حمار

Ase (Âze in grafîa ofiçiâ)

Classificaçion scientiffiga:

Regno:
Phylum:
Classe:
Ordo:
Famiggia:
Genere:
Sotto genere:
Speçie:
Nomme scientiffigo

Animalia (Animà)
Chordata
Mammalia (Mammifeï)
Perissodactyla
Equidae
Equus
Asinus
E. asinus
Equus asinus
Linnaeus, 1758

Asno

An asno sarong klase nin hayop.

Asnu.

Asnu, qala kayu, ch'utu (kastilla aru: Burro), ñuñuri kasta uywa, jaqina uywata, paya jach'a jinchuni, pusi kayuni, t'awrarara, q'achu manq'iri. Uka uywaxa khumuritaki uywawa. Asnuxa khumuri uywawa.

Dameer

Dameer waa xayawaan oo ku nool, Afrika iyo Aasiya. dameerada way kala duwanyihiin, waxaana ka mid ah.

• Dameer Farow
• Dameer somali

Her (Equus africanus asinus) yew heywanê de baranteno. Lıngê heran yê estoran ra ferqınê, coka heri şenê davacerdeki rınd/hewl veciyê ra gılan. Heri estoran ra zêde bar şenê bıancê. Heri vaşwerdoğê (vecetaryenê) u xeylê wext şenê teyşaniye rê tehemul bıkerê. Raya raşte de ê şenê 50 km/ç [çipeniye = xız, surret] bıvezê.

Rengê muyanê xoyê tayine bozo, yê tayine qehwerengi, yê tayine ki siyao. Erd ra berzeniya peştia heran teqribi 90-160 cm (santimetre)wo. 2-2,5 serre de benê pil u şenê kurri/kurrık bıkerê. Dıganiya heran teqribi 12 ya ki 14 aşmi bena u kurrıkê xo 6 ya ki 9 aşman xo de fetelnenê u kenê weyi, cızık /çıçık danê cı.

Heri estoran ra zêde cıwiyenê/weş manenê. Teqribi 40 serre cıwiyenê.

Anciya/Fına yê heran 5 parsuyê xo zêderê u qromozomê xo ki 31 cıteyê. Yê estoran 31 cıteyê.

Mıayenê newiyo ke serê DNSê heran de vıraziyo, veto meydan ke koka heran Afrika ra yena. Heri xeylê raver ra destê insanan ra ameyo weyikerdene. 4000 milad ra raver Mısır de dormeyê Nili de insanan heri kerdê weyi. O ra tepiya ki Mezopotamya de insanan weyikerdena heran musay.

Bıvênên

• Golıg
• Qatır
• Estor

Indogoba

Indogoba (izina ry’ubumenyi mu kilatini : Equus africanus asinus ) ni itungo.

Lì-è

Lì-è he Mâ-khô ke yit-tsúng lâu Mâ thí-hìn siông-fò than-he ngí pí-káu tshòng. Thí-set yit-pân he fôi-set, ya-yû pha̍k-set lâu het-set phín-tsúng. Lì-è pí Mâ-ke sṳt-yin-sin khiòng, khó-yî ngiûn-su tshû-sṳ̍t, tshûng-fu, pí Mâ-ke ka-tshṳ̍t lài.

Mbongoro (donkey in English) imhuka inopfuyiwa pamusha inosandiswa kuita mabasa ekuzvuva ringava gejo kana kuti ngoro. MuZimbabwe mbongoro haidyiwe, asi kunyika dzinoti Namibia neBotswana kunonzi kune madzinza evanhu vanodya mbongoro.

Rimwe zita rakapfumbira nderekuti dhongi; iri zita rakabva kuEnglish.

Madhuna embongoro (colt, uncastrated horse 2-4 years old) apa kureva hono yembongoro isina kuchekwa. (Genesis 32:15-16 Bhaibheri reChiNdau).

Kurerutsa Mutauro

• Isakha imbongoro yakagwinya, inomvududa pashi pakati pemihlambi yemakwai: Yissakhar is a strong donkey lying down in the sheep sheds. (Genesis 49:14 Bhaibheri reChiNdau).

