiyatga ega, ayniqsa, suvda suzuvchi qushlarning yashash joylari boʻlgan suv botqoqlik joylar toʻgʻrisida"gi konvensiyalarga qoʻshildi. "Ingichka tumshuqli balchiqchi, Sibir turnasi (oq turna), Afrika — Yevrosiyoning suvda suzuvchi koʻchmanchi qushlarini muhofaza qilish tad-birlari yuzasidagi hamfikrlik mele-orandumlari" kabi xalqaro bitimlar Oʻzbekiston Respublikasi tomonidan imzolangan.

Adabiyot

• Fauna mira. Ptitsm. M., 1991; Jizn jivotnnx, t. 5, M., 1970; Obshaya ornitologiya, M., 1982; Oʻzbekiston Respublikasi Qizil kitobi. T., 2003; Soxraneniye biologiches-kogo raznoobraziya natsionalnaya strategiya i plan deystviy RUz, T, 1998;Laxanov J.L., Oʻzbekistonning umurtqali hayvonlari aniq-lagichi, T, 1988; Vinokurov A.A., Redkiye ptitsm mira, M., 1987.

Tōtōtl

Cuānacatetl

In quetzalahtlapālli otlahcuilo ipampa Albrecht Dürer.

In tōtōtl, cē yōlcatl tlen quipiya, tehuitztli, in ihuiyō āmahtlapālli ipampa patlani (occequin totomeh ahmo tlapanih quitoznequi in tlācatōtōtl, quihui huān emu; in tōtōmichimeh auh ahmo patlani).

• tōtōtl
  • huilōtl
  • tecolōtl
  • atapalcatl, ātoncuepohtli
  • ātlatlālacatl
    • concanauhtli
  • ātōtōtl
  • canauhtli
    • zōlcanauhtli
    • xālcanauhtli

• • quechōlli
  • quetzaltōtōtl
  • quetzalcanauhtli
  • chīcuahtli
  • tōtolin
    • cihuātōtolin
    • ichpōchtōtolin
    • huehxōlōtl
  • cochotl
  • cōztohtli
  • cuauhchochopitli
  • cuāuhtlohtli, tlahcocuāuhtli, tlohcuāuhtli, chiyancuāuhtli
  • huitzitzilin
  • pohpocales, pōpocales, pohpocalli
  • tlālalacatl
  • tocuilcoyōtl

• • yohualcuāuhtli, iztāccuāuhtli
  • zoquicanauhtli
  • tlacatototl
  • ehecatotolli
  • xōchitēnācal
  • zōlin
  • tōtōmichin
  • chīltōtōtl

chochopotzaqueh

• • tōtolin, huexōlōtl
  • caxtiltōtōtl
    • cuānaca
  • alotl
  • tōztli

nacacuanimeh

• • cuāuhtli
    • ācuāuhtli
    • cōzcacuāuhtli
  • tzopilōtl

occequīntīn

āztli

No xiquitta

• Yōlimachiliztli
• Yōlcatl
• Tepoztōtōtl

In totol ihuan ihnimen itech totol ohuique tenehua ohsequin totol ohxzin queme caxtoli cempoalli. In totol patani itech nochi cemanáhuatl amo ahzin campa sesectic. Campa cachi mica tatahmame oncaque in ecozoma indomalaya van itech ecozona Australasia.

Tsuntsu (namiji), Tsuntsuwa (mace), Tsuntsaye (jam'i), amma Bahaushe kan yi amfani da kalmar Tsuntsu ne akasari wajen yin ishara da jam'i na kowannen kala na tsintsaye. Tsuntsu na daga rukuni na Dabbobi masu kashin baya wanda ya samo asali daga tsohuwar dabbar nan wato Jegare. Suna da fuka-fukai hakan suna da gashi sannan kuma suna tashi sama. Akasarin tsuntsaye na wannan karnin basu da hakora hakanan kuma sunayin kwai, kuma a sama bisa kan bishiyoyi suke yin rayuwar su. Girman jiki na tsuntsaye ya kama ne daga santimita 5 zuwa muta 2.70.^[1]

Tsuntsu

Tsuntsu (Malurus cyaneus)

Gashin tsuntsu

Nau'ikan tsuntaye

Akwai nau'ika na tsuntsaye daban-daban a sassan duniya, kama daga manya zuwa kanana.

Wanna teburin ya kawo sunayen tsuntsaye ne da kuma yadda ake furta sunan, dama yadda sun an tsuntsun yake cikin harshen Latanci da kuma sunan sa a kimiyance.^[1][2]

Manazarta

1. ↑ ^{1.0 1.1} Isa Dutse da Roger Blench (2003). Hausa names of some common birds around Hadejia-Nguru wetlands.
2. ↑ ^{2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7} Manvell, Adam (2012). A Preliminary Hausa Bird Lexicon.

Ucelo

Ucelo esas animalo ek la klaso vertebrozi, ovipara, kun du pedi, la membri avana alo-forma, kovrata per plumi, beko korno-harda, sen denti.

Uceli esas plu kam 8 000 speci, exemple:

Ta ushag ny eean ny baagh jeh'n rang Aves. Ta mysh 10,000 dooie jeh ushagyn. Ta fedjagyn, daa skian as daa chass oc.

En Vagel , pl. Vagels (lat. Aves) is en Deert, wat Flünken hett. De Vagels sünd en Klass vun de Warveldeerter. Op Latiensch heet se Aves. Vagels hebbt Feddern un warmet Blood. Dat Hart hett veer Kamern. De Wetenschop vun de Vagels heet Ornithologie oder Vagelkunne.

De Vagels leggt Eier. Dor kaamt de Lütten rut, de weert Küken nömmt. Tomeist kümmert sik de Vagels üm de Lütten. Se boot toeerst en Nest, wo se de Eier rinleggt. Denn sitt se op de Eier un hoolt se warm, dat is dat Bröden. Wenn de Lütten denn rutslüppt, denn kann dat angahn, dat se glieks teemlich sülvststännig sünd. Dat sünd de Nestflüchters. Ellers sünd se naakt un bloot un mööt mehr vun de Öllern betüdert warrn. Denn sünd dat Nettsitters.

De lüttsten Vagels, dat sünd de Kolibris in Süüdamerika. In Middeleuropa sünd de Sommer- un Wintergoldhahn de lüttsten Vagels. De gröttste Vagel is de Afrikaansche Struuß. De gröttste, de flegen kann, dat is de Kondor in de Anden in Süüdamerika.

Nich all de Vagels köönt noch flegen. De Pinguinen sünd goot in’t Swemmen, aver flegen köönt se nich. Un de Kiwi ut Niegseeland kann ok blots lopen.

Vagels warrt ok in de Landweertschap trocken. Dat sünd sünners

• dat Hohn
• de Goos
• de Aant
• de Puter