الأسماء في صفحات التنقل
Lo caval de Przewalski (espècia Equus przewalskii o sosespècia Equus ferus przewalskii), o caval de Prjevalski, es una espècia o sosespècia fòrça pròcha del caval (Equus caballus).
Lo caval de Przewalski seriá un dels precursors del caval domètge. Pasmens l'òme capitèt pas jamai de l'adomergir.
Foguèt « descobèrt » tardivament, en 1879, pel coronèl N. M. Przewalski. Aqueste explorator rus lo trapèt en Jongària, dins las montanhas que confrontan lo desèrt de Gòbi. Abans aqueste eveniment, l'espècia èra considerada coma estencha, decimada per sa carn pels caçaires mongòls.
Après sa descobèrta, per respondre a las demandas de diferents zòos, e en rason de son caractèr salvatge, los caçaires abatèron de tropèls entièrs per s'emparar de qualques cavals. Aquesta caça entrainèt son arrariment a l'estat salvatge, e los darrièrs individús salvatges son estats apercebuts en Mongolia en 1969. A comptar d'aquesta data, l'espècia foguèt considerada coma desapareguda dins la natura.
L'espècia foguèt mantenguda pels individús dels zòos. Totes los animals actuals venon d'un grop de (segon las fonts) 9[1] ou 12[2] reproductors (entre los 31 animals captius vivents a la fin de la Segonda Guèrra Mondiala), eles meteisses davalant dels 13 reproductors capturats cap a 1900[3]. Es probable qu'un d'aquestes fondadors èra un ibrid del caval domestic[4].
Cap a 1977, i aviá sonque 300 animals vivent en captivitat a travèrs lo monde[3]. De programas d'escambis de reproductors e d'expansion de la populacion foguèron alara mes en òbra per de zòos o de fondacions, e al començament del sègle XXI, l'espècia compta aperaquí 1 800 individús[3].
De projèctes avent per tòca de far tornar l'espècia en Mongolia e de la deslargar dins la natura comencèron de veire lo jorn. En 2010, tres operacions son ja estadas menadas en Mongolia.
La « Fondacion per la preservacion e la proteccion del caval de Przewalski », fondada als Païses Basses en 1977, menèt los primièrs animals en Mongolia, en 1992, dins lo Pargue Nacional de Hustai. N'i aguèt 84 de deslargats fins en 2004[5]. Los animals menats en Mongolia seguèron d'en primièr una aclimatacion pro longa, dins d'enclausses grands, abans d'èsser definitivament deslargats[6]. En 2008, aquesta populacion comptava « 192 individús dins 24 harems[5] ».
Una segonda introduccion foguèt menada al site de Takhin Tal (Gobi B) per l'International Takhi Group (ITG). « Entre 1992 e 2004, 90 cavals nascuts en captivitat son estats carrejats [...] en Mongolia. [...] Tres autres mascles son estats transferits del Pargue Nacional de Hustai cap a Takhin Tal en 2007 [...]. I a actualament [en 2008] 111 cavals en libertat dins nòu grops d'aquesta populacion[5] ».
L'associacion francesa Takh[7] organizèt una tresena operacion de reïntroduccion a partir de sa creacion, en 1990[7]. D'animals venents de divèrses zòos foguèron plaçats en mièja libertat en Losera, sul Causse Mejan, replanat calcari tradicionalament virat cap a l'elevatge de las fedas, formant lo « tropèl de Vilaret[7] », totjorn actiu. Après dètz ans de preparacion a la vida salvatja, « 22 fondadors […] foguèron carrejats amb succès en 2004 e 2005[7] » dins lo Khomiin Tal, près del Pargue Nacional de Khar Us Nuur.
Fruch d'aquestas divèrsas operacions, i aviá a la fin de 2007 aperaquí 330 cavals vivent en libertat en Mongolia : 200 dins lo Pargue Nacional de Hustai, 110 dins lo Gòbi, e mai de 20 a Khomiin Tal (Mongolia occidentala[8]).
Totas aquestas operacions encontran sovent al començament de dificultats importantas, los animals tornats a la vida salvatja mestrejan pas aquesta. La dificultat de trapar l'aiga e lo manjar, de s'adaptar al clima o de se defendre contra los predators entrainan un taus de pèrdas pro enauçat a çò dels cavals nascuts en captivitat. La segonda generacion, nascuda en libertat, a de taus de subrevida fòrça mai favorables.
Existís enfin d'unes tropèls vivent en mièja libertat dins d'espacis claus, coma los de l'associacion Takh subre lo Causse Mejan, o la resèrva biologica dels Monts d'Azur[9] dins los Alps Maritims, que deslarguèt un dotzenat d'animals dins una resèrva de 700 ectaras.
Un dels grops pus importants en mièja libertat se tròba en China. « lo Wild Horse Breeding Centre (WHBC) del Departament forestièr de la resèrva naturala de Kalameili (KNR) dins la Region Autonòma oïgors de Xinjiang establiguèt una populacion captiva importanta de 123 cavals de Przewalski (genièr de 2008 [...]). Dempuèi 2007, un harem se desplaça liurament subre la part chinesa del Gòbi jongars (Xinjiang)[5] ». Se capita aquesta experiéncia, aquò serà lo quatren grop totalament tornat a la vida salvatja.
A l'auton de 1998, 21 cavals foguèron deslargats dins la « zòna enebida » de Chornobyl, que cobrís un rai de 30 km a l'entorn de la centrala, siá aperaquí 2 800 km2. Son d'animals en subrenombre, generalament vièlhs o de santat marrida, venguts de la resèrva d'Ascania-Nova, al sud d'Ucraïna, que foguèron aital deslargats. E mai que lo pronostic de lor subrevida foguèsse a l'origina pron negatiu, los cavals se son plan adaptats a son environament, e èran una cinquantena de bèstias que vivián en libertat dins la zòna en 2009. La zòna enebida es oficialament enclausa, mas la barrièra es arroïnada, e los animals ne pòdon sortir[10].
