بازلاء

Aate
Aate (Pisum sativum) Systematik Familie: Fabaceae Unnerfamilie: Faboideae Sleek: Pisum Oard: Aate (Pisium sativum)

Ju Aate (Pisum sativum; düütsk: Erbse) heert tou do Puule-Frucht-Plonten of Leguminosen (Fabaceae). Ju wäd al sänt Begin fon ju Buuräi in ju Jungsteentied as Kultuurplonte tuchted, uumdät hiere Säidkoarele, do Aate, ieten wäide. Dät rakt gräine un griese Aate un uk Struukaate un wüülde Aate.

• die Blossem

• ju Puule

• eepene Puule

Allwirha, Allwi icha Arwija (Pisum sativum) nisqaqa huk chaqallu chakra yuram. Chaqallunpi achka prutinayuq murukunatam yanuspa mikhunchik.

Hawa t'inkikuna

• Commons nisqaqa multimidya kapuyninkunayuqmi kay hawa: Allwirha.

• Wikispecies nisqaqa qillqasqa p'anqayuqmi kay hawa: Allwirha

De atepoele (Latien: Pisum sativum) is een plaante die beheurt tot de vlinderbloemefemilie (Fabaceae, synoniem: Papilionaceae). De ronde eetbere boon van de atepoele numen ze vaeke dopaten of dopperties. De boon wodt pattietoeren kookt en eten mit appelsmotse, ok wodt d'r vaeke sop van maekt. De gemiddelde atepoele weegt tussen de 0,1 en 0,36 gram.

Inhooldsstoffen

100 gram vasse (rauwe) atepoelen bevatten gemiddeld 10 g koolhydraoten, 5 g eiwit en 0,3 g vet. Veerder an mineraolen 20 mg kalcium, 2 mg iezer en an vitamines 0,4 mg karoteen, 0,17 mg B1, 0,16 mg B2 en 50 mg C. De energieweerde van 100 g is 264 kJ.

Nedersaksisch

• Drèents: aart, arft(e), art
• Grunnegs: aard(e), aarft(e)
• Stellingwarfs: atepoelen
• Urkers: urte
• Veluws:
  • aart, arte, ärte
  • arft(e), ärfte
  • arfe, ärfe
  • ate (Klanenbeek, Hall)
  • ätte (Apeldoorne)
  • raasdonder (Lieren)

Baqilê xatûnî, polik, bezelî (Pisum sativum) riwekek ji famîleya baqilan (Fabaceae) ye. Pirranî biharê wekî sebzeyên din ên beragî, nûber tên çandin. Çend cureyên hene. Kulîlka wê spî yan di rengê binevşê de ye. Li Kurdistanê kêm be jî çandiniya wê tê kirin. Di kurdî/îraniya kevn de ji cureyekê wê re besîle digotine.

Ji vir 10 hezar sal berê jî dihatiye xwarin. Li bakurê Mezopotamya, Zagrosan belav bûye. Gorî Berthold Laufer di sedsala 3em de derbasê navenda Asyayê. Di zimanê hîtîtî de navê wê gu-tur bûye. Fosîlên wê yên herî kevn li Sûrîyê hatine vedîtin. Cureyên wê yên bejî jî hene û li Kurdistanê jî tên dîtin.

Cureyên wê û navên wan bi kurdî

• Baqilê xatûnî ya Bidlîsê, Pisum sativum, speciosum: Ev formeke bejî ye lê ji aliyê mirovan ve tê xwarin û çandiniya wê tê kirin. Bi taybetî li Kurdistan, Îran, Turkmenistan, devedora Deryaya Navîn cihwar e. Di xwarinan de herî pirr ev tê bikaranîn.

• Polik, Pisum sativum, syriacum: Ev jî formeke bejî ye, bêî çandiniyê jê di xwezayê de gelek tê dîtin. Li Kurdistan, Rojhilata Navîn, Kîpros, Anatoliya, Qefqaz, Îranê di xwezayê de tê dîtin, herwiha çandiniya wê dikin.

• Bezelî, Pisum sativum, transcaucasicum: Bi taybetî li Qefqazê.

• Şoqil, Pisum sativum, abyssinicum: Li Yemen, Etiyopya.

• Nokekesk an baqilê xatûnî ya Rihayê, Pisum sativum, asiaticum: Cureyê herî belavbûyî ev e. Ji Spanya heya rojhilatê Asyayê çandiniya wê tê kirin. Di pêjgeha kurd de baqilê xatûnî û nokekesk bêhtir tên bikaranîn.

• Polika Mêrgê, (Pisum sativum, arvense: Teze jî tê xwarin, hebên hundir hûrik in. Li Ewropa bo êm û qûtê tê çandin.

• Polika glover, (Pisum sativum, medullare): Hebên wê hinekê mezin û glover in. Di xwarinan de hebikên wê yên hişkirî tên bikaranîn. Tehma ard (arvan) dide, hin kes xwerû di seleteyan de bikartînin.

• Bezeliya hişk, di zanistiyê ew jî bi navê (Pisum sativum) tê binakirin. Navekê taybet lê nehatiye kirin. Hebikên wê hindik şîrin û hişk in. Bo xwarinan ne kêrbar e, lewra zû nakele.

• Polika zadeganan (Pisum sativum, axiphium): Bezeliya herî hezkirî ye. Çandiniya wê dîsa jî kêm e. Hinekê qalikê wê mezin û şîrîn e.

Çavkanî

• Berthold Laufer, Sino-Iranica, rûpel 305

Girêdan

• Agahiyên berfireh (almanî)

Bizelja është një bimë barishtore që mbillet, e cila përdoret për tu ushqyer duke e bërë gjellë, etj.

Earta (Pisum sativum) lea eartašaddu.

Tekst üüb Öömrang

At eert of guard-eert, uk irt (Pisum sativum) as en bongfrücht (Fabaceae) an woort hal faan minsken eden of uk üs fuder brükt.

Bilen

• Pisum sativum

Ferwisang efter bütjen

D' errewete (Pisum sativum) is e plante uut de vlinderblommefamilie. Der is indertyd vele genetisch ounderzoek van Gregor Mendel ip die plantn gedoan.

De noame erreweten wordt surtout gebruukt voe de zoaden van die plante. Dat zyn klêne groene bolletjes (6 tot 12 mm diameter), die voe groensel g'eetn wordn.

Achter da ze getrokken zyn wirden de bôonn geprôost om d'erreweten uut de schokken t'oalen. Ze wirden geblancheerd ('n poar minuten gekokt) en ton gestoofd in beuter me 'n bitje andjoen of sjalotten. Sommigste minsen doen d'er ôok 'n bitje suker by.

Er bestoat ôok n'oantal courante variëteitn:

• de kapucyner of siererrewete: wit-purperen blommn en 'n blauwe peule
• de klênere en plattere variëteit die jounk me schokke en ol ipgeetn wird: de mangetout
• de grôtere sôorten vô 't bêesteteetn

D'erreweten wirden ôok gedrôogd vô ze beter te kunn bewoaren. Oas ze gedrôogd zyn goat ulder velleke gemakkelikker of en klappen we dikwils van spliterreweten.

• de witte en groene variëteit wordt gebruukt voe in de soepe en puree te mixen
• de pois chiche es 'n Indische variant in 't wit of in 't zwart, klêner en en mêer uutgesproken notesmoake

Verwant an de erreweteplante is de plante Glycyrrhiza glabra, woavan dat stikkn van de wortel kalissiestokskes noemn.

• Gedroogde Pisum sativum
• Erreweten in de peule
• Vessche uutgedoane erreweten
• Errewetesoepe mè roggebrôod en spek

Grašak (lat. Pisum sativum) je jednogodišnja zeljasta biljka iz porodice Fabaceae (nekada Papilionaceae = leptirnjače): mahunarke, a kao povrće se svrstava u zrnaste mahunarke.^[1]

Opis

Stabiljka graška je zeljasta, jednogodišnja, zavisno od sorte, obično polegla ili uspravna. Može se granati, ali i biti nerazgranata. Nema dovoljno mehaničkih elemenata pa je polegla ili se povija, zbog čega joj u povrtnjaku treba čvrsta mehanička potpora.

Listovi su perasto složeni, s 1-3 para listića. Cvjetovi su mu skupljeni u grozdaste cvatove, dvospolni su i zigomorfni. Oblik im je leptirast, sa zvonastom čašicom koja ima jajasto lancetaste zupce (gornji su kraći od donjih). U krunici su zastavica, krilce i čunić. Zastavica je crvenkasta, ljubičasta ili bijela; široka je i obrnuto srcasta. Krila su tamnocrvena ili bijela, a čunić ružičast ili blijedozelen. Od deset prašnika, devet ih je sraslo, a jedan je slobodan. Plodnica je gotovo sjedeća, sa više sjemenih zametaka. Plod je mahuna, uglavnom prava i na krajevima zašiljena, duga 4–11 cm.

Porijeklo

Divlji samonikli grašak nije upotrebljavan za hranu, iako su najstarija nalazišta graška zabilježana u neolitskim nalazištima. Grašak je pronađen i u starogrčkim grobovima od prije oko 6.000 godina p. n. e, a u južnoj Rusiji u slojevima koji datiraju od prije oko 5.000 godina. U Evropu je grašak stigao početkom srednjeg vijeka, vjerovatno s Bliskog Istoka, u vrijeme velikih seoba naroda. Prema pouzdanim podacima, Evropljani su u 17. stoljeću često pripremali razna jela od graška.

Uzgoj

Grašak se danas uzgaja u širom svijeta, a najviše u Rusiji, Kini, Indiji i SAD-u, što upućuje na zaključak da grašak dobro uspijeva u podnebljima s prohladnom i vlažnom klimom. Veoma je ekonomičan jer daje relativno visoke prinose, a plodovi se mogu jednostavno konzervirati i koristiti tokom cijele godine. U novijim biotehičkim uvjetima, uzgaja se tokom cijele godine, u klimatiziranim plastenicima.

Grašak je okarakteriziran veoma plastičnim rasponom variranja mnogih osobina, kako kvantitativnih tako i kvalitativnih. To se posebno odnosi na boju i oblik cvijeta i ploda te visinu i ostala svojstva stabljike. Danas je poznato mnoštvo sorti graška. Rezultati eksperimentalno ukrštanja nekih od njih, Mendel je spoznao osnovne zakonitosti suvremene genetike.

Energetska vrijednost

Kao i sve mahunarke, grašak je povrće visoke hranljive vrijednosti. U 100 grama ima 81 kcal/339 kЈ. Bogat je izvor ugljikohidrata (14,46%) i vlakana u obliku galaktana, fruktoze i dr. U odnosu na nemahunasto povrće, posebno se odlikuje visok sadržaj proteina (5,42%), zahvaljujući čvorićima u korijenu u kojima se nalaze bakterije (Bacterium radicicola). One su sposobne da vežu slobodni dušik iz zraka i pretvaraju ga u vrijedne aminokiseline, komponente proteina. Uz proteine i ugljikohidrate, sadrži i i masti i lecitin, koji su dosta važni za finkcioniranje nervnog sistema.

Za vrijeme klijanja, u zrnima graška nastaju vitamini C i E. Plod je izvrstan izvor vitamina C (50% preporučenih dnevnih potreba čovjeka), ali ga u osušenim plodovima ima samo u tragovima. Vitamin E je prisutan u malim količinama, ali je postojan tokom kuhanja. Vitamina A također ima u tragovima. Suhi plodovi su veoma dobar je izvor tiamina (vitamin B1) i riboflavina (vitamin B2), te niacina, koji ima važnu ulogu u metabolizmu ugljikohidrata, proteina i masti.

Galerija

• Cvijet graška

• Plava mahuna jedne sorte

• Otvorena mahuna

• Sjemenke

• Mahune

Reference

Također pogledajte

• Povrće
• Mahunarke

Gĭng-dâu (金豆) sê siŏh cṳ̄ng sĭk-ŭk, â̤ siăh.

Chăng-kō̤ Cṳ̆-lâiu

Järgeline herneh (latin.: Pisum sativum) om üks'vozne heinäsine kazmuz Bobanvuiččed-sugukundaspäi, Herneh-heimon tipine erik. Om sätud äi sortuid.

Ümbrikirjutand

Kazmusen jändused oma löutud kiviaigan i bronzaigan vaisauvusiš. Kazvatadihe amuižes Indijas, no herneh oli tundmatoman Amuižes Egiptas.

Kerdui kazmuz, 0,5..2 metrad kortte. Ozimman sortud oma pakaiženvastaižed. Änikod oma vauktad, erasti ruzad vai ruskedsinižed, 15..35 mm surtte. Bobad oma 2,5..12 × 1..2,5 sm surudel, mülütadas 2..10 šurunvuittušt sement-hernhut. Vegetacii jätktase 55..75 päiväd sorthu kactes.

Kazvatand

Kazvatadas sömkazmuseks i sötmižkazmuseks. Vl 2016 kuivatud hernhen mail'man satuz oli 14,36 mln tonnoid, kaikiš järedambad kazvatajad oliba Kanad (4,61), Venäma (2,2), Kitai (1,2) i Indii (1,02 mln tonnoid).

Keittas i haudutadas herneht, slokosttäs pudrad, keitost (toižend — rok), ližatas salatoihe. Hernhesižed pirgad nimitasoiš hernehnik i hernehsuusin, mugažo tulčenik. Olanj hernehjauhospäi lumenke om luminik.

Kacu mugažo

• Hajuherneh
• Hernehhein
• Hirenherneh
• Kur'genherneh
• Mujuherneh

Homaičendad

Kacang polong atawa ércis nyaéta ngaran salah sahiji jenis kacang anu wangunna buleud siga leunca warnana hejo.^[1]
Kacang polong ogé salah sahiji sumber protéin nabati anu populér.^[1] Saban 100 gram kacang polong beunang ngulub ngandung 8 gram protéin, ku kituna mangrupa asal protéin nabati anu alus dikonsumsi pikeun nyumponan kaperluan protéin urang sapopoé.^[1] Sajaba ti éta kacang polong miboga skor asam amino anu luhur nyaéta 102, éta skor nuduhkeun yén kacang polong ngandung protein kalayan asam amino anu pepek, anu hartina protéin dina kacang polong mangrupa protéin nu miboga kualitas anu luhung.^[1]

Referensi

Kumandá (karaiñe'ẽ: guisante, arveja) ñana rusu ha’ỹiva.

• Wikimedia Commons oguereko ta'ãnga Kumanda reheguaCommons.

Mnjegere wa kizungu (Pisum sativum) ni mmea wa mazao wa nusufamilia Faboideae katika familia Fabaceae unaopandwa mahali popote kwenye maeneo ya tabianchi fufutende. Mbegu zake huitwa njegere za kizungu na huzaliwa katika makaka.