Mitauro yeBantu

• VaTonga vanoti imbongolo (donkey) kureva mbongoro.

LSC

CAMPIDANESU

Àinu

S'Ainu, o burricu, o molente, o poleddu (Equus asinus, Linnaeus 1758) de sa familia Equidi, est unu mammiferu. S'ainu chi vivet in Sardigna est de media altaria. De colore grigiu cun d'unu pagu e nieddu. Est unu animale forte, defatu fut usadu po trabagliu, po trasportu de personas o de ateros pesos. Si usaiada po faghere girare sa mola (dae inoghe su nomene molente). Su pudderigu de s'ainu si giamat burricu. Da s'incrociu de un ainu cun d'un ebba naschet su mulu; dae unu caddu cun d'un'aina, su bardotto.

Burriccu

Su burriccu (Equus asinus) esti unu mammiferu quadrupedi de sa famillia de is equinus.

Unu burriccu maschiu pori s'incruxai cun una egua po criai unu mulu e unu cuaddu poiri s'incruxai cun una burricca po criai unu bardotto.

Àinu albinu autòctono de s'ìsula de s'Asinara

Un èsen (latin: Equus asinus) l'è 'na bistia di mondi cunpagna a un caval ch'l'as pol vadder int i canp. L'è na bistia domèstica, ch'na volta druvèven par tirer di birucén o par traspurtèr i cristiàn. Al magna såura tott pistinég.

Вир (лат. Equus asinus asinus) — акха виран (Equus asinus) караӀамийна бухара кеп, ладаме роль ловзийна исторехь адаман бахам а, оьздангалла а кхиарехь, хӀинца а шуьйра лелош ю кхуьш йолчу пачхьалкхийн бахамехь. Ерриг караӀамийна варраш схьайовлар африкан варрех долуш ю, ткъа куланаш (азин варраш) караӀамор даиманна а аьтту боцуш хилира.

Юкъара хаамаш

Варраш ехка мур дукха хьолахь бӀаьста я аьхкенан юьххьехь хуьлу, амма ца хуьлу цхьа билгалъяьккхина хан. Дукха хьолахь цхьаъ кӀорни йолу дуьнен тӀе, наггахь — ши кӀорни. Пхоралла лаьтта 360 - 390 дийнахь. Виран кӀорнино шура юу 6—9 баттахь, бецан чоме хьожу шиъ кӀира кхачарца.

ДегӀ даьккхина йолу шиъ шо кхачарца. Оцу хенахь дуьйна вир кӀорнеш белхе Ӏамайо, кхоъ шо кхаьччи варраш гуттаренна а чӀогӀа хала белхаш до. Вир жима йолуш тӀе мохь буьллуш лелийча букъ сеттина хуьлу цуьнан.

Еха — 25—35 шарахь. Дукха кӀезиг хаало 45—47 шарахь ехаш ерш.

Тайпане хьаьжжина виран локхалла а хийцало 90—163 см, дикачу тайпанан виран локхалла хийцало понин барамера дикачу говрийн бараме кхаччалц. Яккхийчех лоруш ю пуатусан а (140—155 см), каталонин (135—163 см) тайпанийн векалш. Йоккхачу дийнатийн йозалла — 200 - 400 кг. Виран бос тайпане хьаьжжина хуьлу.

Виран 31 шишша хромосома ю. Пульс — 45—55 тохадалар минотехь. СадаӀаран юкъ — 10—15 минотехь. ДегӀан температура — 37,5—38,5 °С. Варрийн пхиъ букъдаьӀахк ю (говран — ялх).

Виран цӀога ду, бежнийн санна, буьххьехь кӀужал йолуш.

Шен яккхийчу гергарчу дийнатех вир къаьста, хи а, юург а ца хилар дика ларца. Цуо юу бецан а, коллин а ораматаш. Оцу дийнаташна тӀуналла ца еза, цундела Ӏай декъа божал деза.