L'aparéncia del caval de Przewalski revela divèrses traches primitius: un cap gròs, d'uèlhs enauçats e davant sus la tèsta, d'aurelhas longas, un còl espés, un còs gròs amb una raia de muòl fosca e de zebraduras subre las patas.
Mesura aperaquí 1,20 – 1,30 m amb sempre una rauba isabèla amb las extremitats foscas, un cap del nas clar e de crins fonçats. La crinièra creis tota drecha e muda cada an, ten pas de tufa. Impossible a dometjar per natura, se pòt pas aprivadar ni montar. Lo caval de Przewalski subreviu amb de racions magras e pòt suportar de condicions extrèmas de calor e de fred. Sembla lo Caval de Riwoche descobèrt en 1995 per l'explorator e escrivan Michel Peissel dins la region de Kham en Tibet.
Lo caval de Przewalski diferís geneticament del caval domètge pr'amor que ten seissanta sièis cromosòmas e non pas seissanta quatre.
A mai, la « recèrca subre l'ADN mitocondrial mostrèt que lo caval de Przewalski es pas l'avi dels cavals modèrnes (Vila e al 2001)[5] ».
Pasmens « los estudis subre las diferéncias geneticas entre cavals de Przewalski e domètges indiquèron fòrça paucas diferéncias entre eles. Sos quatre allèles a quatre loci de marcaires serologics distints son estats identificats coma especifics del caval de Przewalski (Bowling e Ryder, 1987), la gròssa majoritat de las variantas de las proteïnas sanguinas estent presenta dins los dos cavals de Przewalski e modèrne, a mai la region de l'ADN coneguda dins los mamifèrs per aver l'evolucion pus rapida (la region de l'ADN mitocondrial de contraròtle), mòstra pas de diferéncias significativas entre los dos tipes de cavals (Ishida e al. 1995, Oakenfull e Ryder, 1998). Aital, es clar que Przewalski e caval modèrne son estrechaments ligats[5] ».
Fin finala, los cavals modèrnes e los Przewalskis actuals davalan d'un avi comun, e son estrechament aparentats. Mas las socas de Przewalski vivent actualament son pas los avis dirèctes dels cavals modèrnes.
Mantun taxons pròches que los ligams filogeneticas son pas estats precisament identificats, son siá plaçats dins lo meteis genre (Equus), siá la meteissa espècia (Equus ferus). D'aqueste fach, i a divèrses noms scientifics sinonims pel Caval de Przewalski :
Tot lo debat actual subre lo genre Equus es resumit sul site de l'IUCN dins la seccion Taxonomic Notes (en).
Lo darrièr Tarpan pur (caval de Gmelini, omològ europèu del Caval de Przewalski) es mòrt al zoo de Munic en 1887. Lo darrièr individú salvatge seriá estat tuat qualques annadas abans, en Ucraïna actuala.
Lo caval de Przewalski (espècia Equus przewalskii o sosespècia Equus ferus przewalskii), o caval de Prjevalski, es una espècia o sosespècia fòrça pròcha del caval (Equus caballus).
Equus ferus przewalskii es un taxon.
Cavallo de Przewalski, cavallo salvage mongol o Takhi (Equus ferus przewalskii o Equus caballus przewalskii, le classification es debattite).
Como sovente, il ha plure nomines scientific synonyme pro le cavallo de Przewalski : ·Equus przewalskii in iste caso, le cavallo de Przewalski serea considerate un specie como tal. ·Equus ferus przewalskii In iste caso, il serea un subspecie de Equus ferus. ·Equus caballus przewalskii in iste caso, il serea un subspecie del cavallo domestic, capabile de reproducer se con ille. Omne le debatto actual super le genere Equus es resumite in le sito IUCN dans la section Taxonomic Notes (en).
Le cavallo salvage de Prewalski ha essite reintroducite in su habitat native in parcos naturales in Mongolia (Parco National Khustain Nuruu, Le reservation del natura Takhin Tal e Khomiin Tal.[1] Illo quasi se extingueva a medietate del seculo XX, sed per fortuna illo esseva salvate del disparition per alicun naturalistas. Su stato actual es critic, reducite a un diminute grege que vive in le Parco National Hustai del sud-west de Mongolia e plure exemplares plus in jardines zoologic de alteres paises.
Le population total es circa 1.000 exemplares in omne le mundo.
Su apparentia ha characteristicas primitive: grande testa, oculos placiate alte e non super le lateres, aures longe, collo e corpore grosse, illo ha un raia de mulo obscur et equalmente listas super le membros. Illo mesura circa de 1,20 – 1,30 m e su pelage es isabello con extremitates obscur, muso clar e criniera obscur.
Le cavallo de Przevalski differe geneticamente del cavallo domestic nam il ha 66 chromosomas e non 64.
Le cavallo de Przewalski's e le cavallo domestic es le sol equinos que cruciate produce prole fertile que possede 65 chromosomas 65. Equalmente iste cavallo se differentia del major parte de lor congeneres domestic per su minor talia, patas plus curte, structura plus massive, cauda longe e capite plus grande comparate con le resto del corpore. Le pilo es curte forte, de color jalne a brun obscur, il es plus blanc in le musello e plus obscur o nigre in le criniera e cauda.
Le criniera es sempre erecte e muta cata anno, illo non ha nodo in le fronte. Le talia typic es de 2,1 metros de longe e un 350 kg de peso in stato adulte.