Kuna aina mbili za mnjegere ambazo hukuzwa sana kwa makaka mabichi yao yanayolika. Zote mbili huitwa mnjegere sukari lakini zinatofautiana kwa umbo wa makaka. Pisum sativum var. saccharatum una makaka bapa na P. s. var. macrocarpon una makaka manene.

Picha

• Maua

• Makaka mabichi

• Kaka bichi lenye njegere

• Kaka bivu lenye njegere

• Makaka ya mnjegere sukari saccharatum

• Makaka ya mnjegere sukari macrocarpon

Makala hii kuhusu mmea fulani bado ni mbegu.
Je, unajua kitu kuhusu Mnjegere wa kizungu kama uainishaji wake wa kibiolojia, uenezi au matumizi yake?
Labda unaona habari katika Wikipedia ya Kiingereza au lugha nyingine zinazofaa kutafsiriwa?
Basi unaweza kuisaidia Wikipedia kwa kuihariri na kuongeza habari.

'S e peasair a tha air glasraich beag bìodach a tha cruinn agus uaine. Mar pònairean, tha iad a’ fàs ann am plaosg.

Tha an t-ainm “peasair” air lusan eile san teaghlach vicia.

The pease is maist commonly the smaw spherical seed or the seed-pod o the pod fruit Pisum sativum.^[2] Each pod conteens several peas. Pea pods are botanically fruit,^[3] syne thay conteen seeds an developed frae the ovary o a (pease) flouer.

References

Lo Pese (Pisum sativum L.) es una espècia de planta annala de la familha de las leguminosas (Fabacèas), fòrça cultivada per sas granas, consomida coma legum o utilizat coma aliment del bestial. Lo tèrme designa tanben la quita grana, ric en energia (amidon) e en proteïnas (de 16 a 40 %). Los peses se consomisson frescs o sècs.

Lo pese se cultiva dempuèi l'epòca neolitica e acompanhèt las cerealas dins l'apareisson de l'agricultura en Orient Pròche. Èran dins l'Antiquitat e a l'Edat Mejana un aliment basic en Euròpa e dins lo bacin mediterranèu; l'associacion del pese, o de la fava, e del blat donan una alimentacion equilibrada per exemple en proteïnas (coma l'associacion mongeta-milh pels Amerindians). Uèi, sa cultura se realiza pels cinc continents, subretot dins las regions de clima temperat d'Eurasia e d'America del Nòrd.

Lo pese sec es un aliment tradicionalament important dins unes païses, coma dins aqueles del soscontinent indian e l'Etiopia, mas en un pauc abandonat coma feculent e coma font de proteïnas dins los païses occidentals, ont es ara cultivat per l'alimentacion animala o per l'exportacion. Dempuèi lo sègle XVII, lo peses fresc es un legum fòrça agradat, que la consomacion tot lo long de d'an est favorizada per las tecnicas de conservacion e de surgelacion.

Aspèctes botanics

Descripcion morfologica

Aparelh vegeatiu

Lo pes es una planta escalaira erbacèa annala. Lo sistèma radicular es de tipe pivotant, podent aténher una prigondor d'un mètre dins de condicions de sol favorablas, mas fòrça ramificada, subretot dins la jaça superficiala del sol. Las radicèlas de 2d e 3n òrdre an de nodositats, sèti de la fixacion simbiotica de l'azòt. La bacteria concernida, qu'es tanben presenta suls genres Lathyrus t Lens, es Rhizobium leguminosarum biovar viciae^,.

Lo ram, pauc ramificat, de logor variant de 50 cm a 2 m, veire fins a tres mètres pel pese ferratgièr, es de creissença indeterminada. Es clòt, de seccion cilindrica, e escala se penjant als supòts per las vedilha de las fuèlhas. Se caracteriza per de noses que los primièrs son pas que vegetatius (donant de fuèlhas o de rams) e los seguents son reproductors (donat de flors). Per las varietats e cultivars mai precòces, las primièras flors pòdon aparéisser a partir del quatren nos, alara que per las mai tardièras pòdon aparéisser sonque al 25nModèl:25e.

Las fuèlhas, opausadas, son compausadas d'un a quatre parelhs de foliòlas sessilas, opausadas s'acabant per una vedilha simpla o ramificada. Las foliòla son entièras, obovalas, e an de 1,5 à 6 cm de long. Per de varietats, son parcialament transformadas en vedilhas. Per las varietats de tipe 'afila', totas las foliòlas son remplaçats per de vedilhas, las foncions foliaras (fotosintèsi) essent alara realizadas per las estipulas. Al contrari per las varietats de tipe 'acacia', las vedilhas son transformadas en foliòlas.

Las fuèlhas possedisson a lor basa doas grandas estipulas embraçantas, arredondits e dentelhadas a la basa. Sovent mai grandas que las foliòlas, pòdon aténher 10 cm de long. De varietats an d'estipulas alongadas caracteristicas dichas « en aurelha de conilh ». Las estipulas son a vegada pigalhadas de roge (preséncia d'antocianas), caracteristica d'unas varietats, per exemple los peses ferratgièrs.

Las doas primèras fuèlhas primordialas son reduchas a d'escatas.

Aparelh reproductor

Los flors, de tipe « papilionacèu », son zigomòrfas, amb ovari supèr e cleïstogamas. Apareisson a l'aissèla de las fuèlhas, solitàrias o amassadas en rasim flac de doas o tres flors. Lo calici, de color verda, es formada de cinc sepals sòudadas e presenta cinc dents inegalas. La coròlla compta cinc petals plan diferenciadas, l'estendard quilhat en posicion posteriora, las doas alas en posicion laterala envelopant la carena, d'esperela formada de dos petals inferiors, parcialament sòudats. La coròla es mai sovent blanca, a vegada rosada, porpra o violeta. L'androcèa que compren dètz etaminas, una liura e nòu sòudadas per lor filat dins una gorguièra dubèrta cap al naut, se dich diadèlf. Lo ginecèu es format d'un carpèla unica uniloculara de placentacion marginala portant d'ovuls corbats (campilotròps). Aquel carpèl es interpretat coma l'evolucion d'una fuèlha plegada lo long de sa nervadura mediana e sòudada per sas margas, a quinas son ligadas los ovuls.

La formula florala es donc 5S 5P 10E 1C (formula simplificada) o •|• S(5) P5 E(9)+1 C1 (formula complèta).

Las flors essent tancadas (cleïstogamia), la fecondacion es subretot autogama amb al mens de 1 % d'allofecondacion, la pollinizacion intervenent abans l'espelida complèta de la flor. Aquel caractèr facilita la seleccion de linhada puras e lo manten de varietats establas mas complica l'obtencion d'ibrids novèls. Pasmens unes insèctes imenoptèrs, coma los megaquils, son capables de penetrar dins las flors e de provocar de pollinizacions crosadas.

Lo fruch es una teca dehiscenta bivalva de 4 a 15 cm de long, contenent de 2 a 10 granas rarament mai. Son redondas lisas o angulosas, de 5 a 8 mm de diamètre. Aquelas tecas presentan de variacions morfologicas segon las varietats; lor forma generala es drecha o mai o mens arcada, lor tèrme mai o mens desfiladas o troncada. Compòrtan mai sovent una membrana esclerificada, lo pergamin, qu'es absenta per las varietats de tipe « manjatot ». Lor color es mai sovent verda, a vegada violeta.

Coma per totas las leguminosas, las granas son exalbuminadas e las sèrvas nutritivas a disposicion de l'embrion son contengudas dins los dos cotiledons emisferics ipertrofiats qu representan gaireben tot lo volum de las granas. Pòdon èsser de color verd palle de madur quand los cotiledons demoran clorofillians, o alara blanquinoses, jaune o burèl. De granas verdas jaunisson amb lo temps. Pòdon èsser liasas o rufas.

Lor talha es plan variabla segon las varietats e cultivars. Lo pes de 1000 grans secs pòt anar de mens de 150 g a 350 g.

Las granas pòdon gardar lor facultat germinativa de tres a cinc ans. son pas somesas al fenomèn de dormicion e pòdon donc germenar immediatament après aver passat l'estadi de la madurason. La germinacion dels peses es « ipogèa ».

Los cotiledons contenon de substàncias de sèrva, en mejana 50 % d'amidon e fins a 25 % de proteïnas. L'amidon es constituit d'amilòsi e d'amilopectina en proporcions variablas: mai d'amilopectina per las varietats de granas lisas et mai d'amilòsi per aquelas de granas rufas, que contenon alara mai de sucres. La partida proteïca es constituida subretot de tres fraccions proteïcas solublas: las albuminas, las vicilinas e las convicilinas, e la legumina. La fraccion de las albuminas conten, en fèble taus, diferentas proteïnas enzimaticas biologicament activas: lipoxiganasas, lectinas, inibitors de proteasas.

Lo genòma del peses compren set parelhs de cromosòmas (2n=14). Sa talha es estimada a 4 500 MModèl:Pb, amb 90 % son constituidas de sequéncias repetadas de tipe retrotransposons.

Ecologia

Temperaturas: Lo pese es una planta de clima temperat fresc e relativament umid. Es mens sensible al freg que lo flavòl e pòt germenar a partir de +5 °C. Los brots (abans l'estat de florison) pòdon suportar las gelada, mas las flors pòdon èsser destrisidas pel freg a partir de -3,5 °C e los noses vegetatius a partir de -6 °C. La temperatura mejana optimala de creissença se situa entre 15 e 19 °C. Al delà de 27 °C, la vegetacion e la pollinizacion riscan d'èsser tocadas.

Pluviometria: la pluviometria ideala se situa entre 800 e 1 000 mm per an.

Fotoperiodisme: lo pese es leugièrament sensibla al fotoperiòde, los jorns longs favorizant la florison.

Sols: lo pese s'adapta a totes los tipes de sols del moment que son plan drenats e qu'ofrisson una bona capacitat de retencion en aiga. Lo pH optimal se situa entre 5,5 e 7,0.

Classificacion

L'espècia Pisum sativum aparten al genre Pisum, classificat dins la tribú de las Fabeae (o Viciae) en companhiá dels genres pròche Lathyrus L. (gèissas), Lens Mill. (lentilhas), Vavilovia Fed. e Vicia L. (veças). Lo genre Pisum, après aver comptat mai d'una dosena d'espècias, ne conten pas mai que doas: Pisum sativum L. e Pisum fulvum Sm. Totas las autras venguèron de sosespècias o varietats de Pisum sativum, amb quina son totas interfertilas.

L'espècia Pisum sativum presenta una fòrça granda diversitat genetica que se manifesta dins fòrça variacions dels caractèrs morfologics de las flors, de las fuèlhas, de las ramas, de las tecas e de las granas, çò que motivèt diferentas classificacions de las formas intraspecificas. Les principalas sosespècias e varietats son las seguents^,:

• Pisum sativum L. subsp. elatius (Steven ex M. Bieb.) Asch. & Graebn.: es forma salvatja dels actuals peses cultivats, originari de la partida orientala del bacin mediterranèu, fins al Caucàs, a l'Iran e al Turcmenistan, s'i liga la varietat pumilio.
  • Pisum sativum L. subsp. elatius (Steven ex M. Bieb.) Asch. & Graebn. var. pumilio Meikle (syn. Pisum sativum subsp. syriacum Berger) : sosespècia mai xerofita, presenta dins la vegetacion de las predas secas e los bòscs de casse del Pròche e Mejan Orient, de Chipre et de Turquia fins a la Trancauscasia, l'Iraq e lo Nòrd e l'Oèst de l'Iran.
• Pisum sativum subsp. transcaucasicum Govorov : forma cultivada dins lo nòrd del Caucas e dins la partida centrala dels monts transcaucasians.
• Pisum sativum L. subsp. abyssinicum (A. Braun) Govorov: lo pese d'Abissinia es una forma cultivada en Etiopia e al Iemèn. Presenta pas qu'un sol parelh de foliòlas, de flors violet-roge, de granas lusentas amb bast negre.

• Pisum sativum subsp. asiaticum Govorov: aquela forma es cultivada de l'Orient Pròche e Mejan, fins a la Mongolia, al Nòrd Oèst de la China, al Tibet e al Nòrd de l'Índia, e tanben en Egipte. Las granas son consomidas e son utilizadas, amb la planta entièra, per moirir lo bestial.
• Pisum sativum L. subsp. sativum: es la sosespècia mai importanta actualament; deriva per la domesticacion de la forma Pisum sativum subsp. elatius. Compta tres varietats principalas e d'innombrables cultivars:
  • Pisum sativum L. subsp. sativum var. arvense (L.) Poir.: pese proteaginós, pese ferratgièr o pese dels camps;
  • Pisum sativum L. subsp. sativum var. sativum : pese ortalièr;
  • Pisum sativum L. subsp. sativum var. macrocarpon : pese manjatot.

Aquela classificacion purament botanica est la mai comuna pasmens se la classificacion per grop de cultivars siá mai pertinenta al vejaire agricòla.

Istòria

Preistòria e Antiquitat

Lo pese es una planta fòrça anciana cultivada dins l'Ancian mond que sa cultura de segur comencèt fa 8 000 ans dins la region del Creissent fertil, dins lo meteis procediment qu'unas cerealas (blat, òrdi) e d'autres leguminosas (veça, lentilha). Se descobriguèt dins de sites arqueologics del Neolitic de la Grèca a l'Iraq entre 7 500 e 5 000 ans AbC, de rèstes venent o de plantas de culhida, e de plantas domesticadas. Enseguida, sa cultura se difusèt ca pa l'oèst (Euròpa) e cap a l'èst (Índia). Se ne trpa de traças trace dins lo site arqueologic de Tròia, en Euròpa centrala (vèrs -4 000 ans), en Euròpa occidentala e en Índia (vèrs -2 000 ans). De rèstes de peses foguèron trapats dins d'abitats palusenc del començament de l'edat del bronze en Soïssa e en França (lac del Bourget).

Lo pese èra cultivat dins l'Antiquitat pels Grècs e los Romans. Per exemple es citat per Teofrast dins son Istòria de las Plantas al sègle III AbC, puèi per Columèl (De re rustica) e Plini dins son Istòria naturala escricha vèrs l'an 77 ApC. Segon Columèl, lo pese es semenat, coma las autras leguminosas, a l'equinòxi de la davalada, en « tèrra mòbla e leugièra ».