Караерзор

Вир караерзийна говрал дуккха а хьалха. Варраш дуьххьара дийнаташ ю адамо тӀехь мохь лелийна. Вайн эрал 4000 шо хьалха дуьйна Нилан дельтехь кхобура караерзийна нубийн варраш. Месопотамехь акха варраш караерзийна кӀеззиг тӀаьхьа. Антикан муьрехь варраш кхаьчна Европе. Хууш ду, этрускашкахь Жима Азера евлла варраш хилар. Греци варраш кхаьчна вайн эрал 1000 шо гергга хьалха.

Варраш ОвхӀанехь

Юьхьанца варраш тӀехууш а, южуш а лелайора, амма алсама сиха а, онда а говраш караерзийча, уьш цаьрца хийцира. Оцу хенахь дуьйна варраш хьахаяр ширчу оьздангаллашкара дов. Вир лелор тӀе мохь боттарца соцуш дара. Оцу гӀуллакхехь вир гӀоле ю говрал, хӀунда аьлча тӀех доьналла долуш ю, таро йолуш ю хи а, юург а йоцуш дуккха а Ӏан. ТӀебоьттина мохь дийнатан шен йозаллех кхаа декъах ши дакъа хьо виро, ткъа цаваьлла меттиг хилча цул сов а. Дийнан раж нийса лелийча вире 8—10 сохьтехь болх бало, юурган цкъа юкъараялийтича.

Наггахь варраш лелийна жижигна, шуранна, цӀуоканна. Юккъера бӀешерашкахь виран цӀуока лорура уггаре а пайден пергаменташ а, ватанаш а ян. Альпашна къилбаседехьа варраш хаайала йолаелла румхойн замахь.

ХӀу эдар

Варрийн а, говрийн а тайпанин хӀу эдарца кхочу шиъ тӀаьхье ца хуьлу гибридан кеп:

• бӀарза (виран а, кхелан а гибрид);
• говр-бӀарза (айгӀаран а, виркхелан а гибрид).

Караерзийна варрийн тайпанаш

Уггаре гӀарадевлла ду варрийн французийн тайпанаш — пиренейн, котентен, пуату, провансалан, испанийн — каталонийн вир, юккъераазин — бухарин а, мерван (марыйн) а. наггахь хаало классификации аратаьӀна а, нийса а профильца (масала, А. Доброхотовн). Французийн варраш хуьлу сих-сиха юьртабахаман гайтамашкахь^[1][2].

Дин

Керсталлехь

Къуоначу вир тӀехь Ӏийса пайхӀамар , дуьненан Паччахь санна, чувеира Иерусалиме Вербан КӀиран дийнахь, Инжилехь ма-яздар ЖӀарин Даларе, Закарий пайхӀамара дийцина ма-хиллара: «Даккхийде хазахетарца, Сионхой, даккхийде , Иерусалимхой: шу паччахь ву шуга вогӀуш, Нийсо яхьарг а, кӀелхьарвоккхург а, Эсалниг а, тӀехиъна виркхелийна а, къуоначу вирна а…» (Зах. 9:9). Оцу хиламан лерина ду Вербан КӀиран де^[3].

Исламехь

Жайнех йоьттина вир аллегорин йийцарца долало Къуръанан текст (62:5):

Церан масала ду, шайна тӀедиллина (тӀехьавазар) Товрат долуш, юха тӀаьхьуо цуьнца нийса ца богӀуш берш, шен тӀехь жайнаш хьуш йолу виран (Ӏарб.. الْحِمَارِ, аль-хьимари) масала ду. Мел боьха ду Делан хаамаш аьшпаш лоруш долчу оцу къомаца дустар! Дала ца буьгу (нийсачу новкъа) харц нах. (Къуръан 62:5)

ТӀаьхьа, метафора лелийра Юхадендаран муьрера французийн яздархочо а, философа а де Монтень Мишела:

Уггаре коьртаниг — иза Ӏилма марздалийтар а, дезийтар а ду; иштта дацахь вай кхиор ю варраш, тӀе жайнин хьекъал а доьттина.^[4]

Суннатаца, виран жижиг даар магийна дац. Джабира дийцина: «Хьайбаран дийнахь АллахӀан пайхӀамара ца магийна даа виран жижиг, магийна даа говр жижиг»^[5]. Ткъа Акха вирах дерг, иза яа магийна, Абу Катада дийцарехь, цуо элира АллахӀан пайхӀамаре: «ХӀай АллахӀан элча, оха талла дахча йийна акха вир, тха хӀинца а дуккха цуьнан жижиг дисина», цунна жоп делира: «Диснирг а дӀадаа»^[6].