Le cavallos de Przewalski es animales social que vive in grege de talia variabile, ducite per un masculo dominate o stallon, le alteres integrantes del gruppo es feminas con prole de minus de 2 annos.
Quando superpassa iste etate, illos abandona le gruppo: le masculos tentara de facer su proprie grege o tentara prender un per le fortia, durante que le feminas se installara in altere differente gruppos, assecurante assi le intercambio de material genetic.
Le cavallo de Prjevalski supervive con multo parve rationes e pote supportar le extremos inter le calor e le frigido. Como qualcunque altere cavallo, istos animales se alimenta principalmente de herbas. Su principal predator es le lupo. Impossibile a domesticar per natura, on pote ni domar lo, ni montar lo.
Durante le Pleistoceno, iste subspecie esseva diffundite per un grande parte de Asia, durante que in Europa viveva altere specie simile, le Tarpan (Equus caballus gmelini), que se extingueva in le seculo XIX.
Declinava trans le situation de bon parte del steppas asiatic per boscos e desertos al initio del Holoceno. Il se crede que iste animal esseva domesticate le prime vice in le prateria de Asia central verso le anno 3000 aC, originante plures subspecies de cavallos domestic asiatic.
Le plus proxime al cavallo de Przewalskii es le cavallo mongol, que gratias a su stato de semilibertate traditional se ha cruciate con illo usque tempores multo recente. Nonobstante, post alicun seculos le population salvage se reduceva debite al chassa e le competentia del animales domestic per le pasturas.
Le subspecie esseva discoperite in 1879 per le general russe de origine polac Nikolai Mijailovich Prjevalski (1839-1888), explorator naturalista amateur. In su honor se baptisava iste cavallo initialmente como un specie nove in 1881, Equus przewalskii (Przewalski es le forma antique de Prjevalski), anque tosto se videva que era un simple subspecie del cavallo domestic, Equus caballus.
In 1900 se poneva in marcha un grande expedition pro capturar exemplares vive e apportar los a differente zoos de Europa.
In esse epocha adhc se incontrava in plure zonas del est de Kazakhstan, Mongolia e nord-est de China, sed in le decennio sequente le numero declinava debite al persecution human (chassate per su carne per le chassatores mongol).
In 1967 un pastores mongol videva le ultime grege salvage, de tan sol 12 - 15 exemplares, e in 1969 se videva un exemplar vive in le steppas de Mongolia le ultime vice.
Octo annos post se creava le Fundation pro le Preservation e Protection del Cavallo de Przewalki, que initiava un programma pro stimular le intercambio de animales inter le jardines zoologic et augmentar assi su pauc variabilitate genetic.
Mais le specie esseva perpetuate per le specimens in le zoos de maniera efficace, proque al final del seculo XX contava 1600 individuos. Projectos que habeva como scopo retornar animales in Mongolia comencia a apparer.
Post de 10 annos de preparation, in 1992, 12 cavallos esseva liberate in le sud-west de Mongolia deinde de haber percurrite le 6 000 km que separa la Lozère, (Francia) ubi illos esseva reacclimatate de Mongolia.
Le 12 exemplares se adaptava e reproduceva al perfection, in un zona que in 1998 se converteva in le Parco National Hustai.
In un censo realisate in 2005, le population mundial de istes cavallos era de circa de 1500, omne descende de 31 cavallos que viveva in captivitate in 1945, le majoritate descende de approximatemente 15 capturate circum de 1900. Un operation inter le Zoological Society of London e scientistas mongol ha resultate in un successo le reintroduction de istes cavallos in lor habitat natural in Mongolia assi in 2005 il habeva un population libere que contava circa 248 animales in stato salvage.
Equus ferus przewalskii es un taxon.
Przewalsczégò kóń (Equus przewalskii) – to je niepôrokòpëtny susk z rodzëznë kòniowatëch. Òn jesz mòże żëc dzëkò w Azji.
Przewalski's horse (pronoonced /ʃᵻˈvælski/ shə-VAL-skee or /zᵻˈvɑːlski/ zə-VAHL-skee; Khalkha Mongolie: тахь, takhi; Ak Kaba Tuvan: [daɣə//daɢə] dagy; Polish: [pʂɛˈvalski]; Equus ferus przewalskii)[2] or Dzungarian horse, is a rare an endangered subspecies o wild horse (Equus ferus) native tae the steppes o central Asie, specifically Mongolie.[3]
Przewalski's horse (pronoonced /ʃᵻˈvælski/ shə-VAL-skee or /zᵻˈvɑːlski/ zə-VAHL-skee; Khalkha Mongolie: тахь, takhi; Ak Kaba Tuvan: [daɣə//daɢə] dagy; Polish: [pʂɛˈvalski]; Equus ferus przewalskii) or Dzungarian horse, is a rare an endangered subspecies o wild horse (Equus ferus) native tae the steppes o central Asie, specifically Mongolie.
It Przewalskihynder, ek wol it Dzjûngaarske hynder (Equus ferus przewalski), is in seldsume wylde hyndersoart, dy’t yn 1969 foar it lêst yn it wyld sjoen is yn Mongoalje. It hat nei alle gedachten it hyndersoart west dêr’t de Mongoalske krigers fan Dzjengis Kaan op riden ha. De Mongoalske namme foar it ras is Takhi, útsprutsen as Tech.
Yn 1881 waard it Przewalskihynder ûntdutsen troch Nikolaj Przewalski. It krige syn namme. L.S. Poljakov konkludearre dat dit hynder in wylde hynstesoart wie, hy joech it de offisjele wittenskiplike namme Equus przewalski (Poljakov 1881). Hjoed de dei is de offisjele namme Equus ferus przewalski (Poliakov 1881).