De l'Edat Mejan al sègle XVIII

Vers l'an 800, jos Carlesmanhe, lo peses es citat jos nom de pisos mauriscos coma planta ortalenca recomandadas dins lo capitular De Villis. Los peses secs, aisit de gardar, constituissián tot lo long de l'Edat Mejana una de las fonts alimentàrias de las classas pauras. Son sovent cosinadas amb de ventresca.

L'introduccion del pese dons lo Nòu Mond se faguèt pel primièr còp a Sant Domingo per Cristòl Colomb pendent son primièr viatge en America.

La consomacion de tecas entièras (peses manjatot) es atestada dempuèi lo sègle XVI als Païses Basses e en França. Es mencionat per Jean Ruel dins son obratge De Natura Stirpium libri tres publicat en 1536.

La consomacion de grana de peses frescs se desvolopèt en França a l'epòca de Loís XIV. Foguèron destecats e preparats a la francesa pel rei, la rena e lo cardenal et le cardinal e lo vam prenguèt a la cort.

Dempuèi lo sègle XIX

Thomas Jefferson, lo tresen president dels EUA, de 1801 a 1809, èra passionat de sciéncias e subretot d'agronomia. Ne cultivèt fòrça varietats que cercavan a melhorar la precocitat dins son domèni de Monticello.

Pendent lo sègle XIX, lo vam de peses frescs s'espandiguèt en França e lo nombre de varietats aumentèt. Denaiffe et fils, seleccionaires, ne presentan unes 250 dins lor obratge en 1906.

Vers la fin del sègle XIX, se desvelopa la produccion dels peses secs que lo tegument, relativament indigèst, foguèt levat per abrasion.

Dempuèi lo començament del sègle XX, la produccion dels peses frescs s'industrializa dins los païses occidentals (Euròpa, America del Nòrd) gràcia al desvelopament de l’apertizacion en bocal o bóstia de consèrva e a la surgelacion. Aquel moviment s'acompanha de la cultura en plan camp que se mecaniza rapidament.

Dins los ans 1920, un inventor american, Clarence Birdseye, fondator de la societat General Seafood, produch los primièrs peses surgelats.

En 1926, la societat americana Minnesota Valley Canning Company, venguda Green Giant, comercializa de peses mas grands que los abituals. Ongan en França, la societat Bonduelle, venguèt lo numèro un en Euròpa de legums en consèrva.

A partir de 1979, un semencièr american, Rogers (filiala de Syngenta), comercializa, jol nom de 'sugar snap pea', un cultivar nòu de peses manjatot que lo mercat se desvelopa als EUA. Aquel tipe de pese èra ja conegut dins lo passat; qu'una èra presentat per Vilmorin-Andrieux en 1883.

Lo pese sec coneguèt desvelopament novèl a la fin del sègle XX, subretot per l'alimentacion animala, d'en primièr en Euròpa, puèi al Canadà e en Austràlia.

En França, las superfícia cultivadas passèron de 500 ectaras en 1977 a 500 000 ectaras en 1985. Dempuèi la fin dels ans 1990, las superfícia semenadas en peses mermèt a causa de la bassa de las ajudas comunautàrias, e de l'estagnacion dels rendements, fins a aténher 100 000 ectaras en 2008. E en 2009, un "plan proteaginós" francés faguèt pujar la superfícia cultivada a 182 000 ectaras en 2011.

Dempuèi lo començament dels ans 1990, lo Canadà, cercant a diversificar sas produccions agricòlas, doblèt sa produccion de peses secs (cultivats subretot dins las províncias de Manitòba, Saskatchewan e Albèrta) que venguèt lo primièr productor mondial e tanben lo primièr exportator, coma cap a l'Índia - per la consomacion umana en alimentacion umana sobretot.

En 1998, una mapa genetica consensuala de pese es establida e validada pels resultats obtenguts dins tres laboratòris diferentsN.F. Weeden, T.H.N. Ellis, G.M. Timmerman-Vaughan, W.K. Swiecicki, S.M. Rozov et V.A. Berdnikov, « A consensus linkage map for Pisum sativum », hermes.bionet.nsc.ru,‎ 1998.

Utilizacions alimentàrias

L'espècia Pisum sativum dona mai d'un tipes d'aliments per l'òme e per l'animal:

• los peses secs, es a dire las granas culhidas maduras, constituisson un legum sec, e son atal donadas als animals domestics (polalhas) o jos forma farinas (porcins, bovids); aquelas granas son tanben una matèria primièra per l'industria de transformacion (amidonariá, extrachs proteïcs),
• los peses frescs, jos forma de granas immaduras, o de tecas entièras tanben immaduras, son un legume fresc,
• los brots folhats son tanben consomits en legum, subretot en Asia, e tanben las granas germenadas,
• la planta entièra dona un ferratge als romiants, sec, verd, frescs o ensilat; per aquò s'utiliza la rama demorant après la culhida de las tecas e granas.

Composicion e valor nutritiva

Fresca o secs, los peses an encomun d'èsser d'aliments rics en energia e proteïna.

Los peses secs (12 % d'umiditat) son de feculents, comparables a d'autras leguminosas (mongetas, lentilhas, favas secas, césers), e a las autras cerealas per lor valor energetica (330 cal/100 g). La partida glucidica dels peses es formada subretot d'amidon (amilòsa e amilopectina en proporcion variabla segon las varietats) que presenta en mejana 50 % de la grana, e de sucres (≈ 6 %), comprenent de sacaròsa e d'oligosacarids, coma l'estaquiòsa, que pòdon èsser responsables de fenomèns de flatuléncia. Coma totas las granas de leguminosas, an un indèx glicemic moderat, vesin de 32 (100 essent la valor atribuida per convencion al glucòsa).

Son tanben rics en proteïnas. A un taus naut en lisina, pasmens li manca unes aminoacids essencials coma la metionina e lo triptofan. Los associant amb d'aliments a base de cerealas (per exemple de pan), qu'al contrari lor manca de lisina, s'obten una bona complementaritat. En alimentacion animala, lo pese fa partit de las plantas proteaginosas e constituís una de las « matèrias ricas en proteïnas » (MRP) amb d'autres produchs o sosproduchs dintran dins la composicion de las racions animalas, coma la favaròla, lo lupin, la lusèrna, los pastèls de sòja, de còlza, de virasolèlh, etc.

Lor riquesa en fibras es considerada coma un atot en nutricion umana, mas pas en nutricion animala que contrarián l'assimilacion de las proteïnas e de l'amidon pels animals monogastrics.

Los peses son una bona font de minerals, coma en potassi, fosfòr, calci e fèrre, e tanben en vitaminas B, coma de vitamina B9 (70 μg/100 g). Se destria tanen per lor paure taus en matèrias grassas, mens de 2 %, subretot constituits d'acids grasses insaturats o poliinsaturats, e per l'abséncia de glutèn.

Los peses frescs, mai rics en aiga (74 %), balhan pas que 92 cal/100 g (cruds), mas son mai energetics que la majoritat dels legums verds. Son mai rics en sucres solubles que los peses secs. Son tanben interessants per lors apòrts en lisina e en fibras, compausadas en majoritat d'emicellulòsas quand son joves. Los peses frescs son tanben una bona font de vitamina C (acid ascorbic) amb 25 mg/100 g.

Las granas de peses secs contenon diferents factors antinutricionals, coma de factors antitripsics, de fitoemaglutininas e de tanins, en quantitat pasmens plan mai fèbles que per las leguminosas coma la mongeta e lo sòja. Los tanins presents dins lo tegument de las granas donan de peses de color burèl. Las varietats de granas verdas e jaunas an un tegument sens tanins daissant veire per transparéncia la color dels cotiledons, verds se contenon de clorofilla, jaunes senon. Las varietats de flors blancas son plan generalament sens tanins. Totas las varietats de peses proteaginoses son de flors blancas. Los peses ortalencs son de flors blancs que son destinats a èsser manjats frescs e a vegada violetas pels manjatots. Los tanins donan un gost amr a las granas e merma lor digestibilitat.

La consomacion de peses pòt provocar de reaccions allergicas per unas personas, per exemple en reaccion crosada amb d'allergèns de la lentilha. Son provocadas per unas proteïnas, las vicilinas, presentas tanben dins la lentilhas e d'autres leguminosas.

Alimentacion unama

Lo pese ortalenc se consomís secs o frescs.

De la grana seca se lèva los teguments e los dos cotiledons son separats. Lo peses sec es sovent preparat en purèas. Es verd o jaune.

Fresc, se consomís las granas solas amb la teca: es lo « manjatot » qu'a una taca plana e se consomís abans la formacion complèta de las granas (senon, de pergamin se forme sus la teca). En America se lancèt lo sugar snap pea, una mena de manjatot que se consomís un còp las granas formadas e que la teca es redonda e carnuda. Es mai sucrat e crocant.

Los brots e fuèlhas joves son tanben consomits, subretot en Asia.

Lo pese fresc es la matèria primièra d'una importanta industria de mesa en consèrva (apertizacion e surgelacion).

Las granas dels peses secs torradas son un substitut del cafè.

Comercializacion

Los peses frescs en grana se presentan jos tres formas: frescs, en consèrva o susgelats. En França se consomís 2,2 kg per persona e per an, amb sonque 250 g de peses frescs de destecar (2001).

Los peses frescs, comercializats en tecas, son un produch de sason que la consomacion demora marginala. Dins l'Union europèa, los peses de destecar e los manjatot devon respectar de normas de comercializacion fixadas per un reglament comunautari de 1999, que prevei per exemple la classificacion es doas categorias.

Los peses frescs en consèrva apertizada son disponibles tota l'annada e constituisson l'essencial del mercat. Son sovent venduts en mescla amb de pastenagas joves.

La comercializacion dels peses susgelats se desvolopa dempuèi la fin de la Segonda guèrra mondiala. Lor taus tend a aumentar.

Tradicions culinària

Los peses frescs

Los peses frescs son utilizats coma un legum d'acompanhament son cuèchs dins de l'aiga salada bolhissenta. A la fins de da la cosesons son escolats e s'i apond de burre (Los angleses apondon tanben de menta). Tanben pòdon èsser cuèchs a l'estofat amb burre, amb cebeta e lachuga, molhat d'un pauc d'aiga. Al moment de servir, son ligats amb de burre o de crèma. Se'n pòt apondre a de saladas, macedònias e mesclas de legums e a de purèas.

Agrada lor sabor sucrada, se son culhits frescs los peses pòdon se consomir cruds.

Las tecas de manjatot, nomenadas hé lán dòu, 荷兰豆 en chinés son utilizat per exemple sautat en padena o al wok, subretot dins la cosina chinesa desl EUA. Las tecas de peses se consèrvan pas aisidament un còp culhidas, e devon èsser servadas per desidratacion, apertizadas o susgeladas una oras après la culhida.

En Índia, los peses frescs dintran dins de recèptas coma l'alū matar (freginat de trufas e peses) o lo matar panir (pese al formatge), preparat amb de fromatge calhat panir, se pòt utilizar de susgelats.

A Malta, se prepara de pastizzis, mena de friands en pasta fulhetada farcits d'una purèa de peses frescs o de ricotta.

Dins la cosina chinesa, los grelhs de pese (豆苗; dòu miáo) son sautas en padena, lo prètz es gaireben car. Las fuèlhas joves dels peses son utilizadas tanben coma legum.

Los peses secs

Los peses secs se preparan mai sovent en sopa, en puèa o simplament preparats atal. Los peses secs devon èsser trempar al minim 12 oras abans la coseson. Se pòt apondre de bicarbonat de sòdi per los far mai doces.

Al Japon, en China, à Taïwan e de païses d'Asia dels Sud Èst coma Tailàndia e Malàisia, los peses secs son rostits e salat, e consomits coma amusacais; al Japon, son aromatizat de wasabi.

Los peses secs de granas verdas rufas (marrowfat), reïdratat e esotits (mushy peas). Es un plat popular, originari del nòrd d'Anglatèrra mas ara espandit endacòm mai, acompanha lo fish and chips.

En Grècia, en Tunisia, en Turquia, a Chipre, e dins d'autras regions mediterranèas, los peses secs son preparats en fricòt amb de vianda e trufas. En grèc esarakas, a Chipre e en Turquia es mpizeli o mpizelia.

En Alemanha, se vend una « salcissa de peses » (Erbswurst), jos la maca Knorr. Es una pasta compausada majoritàriament de peses amb d'autres ingredients, formada en salsissa, que s'utiliza per preparar una sopa instantanèa amb d'aiga bolhissenta. Foguèt inventada en 1867 per Johann Heinrich Grüneberg que la vendiá l'Estat prussian per alimentar los soldats de la guèrra francoprussiana de 1870.

En Etiopia, ont la consomacion de peses es pro importanta (6 a 7 kg per persona e per an), se'n prepara de fricòts (shiro wot, amb peses secs molinats, kik wot, peses secs cuèch dins d'aiga).

Alimentacion animala

Aqueles peses son utilizats per l'alimentacion dels pòrcs e de la polalhas per lor riquesa en energia digestiva (equivalenta aquela del blat) e en lisina. D'estudis mostrèron que las proteïnas del pese son plan mens assimiladas pels monogastrics qu'aquela del sòja. Es pasmens possible de compausar d'aliments porcins equilibras amb de blat e de pastèl de còlza, que donan d'acids aminats mancant dins lo pese, coma la metionina e la cistina, per remplaçar d'aliments dels tipe milh.

Autras utilizacions

Engrais verd

Lo pese, coma d'autres leguminosa de creissença rapida coma la veça o la gèissa, se pòt cultivar coma engrais verd. Ten l'avantatge, interessant en cultura biologica, d'enriquir lo sol en azòt e melhorar son estructura.

Extraccion dels derivats de l'amidon e de las proteïnas

Una partida de la produccion es transformada per l'industria agroalimentària, que ne tira, en mai de las purèas instantanèas, de derivats l'amidon, de las proteïnas, e de fibras (fibras micronizadas, es a dire trissada per obténer de particulas de la talha del micron) contengudas dins las grans de peses.

Aqueles produchs, en concurréncia amb aqueles tirats d'autras leguminosas e feculents, coma lo sòja o lo milh, son destinats subretot dins lo sector agroalimentari (pastissariá, biscuèits aperitius, carnsalada, iaorts, aliments dietetics e de santat, aliments infantils, etc.), mas tanben dins los sectors farmaceutic, quimic, papelièr, pegatius, etc. De recercas son en cors per utilizar los derivats dins de novèlas aplicacions, coma los films d'embalatge biodegradablessègle XX^e.

Usatge medicinal

La farina desl peses secs foguèron utilizadas per realizar de cataplasmas emollients.

D'estudis realizats en Índia mostrèron que l'òli extracha dels peses secs a de proprietats contraceptivas. Lo principi actiu es la m-xilofidroquinòna. Donada a las femnas per via orala jos forma de capsulas de gelatina, permet una reduccion de 60 % del taus de prenhensa.