Суьрташ

• 
• Хьалхалера куц

• Виран кӀорни

• 

Хьажа иштта

• Дешийн вир
• Вир-альбинос
• Виран ӀиндагӀах къийса

Билгалдахарш

Литература

• Фрейденберг О. М. Въезд в Иерусалим на осле (Из евангельской мифологии) // Фрейденберг О. М. Миф и литература древности. М., 1998, с. 623—665
• Осел в мифах и литературе
• Доброхотов А. Ф. Частное животноводство. Л., 1935.
• Генетические ресурсы сельскохозяйственных животных в России и сопредельных странах. СПб., 1994.
• Ослы // Мир животных

Элчиген азы азырал элчиген – аът хевирлиг тудуш дуюглуг черлик элчигенниң бир адырынга хамааржыр азырал амытан. Шупту азырал элчигеннер болза африкан элчигенниң салгалы болур.

Тыва чоннуң торулгаларында элчигенниң ады кирип турар, оозун бодаарга, Тыва чуртунга элчиген турганы билдингир. Хүңгүртү хемниң, амгы т кунгуртуг суурнуң чоогунда Тере-Хөл шивээзи бар. Шаг-шаанда ол шивээге элчиген кулактыг хаан чурттап турган дижир. Бо болза эрте-бурунгу шагның торулга чугаазы-дыр. Тываның улустуң чогаалчызы Степан Агбаанович Сарыг-оол 1934 чылда “Тиилээн бис” деп шүлүүнге мынчаар бижээн:

Манчы-Кыдат хаан төрезинге Тыва чагыртып турар шагда бистиң чуртувуска элчиген мунган кыдаттар кээп турганын бо одуруглар херечилеп турар.

1904 чылда Чөөн-Хемчиктиң Алдыы-Ишкинге төрүттүнген, 1985 чылда мөчээн алексей Ширинмеевич Баирның төөгүп орарын ёзугаар алырга, Сүт-Хөл девискээринге база теве-Хая адаанда Чанагаш ынчаар элчигеннерлиг тывалар бар бооп турар.

Амгы үениң чизе-даңзызын ёзугаар алырга, Тыва чуртунда элчигенни мал кылдыр азыравайн турар.

Чок чүвени бар кылдыр бадыткап турар күчүлүг херечи болза тыва чоннуң бурунгу ырлары болур. Мындыг одуругларны сактып көрээлиңер:

Тывага тос чүзүн мал турганын бо одуруглар сагындырып турар. Амгы үеде Тывада чеди чүзүн мал колдап турарын билир бис.

Элчигенни Тывага нептередип келген үези шала сөөлзүредир бооп болур. Эртемден В. И. Дуловтуң бижип турары болза Кыдатка турган Цин чазааның азы Манчы-Кыдаттың хаан төре чазааның болгааганын ёзугаар Тыва чуртундува кыдат садыгжыларның эңдерилдир сөктүп киргени 1901 чыл бооп турар.

Элчигенниң Тывага келбестей бергени Манчы-кыдаттың хаан төрезиниң буступ дүшкени-биле дүгжүп турар, ол чүл дээрге 1913 чылдың февраль 12-де Манчының эң сөөлгү хааны Пу И дүжүлгезинден дүшкен, ооң соонда Тыва биле Кыдаттың аразында харылзаа чоорту үстү берген.

Дөзү

1. Монгуш КЕНИН-ЛОПСАҢ: ТЫВА ЧАҢЧЫЛ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. – Тувинские традиции. Книга вторая: священные традиции тувинского народа. – Кызыл: Тувинское отделение педагогического общества при Министерстве образования республики Тыва: Издательство “Новости Тувы”, 1999. На тувинском языке. 352 с.