It Przewalskihynder hat koartere skonken as oare hynders. Trochstrings is de hichte 1.32 meter, de lingte 2.01 meter mei in 90 sintimeter lange sturt. Se hawwe in gewicht fan likernôch 300 kilo.
De kleur is wat bêzje brún, wat donkerder op de rêch en gieler nei de búk ta. Troch it jier hinne feroaret de kleur wat. Simmerdeis is de kleur in stik ljochter dan winterdeis. De manen fan it hynder steane rjocht oerein.
Yn it wyld libje de Przewalskihynders yn sosjale groepen mei in dominante hynst, in dominante merje, oare merjes en de neikommelingen. Alle groepen hawwe in eigen gebiet, yn it gebiet rint it keppel sa’n 5 oant 10 kilometer deis. Der wurdt in protte iten en dronken. Yn de nacht komt it keppel byinoar en wurdt der sa’n fjouwer oeren sliept. Keppels komme wolris byelkoar yn it gebiet, faak bard dit sûnder problemen omdat de hynsten de merjes mear beskermje as it gebiet.
Hynsten sette it gebiet fan de keppel út troch it markearen fan de úteinen. Dat bard troch dong út te lizzen om in beskate ôfstân. As in merje mige moat docht in hynst dat faak ek op itselde plak, sa lit hy sjen dat de merje by syn keppel is.
De wrâld populaasje fan it Przewalskihynder bestiet út allegear neikommelingen fan 9 fan de 31 hynders dy’t yn 1945 yn finzenskip sieten. Dizze njoggen wienen wer neikommelingen fan likernôch 15 hynders dy’t om 1900 hinne finzene binne.
Yn it wyld libje der op it stuit sa’n 250 fan Przewalskyhynders. Yn totaal wurdt rûsd (2005) dat der 1.500 Przewalskihynders binne op it stuit.
Yn de 15e iuw, Johann Schiltberger dokumintearre as ien fan de earste Jeropeanen it hynder yn it deiboek fan syn trip nei Mongoalje as finzene fan de Mongoal Khan. It hynder is neamd nei de Russyske koalenel Nikolai Przewalsky (1839-1888). Hy beskreaun it hynder yn 1881, nei dat der op ekspedysje gien wie om it hynder op te sykjen.
In protte hynders binne om 1900 hinne troch Carl Hagenbeck finzene en yn bistetúnen belâne.
It Przewalskihynder as wylde soart is yn de jierren ’60 fan de 20e iuw útstoarn. It lêste keppel is yn 1967 sjoen en it lêste yndividuele hynder yn 1969. Ekspedysjes nei it hynder slaggen der net yn it Przewalskihynder yn it wyld te fine. It hat dêrnei foar safier bekend mear as 30 jier útstoarn west yn it wyld.
Nei 1945 wienen der noch twa populaasjes oer, yn de bistetúnen fan Múnchen en Praach. In wichtige groep hynders yn Askania-Nova is troch Dútske soldaten ôfmakke en in groep yn de Feriene Steaten wie útstoarn.
Omdat om 1900 hinne in stik as wat fôlen finzene naam wienen wêrmei fierder fokt wie, wienen der yn bistetúnen genôch bisten om it tal hynders grutter te meitsjen. De basis fan alle libben Przewalskihynders is werom te fieren op 15 hynders.
As ynteelt safolle ûnderdiel útmakket fan in soart, dan moat der mei in stamboek rêd in grut tal bisten fokt wurde wêrnei it mooglik wurdt om bisten fierder út te selektearjen.
Yn 1977 wienen der oer de wrâld 300 Przewalskihynders. Der waard in stamboek oprjochte en ferskate bloedlinen waarden byinoar brocht. It resultaat wie sûnere fôlen. Yn 1997 wienen der alwer sa'n 1.500 Przewalskihynders. Bisten út Jeropeeske bistetúnen binne yn ûnder oare it Natuerpark Lelystêd útset. In oare reservaat foar dit doel wie de Ooijpolder yn Dútslân. Fan hjirút binne de Przewalskihynders wer op ‘e nij útset yn Mongoalje.
Yn 1990 is begûn mei it wer útsetten fan de hynders yn it Hustain Nuruu Nasjonaal Park. Om de 2 jier waarden der 16 hynders frijlitten op it 60.000 hektare grutte gebiet.
Yn de tige swiere winter fan 2001 op 2002 binne der 20 fan de 60 hynders omkaan. Yn juny 2002 is der opnij in groep fan 14 hynders frijlitten yn it gebiet.
Tsjintwurdich wurd it hynder net mear as útstoarn yn it wyld beskôge mar as bedrige bistesoart.
It Przewalskihynder, ek wol it Dzjûngaarske hynder (Equus ferus przewalski), is in seldsume wylde hyndersoart, dy’t yn 1969 foar it lêst yn it wyld sjoen is yn Mongoalje. It hat nei alle gedachten it hyndersoart west dêr’t de Mongoalske krigers fan Dzjengis Kaan op riden ha. De Mongoalske namme foar it ras is Takhi, útsprutsen as Tech.
Το Άλογο Πρεζβάλσκι ή Άγριο άλογο Μογγολίας είναι σπάνιο και απειλούμενο άλογο που απαντά στις στέπες της Κεντρικής Ασίας. Δεν έχει οριστεί εάν επρόκειτο για είδος ή υποείδος. Σήμερα, τα ζώα αυτά μπορούν να βρεθούν μόνο σε ζωολογικά πάρκα, ενώ επρόκειτο για τα μοναδικά άγρια άλογα, καθώς άλλες ράτσες άγριων αλόγων είναι κατευθείαν απόγονοι εξημερωμένων ειδών. Θεωρείται πως τα άλογα Πρζεβάλσκι είναι απόγονοι των αλόγων που είχε ο πολιτισμός των Butai στην κεντρική Ασία.