Planta d'ornament

Sens poder rivalizar amb lo peses d'odor (Lathyrus odoratus), de varietats de pese an un vertadièr interès d'ornament per lor flors, coma 'Magnum bonum' amb flors blancas, o 'Blauwschokker' amb flors ròse e violet e tecas porpras.

Utilizacions dins la recerca

A la mitat del sègle XIX, lo pese foguèt utilizat per Johann Gregor Mendel, monge e botanista austriac, per establir las primièras leis que fondèron la genetica modèrna, las leis de Mendel. La causida d'aquela espècia se deu a son cicle cort sa cultura facila, à son caractèr autogama que facilita creacion de linhadas e lo contraròtle de las ibridacions e a l'existéncia de cultivars amb caractèrs destriats aisit d'analisar, coma la color de las flors, color e forma de las granas e de las tecas.

D'estudis mostrèron la possibilitat d'utilizar de granas de peses transgenics coma veïculs per la produccion d'anticòrs recombinants utils pel diagnostic e la terapia d'unes càncers.

Cultura

Lo pese es l'objècte de mai d'un de culturas segon los païses e la destinacion dels produchs. Los peses secs son cultivats tradicionalament dins de païses de Tèrç Mond ont son una cultura ortalenca, practicada en sason frega dins de regions d'altitud, subretot en Africa orientala (Etiopia, Oganda, Kenya). Dins los païses desvelopats (Euròpa, Canadà, EUA), es subretot una cultura mecanizada per l'alimentacion animala. Los peses frescs son subretot cultivats dins los païses occidentals, subretot en granda cultura per la consèrva e la surgelacion, mas tanben en ortalatge professional pel mercat dels fresc. Los peses son sovent presents dins los òrts familials.

Lo pese se reproduch pas que per granas. Mas sovent es pas necessari d'inocular las semenças amb de socas de Rhizobium, mas pòt venir necessari dins de sols naturalament mal provesirs en bacterias.

Dins los païses temperats, lo pese se semena fin d'ivèrn o començament de prima, o a la davalda, dins las regions ont se crenh pas tròp las geladas. Lo pese es una planta annala sens dormicion, que se pòt semenar sens necessitat de vernalizacion. Las varietats d'ivèrn permeton de ganhar en precocitat de la culhida e en rendement. Per los peses de consèrva, semenats a la prima, las semenadas s'escalonan de biais a repartir la carga de trabalh de las usinas, precedisson los faviòls e autres cotelets. Dins los païses tropicals e subtropicals, lo pese se cultiva en sason freja.

Lo cicle vegetatiu des peses es de gaireben 140 jorns per las varietats de prima e de 90 jorns per las varietes precòças e de 240 jorns per las varietats d'ivèrn.

Varietats cultivadas

Totas la varietats de pese son de linhadas puras. Se coneis de milièrs de cultivars locals pel mond. Dins los catalògs europèus de las varietats autorizadas a la cultura per las espècias reglamentadas, figuran près de 1 200 varietats (de fachs de cultivars)^,, que 387 de peses ferratgièrs e proteaginoses e tanben 712 de peses ortalencs (abril de 2016).

La distincion entre las varietats se pièja sus fòrça caractèrs morfologics. Aqueles caractèrs pòrtan sus la forma e la color de las granas, de las tecas, de las fuèlhas, dels rams, la nautor de las plantas, la preséncia d'antocianas, la forma de las granas d'amidon, la resisténcia a de malautiás.

Diferents organismes pel mond son encargats de mantenir de colleccions de cultivars per gardar las fonts geneticas, coma l'institut Vavilov a Sant Petersborg, lo John Innes Centre a Norwich e l'Australian Temperate Field Crops Collection a Horsham (Estat de Victòria, Austràlia). En França las colleccion son geridas per d'organismes publics coma l'INRA e lo GEVES (Groupe d'étude et de contrôle des variétés et des semences) o privats coma lo Gropament dels seleccionaires de peses.

Los critèris principals que faguèron l'objècte de melhoracions per seleccion o mutacion son lo rendement, la resisténcia a las malautiás, la resisténcia a l'abocada, la resisténcia al freg, la maturitat gropada (per la culhida dels peses de consèrva), la finesa e la tenor de las granas, las qualitats nutricionalas per l'alimentacion animala.

32 varietats de peses foguèron obtengudas per mutagenèsi inducha, tecnica que permetèt per exemple de crear los cultivars de tipe afila de foliòl transformats en vedilhas. Catòrze varietats foguèron obtengudas per l'usatge de rais X o gamma e los autres per des crosaments. Mai d'una varietats de peses foguèron obtengudas per transgenic dempuèi 1990 dins un contèxte de recerca fondamentala, mas pas una faguèt l'objècte de cultura comerciala.

Peses ortalencs

Pel pese ortalenc, se destria las varietats o los cultivars segon que las granas son lisas o rufas (mai sucradas); aquel caractèr es un d'aqueles utilizats per Gregor Mendel dins sos estudis sus la genetica, e tanben segon la color de las granas (jaune o verd). La seleccion se fa tanben sus la precocitat e la preséncia o l'abséncia de « pergamin » que fa los "manjatot". Se destria tanben las varietats nanas e aqueles de ramas, devent paisseladas.

Peses de conserva

Los peses de consèrva son de varietats de prima que fan l'objècte de cultura de plen camp per l'apertizacion o la surgelacion. Per de rasons de presentacion e d'aspècte, las granas lisas verd clar son cercada per la mesa en bòstia e las granas rufas e verd escur pel susgelat. Las granas de pichon calibre èran la mai cercadas, que sinonimes de tendror qu'èran de varietats de gròssas granas culhidas precòçament, mas los seleccionaires avent produch de varietats de granas plan finas, la finesa del calibre es pas pus necessària per una un gatge de tendror. Dins lo cas dels susgelats o de las consèrvas, lo Codex alimentarius impausa una valor maxim pel taus en sucres insolubles dins l'alcoòl, ligat al gras de maturitat dels peses, los sucres se transformant pauc a pauc en amidon dins las granas que maduran e que venon alara mai farinoses^,. L'apond de sucres (sacaròsa, siròp de glucòsa…), que permet d'enforçar lo gost sucrat dels peses, es autorizada per aquel quita Codèx.

Peses ferratgièrs

Los peses ferratgièrs son los peses destinats a l'alimentacion animala, jos forma de ferratge culhit fresc. S'agís mai sovent de varietats de flors porpras e de granas gris de la forma Pisum sativum L. subsp. sativum var. arvense (L.) Poir.

Peses proteaginoses

Las varietats de peses proteaginoses foguèron seleccionadas en França a partir de 1976 destinadas a èsser utilizadas en sec per l'alimentacion animala. Son de peses de granas lisas, de color verd o jaune, de gròs calibre, totes de flors blancas, sens tanins, avent un taus naut de proteïnas e una fèbla activitat antitripsica.

Tecnicas culturalas

Rotacion de las culturas

En granda cultura, lo pese es sovent lo cap de rotacion e un bon precedent per las cerealas que pòdon profitar de l'enriquiment del sòl en azòt. Un delai de cinc ans entre doas culturas limita los riscs de malautiás.

Semenadas

La cultura del pese demanda un sol plan airejat. La semenada se fa en linhas regularament espaciadas de 20 a 50 cm, a una prigondor mejana de 3 a 5 cm. L'utilizacion de semenaires de precision (monogranas) permet de mestrejar melhor la prigondor de la rebombida de las granas e la densitat del semenat. Aquò pòt variar de 80 a 120 brot a mèstre carrat segon las varietats. Per la culhida mecanizada, lo terren deu èsser plan aplanit per facilitar lo passatge de la barra de copa près del sol, per exemple en cas d'abocada.

Contraròtla de las plantas adventícias

Es necessari de contrarotlar lo desvelopament de las adventícias dins la primièra fasa de la cultura, abans l'installacion del cobèrt vegetal. En ortalatge, l'escart de las linhas permet lo deserbatge mecanic, mas en cultura de plen camp, l'utilizacion de deserbant en preemergéncia o postemergéncia es necessari. Per obténer un terren pròpre, se pòt utilizar lo metòde de la « falsa semenada » que consistís en una preparacion superficiala del sol unas setmanas abans la semenada per far levar las èrbas marridas que son destruchas abans la semenada. Pels peses de consèrva, una atencion particulara se deu portat a la morèla negra (Solanum nigrum), adventícia comuna e toxica coma las baias immaturas, redondas e verdas, son dificils de separar de peses. Las granas culhidas son rapidament subjèctas a fermentacion e devon èsser tractats en usina dins las oras seguent la culhida.

Paisselatge

Los peses manjatot son mai sovent paisselats, e tanben los peses en òrts de familha. Diferents tipes de paissèls son emplegats: filat, fial, cledís, ramas, etc. Lo paissèl mesura mai sovent entre 1,50 e 2 mètres de naut. Lo paisselatge es mens necessari per las varietats nanas e seriá d'un còst proïbitiu en granda cultura; impossible dins lo cas de las culturas mecanizadas. Los peses proteaginoses, cultivats en plen camp, son sovent de varietats de tipe afila, que se tenon melhor mercé a lors nombrosas vedilhas e lor superfícia foliara mai reducha.

Fertilizacion

L'apond d'azòt es en principi inutil, los besonhs, gaireben 250 kg/ha, essent cobèrts pels rèstes presents dins lo sol e subretot (≈ 70 %) per la fixacion simbiotica que se realiza dins las nodositats, e que l'activitat seriá inibida per un apòrt massís d'azòt.

Las exportacions de potassa e de fosfòr devon èsser compensada per una femada fosfopotassica que deu portar al maxim, prenent en compte lo taus inicial del sol, 50 kg de potassa (K₂O) e 160 kg de fosfòr (P₂O₅) per ectara, aquela darrièra puslèu jos forma de sulfat de potassi, per portar lo sofre necessari.

Irrigacion

Las culturas de peses an grand besonhs d'aiga, subretot a l'estadi « començament de la florison - nodada », al total de l'òrdre de 300 mm pendent un cicle de cultura. L'irrigacion pòt èsser necessari dins de regions o per de sols a fèble retencion d'aiga. Dins los païses temperats, las sèrvas del sol e las precipitacions son sovent sufisentas pendent lo periòde de vegetacion.

Culhida

La culhida se fa a la mai pels peses de destecar destinats pel mercat del fresc e los manjatots. Pòt se far en mai d'un passatges, amb lo gra de maturitat. Lo pese en tecas supòrta pas l'entrepausatge e se deu comercializar rapidament.

Pels peses frescs destinats a l'industria de la conservacion/surgelation, la culhida se realiza amb d'acampairas-desgrunadaires récolteuses-égreneuses automotriças. Aquelas maquinas culhisson pas que las tecas e lo tèrme de las rams. Amb una cambra d'escodeson constituida de tres tambors: una contra-escodeire mobila de granda dimension ont torneja un escodeire excentrat e un desgrunadaire tornejant al sens contrari dels precedent, que permeton de desgrunadar las tecas per fregadís sens damatjar las granas pro fragilas. Aquela culhida s'acompanha de pèrdas, d'unes 5 %, fins 25 % dins la escasenças mai desfavorablas.

Pels peses frescs, un dels principals critèris de qualitat es la tendror mesurada per l'indici tenderometric. Aquel indici, que correspond a la pression (exprimida en liuras per poç carrat) necessari per espotir un cèrt volum de peses, servís a determinar la data de la culhida dintra en compte dins le calcul del prètz pagat a l'agricultor.

Los peses secs se culhisson a la meissonaira-bateira amb de reglatges adaptats a las caracteristicas de la grana. La culhida se fa quand los peses an un taus d'umiditat de gaireben 14 %, taus que se deu menar per secatge a 12 % per la conservacion.

Los enemics del pese

Accidents de vegetacion

Los peses son sensibles a la gelada, a l'abocada (levat per las varietats 'afila' o de rama rigidas), a l'atapiment, e mancas mineralas.

Malautiás

Lo pese pòt èsser tocat per de malautiás criptogamicas, bacterianas o viralas.

Las principalas malautiá avent una incidéncia economica notabla suls peses de granda cultura son los seguents:

• los poiriments de las semenadas deguts a diferents fungis del sol per exemple del genre Pythium, las necròsis racinàrias, dugudas entre autres a Fusarium solani e als Aphanomyces;
• lea malautiás criptogamicas tocant l'aparelh vegetatiu: lo mildió del pese (Peronospora pisi), la poiridura grisa (Botrytis cinerea), l'oïdium del pese (Erysiphe pisi), la sclerotinòsi (Sclerotinia sclerotiorum), la rovilha (Uromyces pisi) e l'antracnòsi (Colletrichum pisi),
• e de malautiás viralas, coma la jaunissa apicala del pese deguda al virus PTYV (Pea Top Yellow Virus) e lo mosaïc comun del pese, degut al virus PCMV (Pea Common Mosaic Virus).

Aphanomyces euteiches es un oomicèt patogèn provocant de necròsis racinàrias. Es present pel mond entièr e foguèt identificat en França a partir de 1993. Existís pas cap de fongicid eficaç e economic per lo combatre, tanpauc de varietat resistenta economicament interessanta. De tèsts permeton de determinar se una parcèla es contaminada. Se conselha alara als agricultors de renonciar a la cultura del pese e lo cas escasent de causir un autre proteaginós, la favaròla (Vicia faba) qu'es insensible a aquel fongi^,.

Degalhadors

Fòrça cucas degalhadors atacan las culturas de peses a lors diferents estadis^,.

Frankliniella robusta) e Thrips angusticeps son de minusculs fissaires (talha de 1 mm) qu'atacan las flors e tecas que las larvas se desvelopan dins las tecas. Provòcan de dessecament e agarrussiment de las plantes. Sitona lineatus es un pichon coleoptèr que devòra lo limbe de las fuèlhas fasent d'asclas miègcircularas sul bòrd e que la larva rosega las raiças e las nodositats, aflaquissent las plantas.Contarinia pisi es un diptèr que provòca la formacion de galas dins las flors que avortan. Acyrthosiphon pisum fissa las fuèlhas e estipiuls e pauc causar de damatges en cas de pullulacion. Es tanben lo vector de diferentas malautiás viralas. Cydia nigricana se manifèsta per tòra jaunenca de cap negre d'unes 15 mm e que viu dins las granas e ne pòt devorar mai d'una successivament. Aquel insècte pòt complir son cicle complet pas que dins las culturas dels peses secs.Bruchus pisorum es un pichon coleoptèr que pond dins las tecas en formacion e que los adults se desvolopan dins las granas maduras e sècas, ne sortissent per un trauc circular. Existís una version tropicala Zabrotes subfasciatus Boh. originària d'America del Sud.

Dins los ans 1995-2000, l'institut de recercas australian (CSIRO) (Commonwealth Scientific and Industrial Research Organisation, es a dire « Organizacion per la recerca scientifica e industriala del Commonwealth ») realizèt una varietat de pese geneticament modificat per resistir a laBruchus pisorum, que en Austràlia seriá responsable de la destruccion de 30 % de la culhida de peses secs. Lo gèn transferit dempuèi la monja comuna (Phaseolus vulgaris) permet la produccion per la planta d'un inibitor d'alfamilasa αAI-1 que s'opausa a la digestion de l'amidon de las granas par la larva. Aquel inibitor present dins los cotiledons blòca la creissença de las larvas, e se mostrèt d'una fòrça granda eficacitat. Aquelas recercas foguèron abandonadas en 2005 après la descobèrta de reaccions allergicas sus de mirgas de laboratòri noiridas amb aqueles peses transgenics.

Los peses susceptibles d'èsser atacats per las tòras desfoliatrises de mai d'una espècia de noctuas: Melanchra pisi L.,Lacanobia oleracea L.,Autographa gamma L.,Pseudaletia unipuncta L..

De nematodas son susceptiblas d'atacar lo sistèma racinari, e d'aucèls, coma los graulas (Corvus frugilegus) e las palombas (Columba palumbus), pòdon provocar de damatges sus las semenadas e brots, mas tanben pilhant las tecas maduras.

Parasits vegetals

Dins les regions mediterranèas, las culturas de peses pòdon èsser parasitadas per des plantas del genre Orobanc, coma Orobanche crenata Forssk.

Biais de luta

La luta contra las malautiás e degalhadors dels peses se realiza diferents biais:

• d'accions preventivas per limitar los riscs, subretot lo respècte d'una rotacion minimala de cinc ans sus la meteissa parcèla e la mestresa de l'irrigacion per evitar l'excès d'umiditat que pòt favorizar la proliferacion d'unas malautiá criptogamicas,
• la limitacion de la transmission per la semenada utilizant de semenadas certificadas sanas o las tractant, subretot contra l'antracnòsi del pese, lo poiriment de las semenadas e lo mildió,
• la causida varietats resistentas a unas malautiá,
• la luta dirècta, subretot per de tractaments quimics (insecticids o fongicids) utilizant diferentas matèrias activas autorizadas.

Rendement

Pels peses secs, lo rendement mejan al nivèl mondial s'establís a 14,7 q/ha, a 16,6 q/ha en Euròpa e a 20,5 q/ha en America, mas sonque 7,1 q/ha en Africa. Los rendements melhors son registrats dins l'Union europèa amb 25,5 q/ha en mejana, e 29,3, 35,1 e 37,2 q/ha respectivament en Alemanha, al Reialme Unit e en França (FAO, 2007).

Pels peses frescs, lo rendement pòt aténher 40 a 70 q/ha.

Aspèctes economics

Production

Los principals païses produson de peses de tipe verd o jaune. L’Austràlia e l'Índia produson majoritàriament de peses burèls.

Amb mai de 18 milions de tonas culhidas en 2007, lo pese (pese sec + pese fresc) es la quatrena leguminosa al nivèl mondial, pasmens luènh de sòja (216 Mt), l'arachida (35 Mt) e la mongeta (28 Mt).

Segon las estatisticas de l'Organizacion de las Nacions unidas per l'alimentacion e l'agricultura (FAO), en 2007, la produccion mondiala de peses secs es naut à 10 128 486 tonas per una superfícia semenada de 6 896 172 ectaras, o un rendement mejan de 14,69 quintals per ectara.

Lo meteis an, la produccion de pese fresc ven a 8 264 769 tonas per una superfícia semenada de 1 087 674 ectaras, o un rendement mejan de 7,6 quintals per ectara. Los dos principals productors de peses frescs, China e Índia, representan près de 70 % du total mondial.

Pels peses secs, i amai 90 païses productors pel monde, pasmens los cinc primièrs representan mai de dos tèrces de la produccion totala e los quinze primièrs mai de 90 %. Lo Canadà, amb 3 milions de tonas, o 30 % de la produccion mondiala, es de luènh lo primièr país productor. L'Union europèa, que totaliza 1,53 milion de tonas, es lo segond productor mondial. La França produch 42 % de peses secs del total de l'Union europèa.

Après aver atengut un primièr pic a 13,2 milions de tonas en 1964, la produccion mondiala de peses secs que va entre 8 e 10 milions de tonas dins los ans 1960-1970 coneguèt una fòrça creissença dins los ans 1980 per aténher 16,6 milions de tonas en 1990. Merma dempuèi, varia entre 10 e 12 milions de tonas. Aquela dels peses frescs coneguèt una creissença pro regulara amb un taus mejan de 1,7 % per an, passant de 3,6 Mt en 1961 a 8,3 Mt en 2007.

• Répartition de la production de pois secs en 2007

• Répartition de la production de pois frais en 2007

Comèrci internacional

Los escambis de pese tractan subretot los peses secs. En 2005, èran de gaireben 4,2 milions de tonas, o 36,5 % de la produccion totala, amb gaireben 4 milions de tonas de peses secs et 200 000 tonas de peses frescs, e per aqueles sonque 2,5 % de la produccion.

Las exportacions son fòrça concentradas: los sièis primièrs païses exportators (Canadà, França, EUA, Ucraïna, Austràlia, Russia) representan 90 % del total. Lo Canadà es de luènh lo primièr país exportator amb près de 60 % (2,35 Mt).

Las importacions son mai dispersadas, los detz primièrs païses representan un pauc mens de 80 % del total. Dos païses se destacan: l'Espanha amb 1 Mt (25,5 %) e l'índia, 810 000 tonas (25 %).

Lo prètz del pese sec sul mercat internacional es indexat sus aqueles del blat tendre e del pastèl de sòja. Se situa a gaireben 20 % al dessús d'aquel del blat. La demanda es tenguda pels besonhs en alimentacion umana (Índia, Paquistan) e en alimentacion animala (Euròpa).

Los escambis portant suls peses manjatots son pro limitats. L'Union europèa (subretot lo Reialme Unit, los Païses Basses et la França) n'impòrtan 25 000 tonas per an (2006). Los exportators sont de païses d'Africa e d'America (Kenya, Guatemala, Zimbabwe, Marròc, Egipte, Zambia, Peró). Ce commerce, qui bénéficie de coûts de main d'œuvre réduits (cueillette manuelle) et d'une production à contre-saison permettant de prolonger la saison de consommation, rappelle celui des haricots verts.

Bilanç de las utilizacions

Al nivèl mondial, la produccion de peses secs es destinada subretot a l'alimentacion umana (per la mitat de la produccion), puèi a l'alimentacion animala (35 %), lo tresen pòste essent l'utilizacion coma semenadas (2003, font FAO.

Al subjècte de l'alimentacion umana, per una consomacion mondiala d'un pauc mens de 4 milions de tonas, lo soscontinent indian ne representa 37,2 %, anb 31,2 % per l'Índia. Dins aquela region del mond, las leguminosas jògan un ròtle important dins l'apòrt en proteïnas dins l'alimentacion, la majoritat de la populacion essent vegetariana, pasmens lo pese jòga un ròtle segondari après de fòrça autras espècias coma lo céser, lo pese cajan, e autras mongetas, las lentilhas etc. Los autres consomators importants son la China (12,8 %), lo reialme unit (5,8 %), la Russia (5,7 %), los EUA (4,1 %) e l'Etiopia (3,7 %).

L'Índia jòga un ròtle màger sul mercat internacional del pese sec; aquel país es en efièch primièr consomator mondial, lo primièr importator e lo quatren productor. L'Uttar Pradesh es la principala region productritz.

Al subjècte de l'alimentacion animala, la consomacion es fòrça concentrada en Euròpa e en China. Los tres primièrs consomators, Russia, França e China, totalizan près de 60 % del total (respectivament 22,1 %, 18,7 % e 17,7 %).

La transformacion industriala dels peses per ne tirar de derivats amilacèus e proteïc es pro marginala.

Lo peses dins l'Union europèa

L'Union europèa es lo segond productor de peses, rèire lo Canadà, mas demora importatritz neta. Los peses proteaginoses son plan majoritàriament destinats a l'alimentacion animala. Pendent l'exercici 2005/2006, sus una consomacion totala de 3,85 milions de tonas, 3,33 Mt (86,5 %) foguèron incorporats dins los aliments per animals, alara que l'alimentacion umana, las semenadas e l'exportacion representava respectivament 5,2 %, 4,5 % e 3,7 %. La produccion de l'UE donèt per aquel exercici 2,44 Mt, o un taus d'autosufiséncia de 63,2 %. La França es de luènh lo primièr productor (amb 48,6 % del total) davant l'Alemanha, l'Espanha e lo Reialme Unit.

Lo desvolopament de la cultura del pese proteaginós en Euròpa foguèt lançat après l'embarg american de 1973 suls pastèls sòja qu'aviá mostrat la fòrta dependéncia de l'Euròpa al respècte de las importacions de proteïnas vegetalas del continent american e la fragilitat de provesiment des sieus elevatges fòra sol (porcins, polalhas).

En França, la produccion de peses proteaginoses, qu'aviá atenh son maxim amb 3,8 milions de tonas en 1993, mermèt fòrça, atenguent 1,04 milion de tonas en 2006. Lo pese i representa 75 % de la produccion totala de proteaginoses (pese, favaròla, lupin).

Lo desvolopament del peses (de las plantas proteaginosas en general) e de son utilizacion en alimentacion animala demandèt un esfòrç important de recerca fondamentala e aplicada, sul plan de la genetica e sas aplicacions agronomicas e zootecnicas, mobilizant fòrça organismes, coma l'INRA en França o lo John Innes Centre al Reialme Unit. Aquelas recercas son coordonadas al nivèl europèu per l'associacion europèa dels proteaginoses (AEP), que las activitats son vulgarizadas sus Internet pel « Grain Legume Portal ».

Nòtas e referéncias

'O Pesiello (Pisum sativum, Linnaeus 1758) è na pianta d''a famiglia d''e Fabaceae.

Gregor Mendel, funnatore d''a geneteca ausaje 'o pesiello p''e ffà sperimiente ncopp'â trasmissione 'e ll'eredetà geneteca.

La palora siciliana pisedda è usata pi arcuni speci dâ famigghia dî Papilionacee speci ppi lu Pisum sativum e ppi lu Pisum arvense, ntrammi curtivati n nummarusi varità ortìculi e furaggeri. E' na simenza cummistìbbili di culuri virdi chiaru, a forma di minùscula baddòttula.

U Piseddu (o Pisellu) (Pisum sativum) hè una pianta cultivata chì faci partita di a famiglia di i Fabaceae.

Rifarenzi

Liami

She sheel cruinn beg, ny fynneig, y phoanrey Pisum sativum y phishyr. Ta shiartanse dy phishyryn cummal ayns dagh fynneig. Ga dy vel y phishyr ny mess rere lus-oaylleeaght,^[1] t'ee coontit myr glassrey ayns coagyraght.

Ta P. sativum ny lus vleinoil, lesh çhymshal bea ta un vlein er tammylt. T'ee ny troar imbagh feayr t'aynjee ta lhiassit ayns ram ayrnyn y theihill; foddee pishyryn dy phlantal eddyr y gheurey dys y tourey leah, agh ta'n phlandal croghit er soiaghey. Ta'n phishyr eddyr 0.1 as 0.36 grammeyn er trimmid.^[2] Ta'n dooie ymmydit myr glassrey oor, riojit, ny stainnit, as t'ee lhiassit dys pishyryn çhirrymey, lheid as y phishyr skeilt dy ghientyn.

Imraaghyn

O bisalto, guixón u arbella (Pisum sativum) ye una planta d'a familia d'as leguminosas u fabacias. O nombre s'aplica tamién a la suya simient, que se puet minchar.

A planta d'a on que naixen os bisaltos se conoixe como bisaltera.

El pisum sativum (en Bresà: roaiòt, en insübrich: erbión) l'è 'na spéce de piànta anöàla de la famìa de le luguminùze (Fabaceae), cultiàda en pó 'nper töt endèl mónt, per vìa de la sò somésa, che l'è bùna de maià e de sòlit la vé dopràda come verdüra, o come maià per le bès•cie. El granì de roaiòt el fornés 'na bùna quantità de energìe (àmit) e de proteìne (del 16 al 40 %).

Descrisiù

El roaiòt l'è 'na piànta erbàcea anöàla.

La piànta la g'ha 'n sistéma vegetatìf mìa tat svelöpàt aisebé che condèna raìs a ficù la g'ha tendènsa à 'na zó bastànsa fónt endèl teré. Le fòie i è furmàde de còpie de fuiulìne che fenés condèn cavreöl (barbìs). Le 'nfiurescènse le nas a gratilìne enciurciàde dét en bràtee foliàcee che le se 'nserés a la sèa de le fòie. La somésa la se fùrma endèn cornazèl de 5 a 10 ghèi de longhèsa e la pöl tègner dét de 4 a 10 grà de roaiòt.

Compàgn de töte le ótre leguminùze, l'è 'na bùna fónt de proteìne, minerài e fìbre e l'è ütil per migliurà la tèra perchè la fìsa l'azòto 'ndèl teré gràsie a sèrti batéri (che pò i è i stès che 'nteragés co le piànte dei zèner Lathyrus e Lens, el Rhizobium leguminosarum biovar viciae, che i se fà dét endèi grupilì de le raìs i e i fùrma dei nitràcc che rènt la tèra piö bùna. Chèsto procès l'è ciamàt fisasiù simbiòtica de l'azòto.

Aparàt de reprodusiù

I fiùr, de tìpo «papilionàceo», i è zigomòrf, co l'ovàre sùpero e cleistògami. I se fùrma a la sèa de la fòia, de sùi o a gröpècc en gràte a du o tré, de culùr vért, furmàcc de sic sépali saldàcc, e i g'ha sic décc diferèncc. La coròla la g'ha sic pétali diferèncc entra de lùr. la bandiéra drìta en puzisiù posteriùr, le dò àle en puzisiù lateràla, che la bràsa sà le caréne, apò a lùre furmàde de du pétali inferiùr, saldàde per en ciapèl. La coròla de sòlit l'è töta biànca, ma ale ólte la pöl véser ròza o tirà al viòla.

Galerìa de fóti

• Fiùr del roaiòt
• Granì de roaiòt dét endèl sò cornazèl.
• Granì de roaiòt.
• Granì rigàcc, varietà 'Merveille de Kelvedon'.