Το άλογο του Przewalski περιγράφηκε το 1881 από τον L.S.Poliakov, αν και η ταξινομική θέση του αλόγου Przewalski παραμένει αμφιλεγόμενη και δεν υπάρχει συναίνεση είτε πρόκειται για ένα πλήρες είδος (Equus przewalskii), ένα υποείδος του άγριου ίππου (Equus ferus przewalskii, μαζί με τα άλλα υποείδη , το εξημερωμένο άλογο E. f. caballus και το εξαφανισμένο tarpan E. f. ferus), ή ακόμα και ένας υποπληθυσμός του εγχώριου ίππου.
Το Άλογο Πρεζβάλσκι ή Άγριο άλογο Μογγολίας είναι σπάνιο και απειλούμενο άλογο που απαντά στις στέπες της Κεντρικής Ασίας. Δεν έχει οριστεί εάν επρόκειτο για είδος ή υποείδος. Σήμερα, τα ζώα αυτά μπορούν να βρεθούν μόνο σε ζωολογικά πάρκα, ενώ επρόκειτο για τα μοναδικά άγρια άλογα, καθώς άλλες ράτσες άγριων αλόγων είναι κατευθείαν απόγονοι εξημερωμένων ειδών. Θεωρείται πως τα άλογα Πρζεβάλσκι είναι απόγονοι των αλόγων που είχε ο πολιτισμός των Butai στην κεντρική Ασία.
Аспи Пржевалский (Equusprzewalskii), як навъ ҳайвони тоқсум. Онро соли 1879 муҳаққиқи рус Н. М. Пржевалский дар Осиёи Марказӣ кашф кардааст. Аспи Пржевалский ёли кӯтоҳи сих, думи пӯпакмонанд, сари калон дорад (фарқи он аз асп дар ҳамин аст). Дарозии баданаш то 2,3 метр, баландиаш 1,3 метр; модинааш хурдтар мебошад. Рангаш сурхчаи зардтоб; ранги зери шикам ва фукаш бештар аст. Аз тахтапушташ ба дарозии бадан рахи сиёҳ дорад. Аспҳо дар биёбонҳои Ҷунгар маскун шуда буданд. Айни замон саршумори аспи Пржевалский дар боғҳои ҳайвонот ва мамнӯъгоҳҳо зиёд карда мешавад. Дар Хитой ва Муғулистон онро аз соли 1992 барои зиндагӣ дар шароити табиӣ мутобиқ карда истодаанд. Ҳоло тақрибан 200 сар аспи Пржевалский ба даштҳо (ба истилоҳ «ба табиат») сар дода шудаанд.
Аспи Пржевалский дар боғи ҳайвонот Аспи Пржевалский (Equusprzewalskii), як навъ ҳайвони тоқсум. Онро соли 1879 муҳаққиқи рус Н. М. Пржевалский дар Осиёи Марказӣ кашф кардааст. Аспи Пржевалский ёли кӯтоҳи сих, думи пӯпакмонанд, сари калон дорад (фарқи он аз асп дар ҳамин аст). Дарозии баданаш то 2,3 метр, баландиаш 1,3 метр; модинааш хурдтар мебошад. Рангаш сурхчаи зардтоб; ранги зери шикам ва фукаш бештар аст. Аз тахтапушташ ба дарозии бадан рахи сиёҳ дорад. Аспҳо дар биёбонҳои Ҷунгар маскун шуда буданд. Айни замон саршумори аспи Пржевалский дар боғҳои ҳайвонот ва мамнӯъгоҳҳо зиёд карда мешавад. Дар Хитой ва Муғулистон онро аз соли 1992 барои зиндагӣ дар шароити табиӣ мутобиқ карда истодаанд. Ҳоло тақрибан 200 сар аспи Пржевалский ба даштҳо (ба истилоҳ «ба табиат») сар дода шудаанд.
Пржевалскиев коњ (науч. Equus ferus przewalskii, монголски: тахь)[2] — редок и загрозен подвид на дивиот коњ (Equus ferus) од степите на централна Азија.[3] До релативно скоро важел за изумрен во дивината (последната единка во Монголија е видена во 1966 г.), но денес е востановен во своето матично живеалиште во неколку поважни заштитени области.[1] Таксономската положба на ова животно сè уште е неутврдена, бидејќи некои стручњаци го смеаат за посебен вид, Equus przewalskii.
Животното може да се види во Зоолошката градина во Скопје.
Други народни имиња му се азиски див коњ и монголски див коњ.[4] Стандардното име го добил по истакнатиот руски природонаучник и истражувач Николај Пржевалски (1839-1888).
Највеќето „диви коњи“ денес, како американскиот мустанг или австралискиот брамби, се всушност подивени коњи потекнати од питоми единки кои избегале да живеат во дивина. За разлика од нив, Пржевалскиевиот коњ никогаш не е припитомен и затоа денес е единствениот вистински див коњ на светот. Претставува еден од трите познати подвидови на дивиот коњот (Equus ferus) — другите два се домашниот коњ (Equus ferus caballus) и the изумрениот тарпан (Equus ferus ferus). Во дивината постојат подвидови од други членови на семејството на коњите, како што се зебрата и разните подвидови на африканското диво магаре, куланот и кијангот.