Pizo esas singla de la grani de planto leguminosa, papilionacea (pisus sativus), inkluzita en shelo verda.

Pwa se yon legim.

• pwa Kongo
• pwa nouris
• pwa koni
• pwa blan
• pwa nwa
• paw pounto
• pwa wouj
• pwa vèt
• pwa frans
• pwa bousoukou

Tradiksyon

• Lòt kreyòl:
• Franse: pois
• Angle: pea
• Alman: die Erbse
• Panyòl: guisante

Istwa

Istwa mo sa

Referans

Kèk lyen

Ko e pī ko e foʻi tenga ʻo e fuʻu ʻakau siʻi ia mo e hingoa tatau. ʻOku siʻisiʻi pē ʻa e foʻi pī ʻe taha, ʻoku ke fiemaʻu lahi ngaahi pī maʻa e meʻatokoni feʻunga. Mahalo pē ʻoku fakapikopiko ʻa e kakai Tonga ʻoku liliu he ʻahó ni ʻa e "ngaahi ʻū pī" ki he "piisi" pe "piʻisi (peas ʻi he lea fakapilitānia). Kā ko e piisi mo e piʻisi ko e ongo ʻakau kehe ia.

Kaekehe, ʻoku toe ha meʻafihi ʻoku ʻi ai ha pī kehe, ko e pīkula, ko e monumanu ia.

Ngaahi faʻahinga kehekehe

• pī; koʻeni
• pī, Cassia occidentalis
• pī matala; ko e pī melie
• pī; mo e ngaahi ʻakau kehe ʻoku tatau ʻenau ʻasi mo e pī
• pī kula

Tataku

• Hokohoko ngaahi ʻakau; Vaʻa fekumi ngoue Vainī
• Tongan dictionary; C.M. Churchward
• Plants of Tonga; T.G. Yuncker; BPB bulletin 220, Honolulu 1959

Ang tsitsaro o sitsaro (Ingles: pea, snow pea^[1], pea pod^[2]) ay isang uri ng payat na gisantes. Makakain ang lahat o buong bahagi ang sariwang bunga ng halamang ito.^[1][3]

Mga sanggunian

Ang lathalaing ito na tungkol sa Gulay ay isang usbong. Makatutulong ka sa Wikipedia sa nito.

Zagrodny groch (Pisum sativum) jo rostlina ze swójźby łušćinowych rostlinow (Fabaceae).

Wopis

Zagrodny groch jo jadnolětna družyna, kótaraž z łopjenowymi wobwitkami łazy.

Kwiśonki su běłe a pó jadnom stoje.

Płody a semjenja

Płody su łušćiny, kótarež dośěgnu dłujkosć wót 6 až do 10 cm. Jich bělizna jo gropna. Semjenja su kulowate, gładke a nazeleń žołte, śamnožołte kaž cenk abo zelene.

Póddružyny a warjetety

Zagrodny groch ma rozdźělne kulturne formy.

• Rolny groch (Pisum sativum subsp. sativum convar. speciosum) jo kulturna forma zagrodnego grocha, kótaryž se za zelenu a suchu picu wužywa. Jogo semjenja su pitśku rožkate, šerozelene a brunje dypkate. Mimo togo chórgojcka kwiśonki jo blěda. Kśiłka su śamnowioletne.
• Zmaršćony groch (nimski Markerbse, Runzelerbse, Pisum sativum convar. medullare) ma styrirožkate, suche semjenja, kótarež se njezdrjałe ako zeleninu jěźe.
• Cukorowy groch (Pisum sativum convar. axiphium) ma łušćiny a semjenja, kótarež njezdrjale su słodke a se ako zeleninu jěźe.

Wobraze

• Łopjena a wijanki

• Kwiśonki

• Łušćiny

• Pisum sativum - Museum specimen

Nožki

1. ↑ Starosta: Dolnoserbsko-nimski słownik, Niedersorbisch-deutsches Wörterbuch, Bautzen 1999, ISBN 3-7420-1096-4, bok 151
2. ↑ W internetowem słowniku: Erbse

Žrědła

• Meyers Taschenlexikon Biologie, In 3 Bänden, 1. zwězk, ISBN 3-411-12013-4, bok 252, pód lema Gartenerbse (Pisum sativum) (nim.)
• Meyers Taschenlexikon Biologie, In 3 Bänden, 3. zwězk, ISBN 3-411-12033-9, strona 42, pód lema Saaterbse (Pisum sativum) (nim.)

Zwëczajny groch (Pisum sativum L.) – to je ôrt jednoroczny (latny) roscënë z rodzëznë bòbòwatëch (Fabaceae). Jegò pòdôrt mòże sôc w ògardach wczas na zymkù. Szachòwi groch winie sã w górã pò szachù. Òn rosce w dosc mòkri zemi, a nie lubi za wiele słunôszka. Gò mòże sôc na zôgónkach co piãc lat w tim samim placu. Jegò zôrna są np. do robieniô grochòwiónczi - wôżny zupë w wòjskù.

Bùtnowé lënczi

• [1]
• Kashubian - groch

Žėrnis (luotīnėškā: Pisum sativum) ī tuokis platē jiediou nauduonams augals, muokslėškā ons prigol prī brondėniu augalū (Fabaceae) šeimuos.

Žėrnis vėinmetis augals ī. Anou stombrē tēvi, vīniuojas, šliaužiuon ė šaukiami vėrkštim ī, tūdie ka žėrnē geriau augtom anėm stata vītės. Lapā sosided ėš mažioku lapoku ėr ėšruod kap plonksnalės. Ont lapu galioku ī tuoki ūselē, katrās augals vīniuojas. Žeidalē balti. Žėrnis sonuokėn brondis, katrūs sugolosės žaliuos spalvuos (kap vėsā sonuokst, ta parodou) sieklas, tas ī žėrnē.

Senuobie žėrnius liuob pjaus pjautovās, paskom kūls (mašėnuom, špragėlās). Vėrkštis sausėns ont balkiu žardie.

Žėrnē nug sena bova nuognē svarbos jiedis. Anėi tink jiedėmou žali, vėrti, ėš anūm taisa kuonservus. Seniau tonkē liuob mals žėrniu mėltus, ėš katrū keps blīnus, dies i douna ė kt. Ėš žėrniu da taisa zopė – žėrnīnė, trin so bolbėm (kionkė). Žėrniu jiedē īpatingā jiedami par pasninka.

Žėrnē gers šierals ī. Anās pena kiaulės, šera gīvuolius vėrkštėm. Ėš žėrniu liuob darė ė vėsuokius tarškalus, barškalus (pvz., i kiaulės pūslė pridies žėrniu).

• Žėrnėina

• Žėrnē

• Brondis

Ως αρακάς αναφέρεται συνήθως το μικρό σφαιρικό πράσινο σπέρμα-καρπός ή ο πολύσπερμος λοβός του φυτού Πίσον το ήμερον (Pisum sativum), όσο και το ίδιο το φυτό. Το μπιζέλι (Pisum sativum var. saccharatum) πολλές φορές συγχέεται με τον αρακά. Οι λοβοί ή χέδρωπες αποτελούν βοτανολογικά φρούτα,^[1] που περιέχουν αρκετά σπέρματα, τα οποία αναπτύσσονται από την ωοθήκη του άνθους. Το P. sativum είναι μονοετές φυτό. Η φύτευση μπορεί να λάβει χώρα από το χειμώνα μέχρι νωρίς το καλοκαίρι, ανάλογα με τη τοποθεσία. Το μέσο βάρος του κάθε αρακά είναι ανάμεσα σε 0,1 και 0,36 γραμμάρια.^[2] Ο ανώριμος αρακάς χρησιμοποιείται ως λαχανικά, φρέσκα, κατεψυγμένα ή κονσερβοποιημένα. Ενώ ο αρακάς καταναλώνεται ξεσπιρισμένος, τα μπιζέλια τρώγονται ολόκληρα με τα καρπόφυλλα (εξ ου και η Γαλλική ονομασία mangetout)

Ο άγριος αρακάς απαντά στη Μεσόγειο και στην Εγγύς Ανατολή. Τα αρχαιότερα αρχαιολογικά ευρήματα αρακά χρονολογούνται από το τέλος της Νεολιθικής Εποχής εκεί που σήμερα είναι η Ελλάδα, η Συρία, η Τουρκία και η Ιορδανία. Υπάρχουν ενδείξεις ότι η καλλιέργειά του στο Δέλτα του Νείλου γινόταν ήδη από το 4800-4400 π.Χ., καθώς και στη Γεωργία από την 5η χιλιετία π.Χ. Ανατολικότερα η καλλιέργεια άρχισε αργότερα. Στο Αφγανιστάν ο αρακάς έφτασε περίπου το 2000 π.Χ. και στο δεύτερο μισό της 2ης χιλιετίας π.Χ. άρχισε η καλλιέργειά του στη λεκάνη του Γάγγη και στη νότια Ινδία.^[3]

Στα μέσα του 19ου αιώνα, οι παρατηρήσεις του Αυστριακού μοναχού Γκρέγκορ Μέντελ σε φυτά αρακά οδήγησαν στις αρχές της μεντελικής κληρονομικότητας, τη βάση της σύγχρονης γενετικής.

Παραπομπές

Δείτε επίσης

• Φάβα

Борчак (лат. Pisum sativum) – кузаклылар гаиләлегеннән булган үләнсыман үсемлек. Борчак – берьеллык үсемлек. Чәчәге кечкенә көймәгә дә, күбәләккә дә охшаган.

Культурлаштыру тарихы

Борчакның туган җире – Һиндстан һәм Тибет, ди белгечләр. Борынгы Кытайда борчак бәрәкәт һәм бәхет символы саналган. Борынгы Грециядә һәм Борынгы Римда борчак кара халыкның төп ризыгы булган. Европаның төньягында да, хәтта Швейцариядә дә таш гасыры һәм бронза чоры урыннарын казыганда, чия һәм слива төшләре белән бергә, борчак та табылган.

XIX гасырда әрмедә алман солдатларының көндәлек төп ризыгы борчак колбасасы булган, бу ризыкны шулай ук француз һәм испан солдатларына да күп ашатканнар. Дуңгыз маенда кыздырган борчак яки майлы борчак шулпасы кыйрал өстәле өчен дә яраклы ризык саналган.

Баллы яшел борчак XVI гасырда китереп чыгарылган. Европада беренчеләрдән булып аны голландлар, алардан соң инглизләр, французлар һәм алманнар үстерә башлаган. Германиядә хәтта базарга яшел борчак уңышын беренче булып алып чыгучы кешегә бүләк бирелә торган булган – әлеге культураны үстерүгә кешене кызыктыру өчен уйлап чыгарылган бер алым булган ул. Хәзер исә Русиядә генә дә яшел борчак консервлаучы дистәләгән заводлар эшли, болар елына 200 миллионнан да артыграк яшел борчак банкасын сатуга чыгара. Алай да җитми әле – Румыния һәм Венгриядән дә сатып алырга туры килә.

Азык-телек буларак кыйммәте

Борчакның кеше сәламәтлеге өчен иң кыйммәтле ягы – анда минераль тозларның, микроэлементларның һәм витаминнарның (бигрәк тә В төркеме витаминнарының) бик күп булуы. С витамины, фолий кислотасы һәм тимер – азканлылык белән интегүчеләргә кирәк. Иодның шактый булуы аны зоб, атеросклероз һәм симерү ише җитди чирләрне булдырмау эшендә ярдәмче итә. Шуның өстенә, борчак – метеонин, холин һәм лецитин чыганагы, болар организмда май алмашын нормальләштерә. Минераль тозлардан кальций, фосфор, магний һәм бигрәк тә калий күп. Калий организмнан артык сыеклыкны, шуның белән бергә шлакларны чыгара. Шуңа күрә кан басымы, йөрәк-кан системасы өчен бик файдалы.

Борчакта аксым һәм углеводлар, нигездә, крахмал күп. Нәтиҗәдә, ул калориялелек ягыннан кайбер төр итне (сыер итен) дә узып китә. Борчакта (бигрәк тә яшел борчакта) инозит күп, ә ул склерозга каршы торырга ярдәм итә. Калий кебек үк, инозит та йөрәк мускулы эшчәнлеге өчен бик әһәмиятле.

Киев галимнәре бодай, солы, кукуруза һәм борчак үсентесе экстрактларыннан профилактик туклану продуктлары эшләгәннәр. Болар сәламәтләндерү сәләтенә ия. Бигрәк тә балалар өчен файдалы. Киев Фәнни-тикшеренү институтының педиатрия, акушерлык һәм гинекология бүлеге тикшеренүләреннән ачыклануынча, бу продуктлар йөрәк-кан системасы, бавыр, бөер, азканлылык чирләрен булдырмаска ярдәм итәләр һәм алар озакламый киң кулланылышка кертелергә тиешләр.

Халык медицинасында борчакның үләне дә файдаланыла. Аны сидек кудыргыч һәм бөердәге ташларны эретергә ярдәм итүче чара буларак кулланалар. Борчак оны исә чуаннарны йомшарту чарасы буларак припарка рәвешендә файдаланыла.

Борчак корткычлары

Борчак коңгызы личинкасы бу культураның өчтән бер өлешен юкка чыгара.

Кызыклы фактлар

• Тарихта борчак белән бәйле кызыклы һәм кызганыч хәлләр дә теркәлгән. Мәсәлән, Босфор тирәсендәге су асты кыяларына (рифларга) төртелеп һәлакәткә тарыган “Днепр” пароходы, өстенә бомба төшкән сыман, теткәләнеп беткән була, бөтен эчтәге тимерләре, аламаланып, һавада асылынып тора. Ә чынлыкта “Днепр”ның төбе аз гына тишелгән була. Шундый кечкенә генә авария аркасында аның бомба төшкән сыман теткәләнеп бетүенә бөтенесе шакката, диңгездә ул көнне хәтта давыл да булмый. Ә соңрак бөтен гаепнең борчакта булганлыгы ачыклана. Чөнки трюмнарга борчак тутырылган була. Кечкенә генә тишектән кереп торган су борчакны чылата, ул бүрткәннән-бүртә. Тимер арматура чыдамый һәм шартлый.
• Икенче бер очрак – “Седов” бозваткычы тарихыннан. О.Ю.Шмидт язып калдыруынча, бозваткыч боз әсирлегендә калганнан соң кешеләрне витамин кытлыгыннан трюмда тишелеп чыккан борчак үсентеләре коткарып кала.
• Әйтүләренчә, атаклы оратор Цицеронның исеме борчак дигән сүздән килеп чыккан. “Цицера” – латинчадан борчак дигәнне аңлата. Эш шунда, аның бабасының борынында борчак төсле миңе булган. Шулай итеп, аларга “борчак” кушаматы такканнар.

Чыганаклар

• Борчак елында – борчак ашы – №46 (11915),9 апрель, 2013

↑ ^{1,0 1,1 1,2} Integrated Taxonomic Information System — 1996.

https://wikidata.org/wiki/Track:Q82575">https://wikidata.org/wiki/Track:P815">

↑ ^{2,0 2,1 2,2} таксономическая база данных Национального центра биотехнологической информации США / National Center for Biotechnology Information

https://wikidata.org/wiki/Track:Q82494">https://wikidata.org/wiki/Track:P685">https://wikidata.org/wiki/Track:Q13711410">

Таримал вандуйны (лат. Pisum sativum L.) жижиг бөмбөлөг хэлбэрийн үр жимсийг Вандуй гэж ихэвчлэн нэрлэдэг. Таримал вандуй нь буурцагтны овгийн, өвслөг, нэг наст, вандуйны төрлийн нэгэн зүйл ургамал юм. Вандуй нь хонхорцог дотор боловсрох ба ногоон эсвэл шар өнгөтэй байдаг. Ботаникийн хувьд авч үзвэл вандуй нь жимс юм.^[2] Буурцагтны овгийн ургамлуудын хүнсэнд хэрэглэгддэг зарим үрүүдийг мөн вандуй гэдэгт хамтатган ойлгодог.

Эх сурвалж

Ном зохиол

• European Association for Grain Legume Research (AEP). Pea. https://web.archive.org/web/20061017214408/http://www.grainlegumes.com/default.asp?id_biblio=52 .
• Hernández Bermejo, J. E. & León, J., (1992). Neglected crops: 1492 from a different perspective, Food and Agricultural Organization of the United Nations (FAO) Contents
• Muehlbauer, F. J. and Tullu, A., (1997). Pisum sativum L. Purdue University. Pea
• Oelke, E. A., Oplinger E. S., et al. (1991). Dry Field Pea. University of Wisconsin.Dry Field Pea

Пăрçа (Pisum) — пăрçа йышшисен çемьинчи ӳсентăран ăрачĕ.

Çырса кăтартни

3 сорт-ушкăн

Ака пăрçи

Ака пăрçи (Р. sativum) — чи паллăскер тата сарăлнăскер. Унăн вăрăлăхĕ (пăрçасем) чăмăр евĕр е кăштах лапчăк, анчах та кĕтеслĕ мар, чечекĕсем ялан тенĕ пекех шурă, шупка хĕрли те пулаççĕ. Авалтанах ӳстереççĕ; анчах та ăна икĕпатсем пĕлмен, пулмалла.

Хир пăрçи

Тепĕр тĕсĕ, хир П. (Р. arvense), кĕтеслĕ вăрăлăхлă пулсан та, ăна нумай автор уйрăм тĕс тесе те йышăнмасть. Хĕвеланăç енче, анчах малтанхи тĕсĕнчен сайрарах уйра акса илеççĕ.

Хими шучĕ

Пăрçăра питĕ нумай белок япалалăхĕ (20-26 %).

Экономика

Симĕс пăрçана туса илес енĕпе малта пыракан çĕршывсем — Индипе Китай, типĕ пăрçана Канадăра, Францире, Раççейре тата Китайра туса илеççĕ.

Симĕс пăрçана туса илни, çулсемпе ^(FAOSTAT)
пин тоннă. Патшалăх 1985 1995 2005 Инди 1 380 2 500 3 200 Китай 300 739 2 209 АПШ 1 310 1 112 885 Франци 427 557 428 Аслă Британи 500 447 322 Икĕпат 79 219 290 Бельги 0 0 170 Марокко 25 21 145 Венгри 349 179 100 Испани 55 58 97 Типĕ пăрçана ӳстерсе пухни, çулсемпе ^(FAOSTAT)
пин тоннă. Патшалăх 1985 1995 2005 Канада 169 1 455 3 170 Франци 961 2 701 1 332 Раççей 0 1 212 1 290 Китай 1 670 1 025 1 200 Инди 331 667 800 АПШ 131 269 667 Украина 0 1 376 600 Германи 50 216 464 Австрали 241 530 401 Аслă Британи 215 286 200

Вуламалли

• Куданова З.М. Определитель высших растений Чувашской АССР. — Чуваш. кн.изд-во.

Çавăн пекех

Ясмăк, Ыраш, Шалçа пăрçи, Нимĕç пăрçи, Тулă, Сĕлĕ, Кукурусă, Рапсă, Вир, Хура тулă, Рис, Урпа.

Каçăсем

Тымбылхъæдур (лат. Pisum sativum, уырыс. Горох посевной) у, хъæдурхуызты бинонтæм чи хауы, ахæм зайæгойты хуыз.

Литературæ

• Абайты Васо. Ирон æвзаджы историон-этимологион дзырдуат. I-æм том. ССРЦ-ы Зонæдты Академийы рауагъдад. Мæскуы-Ленинград, 1958.

केराइ (हिंदी: मटर, अंगरेजी: Pea) एगो सब्जी हवे।

संदर्भ

मटर (केराउ) एउटा तरकारी अथवा दालको रूपमा खाइने दलहन (गेडागुडी) बाली हो। मटर एक तुषारो-सहने, शीतकालको पोषणयुक्त दालजातीय सब्जी हो, जो विश्वभरि व्यापकमात्रामा उत्पादन गरिन्छ। एक चिसो मौसमको बालीको रूपमा यो शीतोष्ण (मन्दताप) क्षेत्रमा धेरै मात्रामा उत्पादन गरिन्छ, तर उष्णकटिबन्ध (गर्मी क्षेत्र)-मा चिसो उच्च क्षेत्र र उप-उष्णकटिबन्धीय क्षेत्रमा ठण्डी महिनामा यो सीमित हुन्छ। यो प्रोटिन (२५ प्रतिशत), एमिनो एसिड, चिनी (१२ प्रतिशत), कार्बोहाइड्रेट्स, भिटामिन ए र सी, क्यालसियम र फस्फोरसको सम्पन्न स्रोत हो। यसबाहेक, यसमा फलामको थोरै मात्रा हुन्छ। मटरमा अत्यधिक प्रोटिन हुने भएकोले यो सब्जीको निम्ति धेरै महत्त्वपूर्ण हुन्छ।

औषधोपचार

प्रयोग

•क. ताजा हरियो दाना, कलिलो हरियो कोसा, सुक्खा दाना र सागको रूपमा यसको उत्पादन गरिन्छ।
•ख. हरियो मटर सब्जीको रूपमा पकाएर खाइन्छ, अनि ताजा र डिब्बामा भरेर बिक्री गरिन्छ भने पाकेको सुक्खा मटरको दाना सिङ्गै, टुक्रा वा पीठोको रूपमा प्रयोग गरिन्छ।
•ग. विश्वका केही भागमा सुक्खा मटरको दाना काटा-दालको रूपमा, पोलेर, भुटेर वा उसिनेर खाइन्छ।
•घ. केही प्रजातिहरू कलिलो हरियो कोसाको निम्ति उत्पादन गरिन्छ, जसलाई पकाएर वा काँचै खाइन्छ।
•ङ. कहिलेकाहीं मटर बेमौसममा स्वादिष्ट बनाउनको निम्ति सुकाएर राखिन्छ।
•च. यसको कोसा काँचै खानाले झाडा-पखाला चल्छ। यसको पीठो नरम पार्ने र औषधिमा पुल्टिस (मर्केको ठाउँमा प्लास्टर गर्ने)-को रूपमा प्रयोग गरिन्छ। यसको कोसामा ट्राइपसिन र काइमोट्राइपसिन हुन्छ जो गर्भनिरोधक, एकबोलिक, दादनिरोधक र सपपरमाइसाइडको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ। मटरमा कुनै विषालु पदार्थ हुदैन वा एन्टी-मेटाबोलिट हुन्छ अर्थात् पोल्ने तत्त्व हुँदैन।

मटरको वर्गीकरण

भारतमा साधारणत: दुई प्रकारको मटर उत्पादन गरिन्छ। ठूलो मटर (पाइसम सेटिभम प्रजाति हर्टेन्स) हरियो रंगको, खुम्चेको स्वादिलो दाना हुन्छ र खानको निम्ति प्रयोग गरिन्छ। कलिलो हरियो कोसा टिपेर बजारमा बिक्री गरिन्छ, जसले राम्रो मूल्य दिन्छ।

अर्को प्रकारको कोसा मसिनो हुन्छ, जो दालको रूपमा प्रयोग गरिन्छ, जसलाई मसिनो मटर (पाइसम सेटिभम प्रजाति अर्भेन्स)-को रूपमा चिनिन्छ। यसको कोसा गोलो वा हल्का हाडे, कडा र सेतो रंगको हुन्छ। यसको बोट निकै बलियो हुन्छ अनि सुक्खा र तुषारोको प्रतिरोध गर्न सक्छ।

मीठो कलिलो दाना अर्को प्रकारको मटर हो, जसमा सजावटी तत्त्व हुन्छ। यसको बोट अग्लो, एकसमान हुन्छ र निकै सुगन्धित फूल दिन्छ। यस प्रकारको मटरको थोरै वा कुनै आर्थिक मूल्य छैन।

वनस्पतिशास्त्र

मटर दालजातीय एक वार्षिक फसल हो। यसको बोट रसिलो, ठाडो (ठूलो मटर) र ३०-४५ सेन्टीमिटर अग्लो हुन्छ भने सानो मटर ५०-७५ सेन्टीमिटर अग्लो हुन्छ। ठूलो मटर ठाडो हुने भएकोले यो ठाडै रहन्छ भने सानो मटर थाँक्रा लगायो भने यसको लहरा माथि-माथि चढ्छ। बोटमा शीर्ष जरा व्यवस्था हुन्छ र भुइँमाथि गुजुल्टो परेको हुन्छ। डाँठ खोक्रो, पातलो, रसिलो र लामो हुन्छ। यसमा एकैसाथ गाँसिएको पात र तीन जोडा पत्रदल हुन्छ र झर्ने पत्रदल झुप्प परेको मसिनो आँकुरा हुन्छ। पातको डाँठको फेदमा एउटा ठूलो पातको गाँठो वा बाहिरी आवरण पाइन्छ र त्यसले पातको डाँठलाई यस्तो प्रकारले ढाकेको हुन्छ, जसलाई फूलडाँठबिनै अडिएको (सेसिल) जस्तो देखिन्छ। फूलहरू कोखीय फूलगुच्छको रूपमा मिलेर बसेका हुन्छन्। फूलहरू रातो, कलेजी वा सेतो रंगको हुनसक्छन्। यी फूलहरूले आफै पराग हाल्छन् र ५-७ सेन्टीमिटर लामो, फुलेको वा गोललाम्चो कोसा भएको ५-११ दाना आफूभित्र विकास गर्छन्। दानाहरू रेसावहिनी, हल्का चुच्चो, चिल्लो वा खुम्चेको, सेतो, कैलो, हरियो वा खैरो रंगको हुन्छन्। १० देखि ३६ ग्राम ओजनबाट करिब १०० कोसा प्राप्त गर्न सकिन्छ।

सन्दर्भ सामग्रीहरू

यो पनि हेर्नुहोस

• मरिच
• कपुर
• हिङ

ਮਟਰ ਇੱਕ ਫੁਲ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦੋਬੀਜਪਤਰੀ ਪੌਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਵਿੱਚ ਗਟੋਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪੱਤੇ ਦੇ ਅਗਲੇ ਕੁੱਝ ਪਤਰਕ ਪ੍ਰਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸ਼ਾਕੀਏ ਪੌਧਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਤਣਾ ਖੋਖਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਪੱਤਾ ਸੰਯੁਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਫੁਲ ਪੂਰਨ ਅਤੇ ਤਿਤਲੀ ਦੇ ਅਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੀ ਫਲੀ ਲੰਬੀ, ਚਪਟੀ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਬੀਜਾਂ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਟਰ ਦੇ ਇੱਕ ਬੀਜ ਦਾ ਭਾਰ 0.1 ਵਲੋਂ 0.36 ਗਰਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਟਰ ਠੰਡੇ ਮੌਸਮ ਦੀ ਫਸਲ ਹੈ। ਇਹ 4 ਤੋਂ 5 ਡਿਗਰੀ ਸੈਂਟੀਗ੍ਰੈਡ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਵੀ ਉਗਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਰਾ ਵੀ ਸਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤਾਪਮਾਨ 30 ਡਿਗਰੀ ਸੈਂਟੀਗ੍ਰੈਡ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬੂਟੇ ਉੱਗਣ ਸਮੇਂ ਹੀ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆ ਵਿੱਚ ਬਿਜਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਉੱਤਮ ਸਮਾਂ ਅੱਧ ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ ਅੱਧ ਨਵੰਬਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਠੀਕ ਵਾਧੇ ਲਈ 20 ਤੋਂ 25 ਡਿਗਰੀ ਸੈਂਟੀਗ੍ਰੈਡ ਤਾਪਮਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।^[2][3] ਸ਼ੇਰਗਿੱਲ (ਗੱਲ-ਬਾਤ) 01:16, 7 ਨਵੰਬਰ 2015 (UTC)

ਬਾਹਰਲੇ ਜੋੜ

• Sorting Pisum names
• USDA plant profile
• http://www.nal.usda.gov/fnic/foodcomp/search/

ਹਵਾਲੇ

பட்டாணி என்பது பொதுவாக உருளை வடிவத்தில் இருக்கும் பருப்பு வகை ஆகும். பைசம் சடய்வம்(ஆங்கிலம்:Pisum sativum ) என்று அறியப்படும் இந்த விதைகள் அவரை போன்ற தோற்றத்தில் இருக்கும். பூக்களின் அண்டத்தில் இருந்து இவை உருவாகுவதால் இவற்றை தாவரவியலில் பழங்களாகவே கருதுகின்றனர்.

ஆனால் சமையல் கலையில் இவைகள் காய்களாகவே பயன் படுகிறது. பச்சை நிறத்தில் இருக்கும் இவை பொதுவாகவே பச்சை பட்டாணி என்றே அழைக்கப் படுகிறது. காய்ந்த பின் இவை வெளிர் பச்சை நிறத்திலும், சில இடங்களில் வெளிர் மஞ்சள் நிறத்திலும் இருக்கும். பல நாடுகளில் இவை உறைய வைக்கப்பட்ட நிலையிலும் விற்கப்படுகிறது.