Сите Пржевалскиеви коњи денес водат потекло од 9 единки (од вкупно 13) заловени во 1945 г.[5], кои пак се потомци на 15 единки заловени во 1900 г. Животното е повратено од зоолошките градини во својата матична средина благодарение на успешната соработка помеѓу Лондонското зоолошко друштво и монголските научници. Во 2011 г. нивната бројност во дивината е проценета на 300 единки.[6] Во заробеништво пак, на почетокот од 1990-тите живееле 1.500 Пржевалскиеви коња, во споредба со само 13 во 1945 г.[7]
Женките достигнуваат полова зрелост за возраст од три години, а бременоста трае 11-12 месеци. Процесот на размножување има сезонски карактер, што во Монголија се случува од крајот на мај, јуни или јули. Мажјаците почнуваат да се парат на возраст од пет години. По инстинкт, мажјакот почнува да собира своја група со кобили или бара постоечка група со водач. Во вториот случај, дојдениот мажјак се бори со него за превласт, а потоа женките го следат победникот. Ждребгето застанува на нозе речиси штом ќе се роди (за еден час) и може веднаш да оди.
Пржевалскиевиот коњ има набиена градба во однос на домашниот коњ, а нозете му се пократки. Висок е околу 122–142 см, долг е 2,1 м и тежи приближно 300 кг. По боја е сивокафеав, со посветли делови оздола, околу очите и на муцката. Гривата е исправена и темнокафеава, слабините се светлокафеави, а стомакот и деловите околу муцката му се жолтеникаво бели. Нозете често имаат бледи пруги, кои исто така претставуваат примитивни белези.[8] Опашката е долга 90 см, со подолга основа, а пократки влакна од домашните раси.
Задните копита му се подолги од предните и имаат значајно подебел табан од другите коњски раси.
Има 66 хромозоми, споредено со 64 кај сите други видови коњи.[9]
Пржевалскиевиот коњ се храни претежно со растенија како пирејот, остриката (Carex), бобовите и главоцветните растенија.[10] Претпочитаат разни растенија во разни годишни времиња: напролет сакаат пиреј (Elymus repens), сребреника (Corynephorus canescens), валиски виук (Festuca valesiaca) и бела лобода (Chenopodium album). На почетокот на летото претпочитаат ежевка (Dactylis glomerata) и детелина (Trifolium), а кон крајот на летото пиреј и птичја глушина (Vicia cracca).[10] Зиме јадат врба (Salix), круша (Pyrus communis), диво јаболко (Malus sylvatica), бел бор (Pinus sylvestris, роза (Rosa) и евла (Alnus). Покрај тоа, знаат да копаат по виук (Festuca spp.), безосилеста класатка (Bromus inermis) и пиреј што расте под снегот и мразот. Зимската исхрана е мошне слична на онаа на домашниот коњ. Во овој период, матаболизмот им забавува и храната ја варат побавно отколку во другите периоди. Начелно земено како вид, Пржевалскиевиот коњ најчесто се храни со пиреј, црвена детелина (Trifolium pratense), птичја глушина, обична ливадарка (Poa trivialis), ежевка и класатка.[10]
Пржевалскиев коњ (науч. Equus ferus przewalskii, монголски: тахь) — редок и загрозен подвид на дивиот коњ (Equus ferus) од степите на централна Азија. До релативно скоро важел за изумрен во дивината (последната единка во Монголија е видена во 1966 г.), но денес е востановен во своето матично живеалиште во неколку поважни заштитени области. Таксономската положба на ова животно сè уште е неутврдена, бидејќи некои стручњаци го смеаат за посебен вид, Equus przewalskii.
Животното може да се види во Зоолошката градина во Скопје.
Други народни имиња му се азиски див коњ и монголски див коњ. Стандардното име го добил по истакнатиот руски природонаучник и истражувач Николај Пржевалски (1839-1888).
Највеќето „диви коњи“ денес, како американскиот мустанг или австралискиот брамби, се всушност подивени коњи потекнати од питоми единки кои избегале да живеат во дивина. За разлика од нив, Пржевалскиевиот коњ никогаш не е припитомен и затоа денес е единствениот вистински див коњ на светот. Претставува еден од трите познати подвидови на дивиот коњот (Equus ferus) — другите два се домашниот коњ (Equus ferus caballus) и the изумрениот тарпан (Equus ferus ferus). Во дивината постојат подвидови од други членови на семејството на коњите, како што се зебрата и разните подвидови на африканското диво магаре, куланот и кијангот.
Пржевальский лаши (лат. Equus ferus przewalskii Equus ferus przewalskii, монг. тахь) — Азире пурăнакан хир лашин кĕçĕн тĕсĕ. Хăшпĕр таксономистсем ăна уйрăм Equus przewalskii тĕсе уйăраççĕ.
1879 çулта Николай Михайлович Пржевальский 13 çынран тăракан ушкăнăн ертÿçи пулса Зайсан хулинчен виççĕмĕш çулçÿревне тухнă. Урунгу юханшывĕ тăрăх Хами оазис тата пушхир тăрăх Са-Чжеу оазис, Тань-Шань хысакĕсем урлă Тибета, Сенкер юханшыв (Мур-Усу) çине тухнă. Тибет правительстви Пржевальскине Лхасуна кĕртесшĕн пулман, вырăнти халăхĕ вара çав териех пăлханнă пирки, Пржевальскин, Танг-Ла ту хасакĕсен урлă каçнăскерĕн тата Лхасаран 250 çухрăм çех пулнă пулин те, Ургуна таврăнма тивнĕ.
1881 çулта Раççея таврăнсан, Пржевальский хăйĕн виççĕмĕш çулçÿревĕ çинчен çырса пĕлтернĕ. Вăл унччен пĕлмен çĕнĕ лаша тĕсĕ çинчен пĕлтернĕ, каярах ăна унăн ятне панă.
Пржевальский лаши (лат. Equus ferus przewalskii Equus ferus przewalskii, монг. тахь) — Азире пурăнакан хир лашин кĕçĕн тĕсĕ. Хăшпĕр таксономистсем ăна уйрăм Equus przewalskii тĕсе уйăраççĕ.
Такхи, яисә Пржевальский аты (лат. Equus ferus przewalskii) — Үзәк Азия төбәгендә яшәүче кыргый атлар төре. Такхи аты Кызыл китапка керә. Табигатьтә алар тулысынча кешеләр тарафыннан кырылып бетү сәбәпле, аларның популяциясен табигый шартларга яңадан чыгару процессы бара.
Такхи – бик борынгы ат. Аның сурәтен Испаниянең борынгы мәгарәләре стеналарында күрергә мөмкин: неолит чорында бу ат Пиреней ярымутравында яшәгән. Якынча Халыкларның Бөек күченешендә такхилар Европаның көньяк чикләреннән Кара диңгез буйларына, Идел артына, Ырымбур далаларына, Азиянең үзәгенә таба күченгәннәр. Ырымбур галимнәре дә такхины (бездә «Пржевальский аты» дияргә яраталар) далада иркендә үрчетү эше белән шөгыльләнергә исәплиләр.
1878 елда Н.М.Пржевальскийның географик экспедициясе көньяк Монголия үзәннәренә килеп чыга. Эссе көннәрнең берсендә ялга туктагач, болар күзенә еракта, рәшә эчендә ат көтүе чалына. Сизгер атлар, кешеләр төркемен күрү белән, ә дигәнче юкка чыгалар. Әле шул чакларда ук бу кыргый ат бик сирәк очрый торган җан иясе була. Монголлар аларны ите бик тәмле булган өчен аулыйлар. Пржевальскийга да ике атны тотып бирәләр, тикшергәч, әлеге кыска аяклы, төз гәүдәле һәм ирек сөючән бу атның әле фәнгә билгеле булмаган токым икәнлеге ачыклана.
ХХ гасыр башында Монголиядә такхилар тулысынча юкка чыга. Дөрес, Европа зоопаркларына йөзләп кыргый атны алып чыгарга өлгерәләр-өлгерүен. Моннан 47 еллар элек монгол журналистлары Гоби тирәсендә такхилар сакланып калган, дигән сүз тараталар. Әлеге мәгълүматны ул чактагы совет галимнәре тикшерергә алына, әмма алар атларны тапмыйлар.
Кырык еллар элек инглиз зоологлары монгол далаларына зоопаркларда үстерелгән такхиларны җибәрәләр. Исәпләре – аларны иректә үрчетү була. Әмма әлеге игелекле ният бик аяныч тәмамлана – монгол аратлары (крестьяннары) бу атларны аулап, тәмле итеп ашап бетерәләр. Шуны да өстәргә кирәк, Икенче бөтендөнья сугышы вакытында Аурупа зоопаркларындагы такхилар иткә озатыла. Украинаның Аскания-Нова тыюлыгында такхиларның зур булмаган көтүе саклана.
1978 елны ике голланд энтузиасты – Ян Боуман һәм Инга Хейнсдийк такхи атларын эзләү, табу, торгызу эшен башлап җибәрәләр. Эзләүгә һәм Монголия далаларына җибәрергә яраклыларын сайлап алуга җиде ел вакыт китә. Такхи аты ул вакытларда Чехословакия, Алмания, Англия, Куба, Австралия, Уругвай һәм Украина зоопаркларында була. Акрынлап, голланд фермасына 53 яшь ат туплыйлар. Аларны иреккә җибәрү өчен Монголиядә яраклы урын табу бурычы алга килеп баса.
Беренче табун өчен далада яраклы төбәк табу гына җитми әле, монда тулы бер системаны эшкә җигәргә туры килә: атларны саклау, читкә таратмау, ветеринария хезмәте, бүреләрдән саклау өчен егерьлар отряды булдыру хаҗәте алга килеп баса. Ниһаять, олы яшьтәге бер монгол яраклы урынны табарга ярдәм итә. Кечерәк таулар белән уратып алынган Хөстәин Нороос дигән 50 мең гектарлы җирдә, аның әйтүе буенча, борын заманнарда ук киек-җанвар яшәгән, бирегә ханнар, ә соңгырак елларда партия «ханнары» ауга килә торган булганнар.
Шулай итеп, 1992 елның июлендә 16 такхи атын әлеге җиргә алып киләләр. 1995 елны тагын бер төркем такхины китерәләр. Ә инде 1997 елда далада 140 такхи чабышып йөри, боларның яртысы инде – Монголия җирендә иректә туган атлар була. 2000 елда исә баш саны икеләтә арта.
Монгол тыюлыгындагы атлар өчен төп куркыныч бүреләр була. Әмма борынгы инстинктлары аларга ерткычлардан әйбәт сакланырга булыша. Берсендә зоологлар ат көтүенә бүре өере һөҗүм итүнең шаһиты булалар. Башлыкка ияреп, атлар, колыннарны эчтә калдырып, бик тиз генә түгәрәк ясап басалар. Башлык исә үзе әйләнә тирәли сикереп чабып йөри: бүреләргә тоягы белән дә эләктерә, тешләп тә ала. Бер сәгать буе ерткычлар оборонаны өзәргә маташалар, әмма бер генә колынны да, атны да эләктерә алмыйча китеп барырга мәҗбүр булалар.
Ә атлар өчен икенче куркыныч – кеше. Якын-тирәләрдә яшәүчеләр яшертен генә хуҗалыктагы атларын такхилар белән кушалар. Ә токымны бозарга ярамый. Киләчәктә, такхиларның баш саны Монголиядә тиешле күләмгә – 30 меңгә җиткәч, җирле атларны да кыргыйлар белән «иснәштерергә» мөмкин булачак, ди белгечләр.
Такхи, яисә Пржевальский аты (лат. Equus ferus przewalskii) — Үзәк Азия төбәгендә яшәүче кыргый атлар төре. Такхи аты Кызыл китапка керә. Табигатьтә алар тулысынча кешеләр тарафыннан кырылып бетү сәбәпле, аларның популяциясен табигый шартларга яңадан чыгару процессы бара.
Такхи – бик борынгы ат. Аның сурәтен Испаниянең борынгы мәгарәләре стеналарында күрергә мөмкин: неолит чорында бу ат Пиреней ярымутравында яшәгән. Якынча Халыкларның Бөек күченешендә такхилар Европаның көньяк чикләреннән Кара диңгез буйларына, Идел артына, Ырымбур далаларына, Азиянең үзәгенә таба күченгәннәр. Ырымбур галимнәре дә такхины (бездә «Пржевальский аты» дияргә яраталар) далада иркендә үрчетү эше белән шөгыльләнергә исәплиләр.
1878 елда Н.М.Пржевальскийның географик экспедициясе көньяк Монголия үзәннәренә килеп чыга. Эссе көннәрнең берсендә ялга туктагач, болар күзенә еракта, рәшә эчендә ат көтүе чалына. Сизгер атлар, кешеләр төркемен күрү белән, ә дигәнче юкка чыгалар. Әле шул чакларда ук бу кыргый ат бик сирәк очрый торган җан иясе була. Монголлар аларны ите бик тәмле булган өчен аулыйлар. Пржевальскийга да ике атны тотып бирәләр, тикшергәч, әлеге кыска аяклы, төз гәүдәле һәм ирек сөючән бу атның әле фәнгә билгеле булмаган токым икәнлеге ачыклана.
ХХ гасыр башында Монголиядә такхилар тулысынча юкка чыга. Дөрес, Европа зоопаркларына йөзләп кыргый атны алып чыгарга өлгерәләр-өлгерүен. Моннан 47 еллар элек монгол журналистлары Гоби тирәсендә такхилар сакланып калган, дигән сүз тараталар. Әлеге мәгълүматны ул чактагы совет галимнәре тикшерергә алына, әмма алар атларны тапмыйлар.
Кырык еллар элек инглиз зоологлары монгол далаларына зоопаркларда үстерелгән такхиларны җибәрәләр. Исәпләре – аларны иректә үрчетү була. Әмма әлеге игелекле ният бик аяныч тәмамлана – монгол аратлары (крестьяннары) бу атларны аулап, тәмле итеп ашап бетерәләр. Шуны да өстәргә кирәк, Икенче бөтендөнья сугышы вакытында Аурупа зоопаркларындагы такхилар иткә озатыла. Украинаның Аскания-Нова тыюлыгында такхиларның зур булмаган көтүе саклана.
1978 елны ике голланд энтузиасты – Ян Боуман һәм Инга Хейнсдийк такхи атларын эзләү, табу, торгызу эшен башлап җибәрәләр. Эзләүгә һәм Монголия далаларына җибәрергә яраклыларын сайлап алуга җиде ел вакыт китә. Такхи аты ул вакытларда Чехословакия, Алмания, Англия, Куба, Австралия, Уругвай һәм Украина зоопаркларында була. Акрынлап, голланд фермасына 53 яшь ат туплыйлар. Аларны иреккә җибәрү өчен Монголиядә яраклы урын табу бурычы алга килеп баса.
Беренче табун өчен далада яраклы төбәк табу гына җитми әле, монда тулы бер системаны эшкә җигәргә туры килә: атларны саклау, читкә таратмау, ветеринария хезмәте, бүреләрдән саклау өчен егерьлар отряды булдыру хаҗәте алга килеп баса. Ниһаять, олы яшьтәге бер монгол яраклы урынны табарга ярдәм итә. Кечерәк таулар белән уратып алынган Хөстәин Нороос дигән 50 мең гектарлы җирдә, аның әйтүе буенча, борын заманнарда ук киек-җанвар яшәгән, бирегә ханнар, ә соңгырак елларда партия «ханнары» ауга килә торган булганнар.
Шулай итеп, 1992 елның июлендә 16 такхи атын әлеге җиргә алып киләләр. 1995 елны тагын бер төркем такхины китерәләр. Ә инде 1997 елда далада 140 такхи чабышып йөри, боларның яртысы инде – Монголия җирендә иректә туган атлар була. 2000 елда исә баш саны икеләтә арта.
Монгол тыюлыгындагы атлар өчен төп куркыныч бүреләр була. Әмма борынгы инстинктлары аларга ерткычлардан әйбәт сакланырга булыша. Берсендә зоологлар ат көтүенә бүре өере һөҗүм итүнең шаһиты булалар. Башлыкка ияреп, атлар, колыннарны эчтә калдырып, бик тиз генә түгәрәк ясап басалар. Башлык исә үзе әйләнә тирәли сикереп чабып йөри: бүреләргә тоягы белән дә эләктерә, тешләп тә ала. Бер сәгать буе ерткычлар оборонаны өзәргә маташалар, әмма бер генә колынны да, атны да эләктерә алмыйча китеп барырга мәҗбүр булалар.
Ә атлар өчен икенче куркыныч – кеше. Якын-тирәләрдә яшәүчеләр яшертен генә хуҗалыктагы атларын такхилар белән кушалар. Ә токымны бозарга ярамый. Киләчәктә, такхиларның баш саны Монголиядә тиешле күләмгә – 30 меңгә җиткәч, җирле атларны да кыргыйлар белән «иснәштерергә» мөмкин булачак, ди белгечләр.