உலகில் பல நாடுகளில் பயிரிடப்படும் இவை ஓராண்டு தாவரமாகும். குளிர்கால பயிரான இவை பணிக்கலாம் தொடங்கி வெயில் காலம் வரை, பயிரிடப்படும் இடத்திற்கேற்ப நடப்படுகிறது. ஒரு பட்டாணி விதை சுமார் ௦.1 முதல் ௦.36 கிராம் வரை இருக்கும்.

சத்துகள்

பட்டாணியில் அதிக அளவில் நார்ச்சத்து, புரதம், வைட்டமின்கள், தாது உப்புகள் நிறைந்து இருக்கின்றன. காய்ந்த நிலையில் இதில் ஒரு கால் பகுதி புரதமும் ஒரு கால் பகுதி சர்கரையும் இருக்கிறது.

அறிவியலில் பட்டாணி

ஆஸ்திரிய நாட்டைச் சேர்ந்த மரபியல் விஞ்ஞானி கிரிகோர் மெண்டல் பல நுணுக்கமான வேறுபாடுகளைக் கொண்ட பட்டாணிச் செடிகளை வளர்த்து, அவற்றின் மரபியல் பண்புகளை ஆராய்ந்தார். இந்த ஆராய்ச்சிகளின் விளைவாக, பாரம்பரிய இயல்புகள் சந்ததியூடாக கடத்தப்படும் செயல்முறையை விளக்க, அவர் இரு முக்கிய விதிகளை முன்மொழிந்தார். அவை பின்னாளில் மெண்டலின் பரம்பரை விதிகள் எனப் பெயரிடப்பட்டு அழைக்கப்பட்டு வருகின்றன.

வெளி இணைப்புக்கள்

• Sorting Pisum names
• USDA plant profile
• http://www.nal.usda.gov/fnic/foodcomp/search/

బఠానీ లేదా బఠానీలు (శాస్త్రీయనామం: పీసం సెటైవమ్) ఒక రకమైన గింజ ధాన్యాలు. వీటిని పచ్చిగానూ, ఎండబెట్టి కూడా వాడుతారు. పచ్చి బఠానీలను కూరల వినియోగంలోనూ, ఎండు బఠానీలను చిరుతిండి గానూ ఉపయోగిస్తారు.

పచ్చి బఠానీలు

బఠానీల తొక్కలు ముదిరి ముడతలు పడకూడదు, తొక్కలపై నల్లటి పసుపు రంగు మరకలుండరాదు

మూలాలు

బయటి లంకెలు

• Sorting Pisum names
• USDA plant profile
• https://web.archive.org/web/20150303184216/http://www.nal.usda.gov/fnic/foodcomp/search/

ಬಟಾಣಿ ಜನಪ್ರಿಯ ತರಕಾರಿ ಸಸ್ಯ (ಪೀ) ಬಟಗಡಲೆ ಪರ್ಯಾಯ ನಾಮ.

ಸಸ್ಯಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ಮಾಹಿತಿ

ಬಟಾಣಿ ಫ್ಯಾಬೇಸೀ ಕುಟುಂಬಕ್ಕೆ ಪ್ಯಾಪಿಲಿಯೊನೇಸೀ ಉಪಕುಟುಂಬಕ್ಕೆ ಸೇರಿದೆ. ಪೈಸಮ್ ಸೇಟಿವಮ್ ಇದರ ವೈಜ್ಞಾನಿಕ ಹೆಸರು. ಇದು ಏಕವಾರ್ಷಿಕ ಪ್ರತಿ ಬೀಜಕೋಶವು ಹಲವು ಬಟಾಣಿಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತದೆ. ಬಟಾಣಿ ಬೀಜಕೋಶಗಳು ಸಸ್ಯಶಾಸ್ತ್ರೀಯವಾಗಿ ಹಣ್ಣು, ಏಕೆಂದರೆ ಅವು ಬೀಜಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತವೆ ಮತ್ತು ಒಂದು ಹೂವಿನ ಅಂಡಾಶಯದಿಂದ ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ಹೊಂದುತ್ತವೆ.

ರೋಮರಹಿತ ಬಳ್ಳಿ. ಇದರಲ್ಲಿ ಕುಳ್ಳು, ಅರೆಕುಳ್ಳು ಹಾಗೂ ಉದ್ದನೆಯ ಬಗೆಗಳಿದ್ದು ಇವುಗಳ ಎತ್ತರ 30ರಿಂದ 150ಸೆಂಮೀ. ವರೆಗೆ ವ್ಯತ್ಯಾಸವಾಗುತ್ತದೆ. ಕಾಂಡ ದುರ್ಬಲವಾಗಿದೆಯಾದ್ದರಿಂದ ಇದು ಲತಾ ತಂತುಗಳ (ಟೆಂಡ್ರಿಲ್ಸ್) ಸಹಾಯದಿಂದ ಇತರ ಆಸರೆಗಳನ್ನು ಆಧರಿಸಿ ಬೆಳೆಯುತ್ತದೆ. ಎಲೆಗಳು ಏಕಪಿಚ್ಛಕ ಸಂಯುಕ್ತ ಮಾದರಿಯವು, ಪ್ರತಿ ಎಲೆಯಲ್ಲಿ 1-3ಜೊತೆ ಪತ್ರಕಗಳುಂಟು (ಲೀಫ್ಲೆಟ್ಸ್). ಎಲೆಗಳ ತುದಿ ಕವಲೊಡೆದು ಲತಾತಂತುಗಳಾಗಿ ಮಾರ್ಪಟ್ಟಿದೆ. ಎಲೆಗಳ ಬುಡಭಾಗದಲ್ಲಿ ತೊಟ್ಟಿನ ಎರಡೂ ಪಾಶ್ರ್ವಗಳಲ್ಲಿ ಪತ್ರಕಗಳಿಗಿಂತ ದೊಡ್ಡಗಾತ್ರದ, ಎಲೆಗಳಂತೆಯೇ ಕಾಣುವ ಅಂಡಾಕಾರದ ವೃಂತ ಪತ್ರಗಳುಂಟು. ಪತ್ರಕಗಳ ಹಾಗೂ ವೃಂತಪತ್ರಗಳ ಅಂಚು ನಯವಾಗಿರಬಹುದು ಇಲ್ಲವೆ ದಂತಿತವಾಗಿರಬಹುದು. ಹೂಗಳು ಒಂಟೊಂಟಿಯಾಗಿ ಅಥವಾ 2-3 ಹೂಗಳುಳ್ಳ ಮಂಜರಿಗಳಲ್ಲಿ ಎಲೆಗಳ ಕಕ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ಅರಳುವುವು. ಪ್ರತಿ ಹೂವಿನಲ್ಲಿ 5 ಭಾಗಗಳ ಪುಷ್ಪಪತ್ರಸಮೂಹ, 5 ದಳಗಳು. 10 ಕೇಸರಗಳಲ್ಲಿ ಹಾಗೂ ಏಕಕಾರ್ಪೆಲಿನ ಅಂಡಾಶಯ ಉಂಟು. ದಳಗಳ ಪೈಕಿ ಒಂದು ಪತಾಕೆ, 2 ಪಕ್ಷದಳಗಳು ಹಾಗೂ ದೋಣಿಯಂತೆ ರಚಿತವಾಗಿರುವ 2 ನೌತಲದಳಗಳು ಇವೆ. ಕೇಸರಗಳ ಪೈಕಿ ಒಂದು ಒಂಟಿಯಾಗಿಯೂ ಉಳಿದ ಒಂಬತ್ತು ಕೊಳವೆಯಂತೆ ಕೂಡಿಕೊಂಡೂ ಇವೆ. ಕಾಯಿ ಚಪ್ಪಟೆಯಾಗಿರಬಹುದು ಅಥವಾ ಉಬ್ಬಿಕೊಂಡಿರಬಹುದು. ಪ್ರತಿಕಾಯಿಯಲ್ಲಿ 2-10 ಗುಂಡನೆಯ ಬೀಜಗಳುಂಟು (ಕಾಳುಗಳು). ಬಟಾಣಿಯ ಕೆಲವು ಬಗೆಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಳುಗಳ ಹೊರಮೈ ನಯವಾಗಿದೆಯಾದರೆ ಇನ್ನು ಕೆಲವಲ್ಲಿ ಸುಕ್ಕುಗಟ್ಟಿರುವುದು. ಅಂತೆಯೇ ಬಣ್ಣದಲ್ಲಿ ಸಹ ವ್ಯತ್ಯಾಸವುಂಟು-ಕೆಲವು ಹಸುರಾಗಿದ್ದರೆ ಇನ್ನು ಕೆಲವು ಕಂದು, ಮತ್ತೆ ಕೆಲವು ಹಳದಿ ಇತ್ಯಾದಿ. ಹಲವು ಬಗೆಯ ಬಟಾಣಿಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಯಿಯ ಸಿಪ್ಪೆಯ ಒಳಭಾಗದಲ್ಲಿ ತೆಳುವಾದ ಪೊರೆ (ಪಾರ್ಚಮೆಂಟ್) ಇದೆ. ಆದರೆ ಇನ್ನು ಕೆಲವು ಬಗೆಗಳಲ್ಲಿ ಇಂಥ ಪೊರೆಯಿಲ್ಲ. ಉದಾಹರಣೆಗೆ ಮ್ಯಾಕ್ರೊಕಾರ್ಪಾನ್ ಬಗೆ. ಇದರ ಕಾಯಿಯನ್ನು ಇಡಿಯಾಗಿ ತರಕಾರಿಯಾಗಿ ಬಳಸಬಹುದಾಗಿದ್ದು ಇದಕ್ಕೆ ಸಕ್ಕರೆ ಬಟಾಣಿ (ಶುಗರ್ ಪೀ) ಎಂದೇ ಹೆಸರು ಕೊಡಲಾಗಿದೆ. ಪೊರೆ ಇರುವಂಥ ಬಗೆಗಳ ಕಾಯಿಗಳನ್ನು ಇಡಿಯಾಗಿ ತಿನ್ನಲಾಗುವುದಿಲ್ಲ. ಇವುಗಳ ಕಾಳುಗಳನ್ನು ಮಾತ್ರ ಬಿಡಿಸಿ ತಿನ್ನುವುದಿದೆ.

ಸಸ್ಯಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ರೀತ್ಯ ಬಟಾಣಿ ಪೈಸಮ್ ಜಾತಿಯ ಸೇಟಿವಮ್ ಪ್ರಭೇದಕ್ಕೆ ಸೇರಿದೆಯೆಂದು ಮೇಲೆ ಹೇಳಿವೆ. ಆದರೂ ಹಲವಾರು ಸಸ್ಯವಿಜ್ಞಾನಿಗಳ ಪ್ರಕಾರ ಇದರಲ್ಲಿ ಎರಡು ಪ್ರಭೇದಗಳಿವೆ: ಪೈ. ಸೇಟಿವಮ್ ಹಾಗೂ ಪೈ. ಆರ್ವೆನ್ಸ್. ಇವುಗಳ ನಡುವೆ ಹಲವಾರು ವ್ಯತ್ಯಾಸಗಳಂಟು: ಮೊದಲನೆಯದು ತೋಟದ ಬಟಾಣಿ (ಗಾರ್ಡನ್ ಪೀ). ಇದು ಹೆಚ್ಚು ಧೃಡವಾಗಿ ಬೆಳೆಯುವಂಥದು. ಆದರೆ ಪಿಡುಗುಗಳಿಗೆ ಬಲು ಬೇಗ ತುತ್ತಾಗುತ್ತದೆ. ಇದರ ಹೂಗಳು ಬಿಳಿ ಬಣ್ಣದವು, ಕಾಯಿಗಳು ದೊಡ್ಡ ಗಾತ್ರದವೂ. ಬೀಜಗಳು ಗುಂಡಗೂ ನಯವಾದವೂ ಹೆಚ್ಚು ಸಕ್ಕರೆಯುಳ್ಳವೂ ಆಗಿವೆ. ಇದನ್ನು ಹಸಿಕಾಳುಗಳಿಗಾಗಿ ಇಲ್ಲವೆ ಹಸುರುಕಾಯಿಗಳಿಗಾಗಿ ಬೆಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಇದನ್ನು ಮ್ಯಾಕ್ರೊಕಾರ್ಪಾನ್ (ಕಾಯಿಯ ಒಳಭಾಗದಲ್ಲಿ ಪೊರೆಯುಳ್ಳ ಬಗೆ) ಮತ್ತು ಹ್ಯೂಮೈಲ್ (ಪೊರೆರಹಿತ ಬಗೆ) ಎಂಬ ಎರಡು ಬಗೆಗಳಾಗಿ ವಿಂಗಡಿಸಲಾಗಿದೆ.

ಪೈ. ಆರ್ವೆನ್ಸ್ ಎಂಬುದು ಹೊಲದ ಬಟಾಣಿ (ಫೀಲ್ಡ್ ಪೀ); ಇದರ ಬೆಳೆವಣಿಗೆ ಸದೃಢವಲ್ಲ. ಆದರೆ ರೋಗರುಜಿನಗಳಿಗೆ ಇದು ಬೇಗ ಬಲಿಯಾಗದು. ಇದರ ಹೂಗಳು ಊದಾಬಣ್ಣದವು. ಕಾಯಿಗಳು ಗಾತ್ರದಲ್ಲಿ ಸಣ್ಣವೂ ಬೀಜಗಳು ಕೊಂಚ ಚಪ್ಪಟೆಯಾದವೂ ಆಗಿವೆ. ಬೀಜಗಳ ಮೇಲ್ಮೈ ಸುಕ್ಕುಸುಕ್ಕಾಗಿದೆ. ಈ ಬಗೆಯ ಬೀಜಗಳನ್ನು ಒಣಗಿಸಿ ಉಪಯೋಗಿಸುವುದೇ ಹೆಚ್ಚು ವಾಡಿಕೆ.

ಆದರೆ ಇವೆರಡು ಪ್ರಭೇದಗಳ ನಡುವಣ ವ್ಯತ್ಯಾಸ ನಿಖರವಾಗಿಲ್ಲ. ಅಲ್ಲದೆ ಇವು ಸಹಜವಾಗಿಯೇ ಸಂಕರಗೊಳ್ಳಬಲ್ಲವಾಗಿದ್ದು ಅನೇಕ ವೇಳೆ ಎರಡರ ಗುಣಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನು ತೋರುವ ಮಧ್ಯವರ್ತಿ ಬಗೆಗಳೂ ಕಾಣಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದುಂಟು. ಇದರಿಂದಾಗಿ ಇವು ಸೇಟಿವಮ್ ಎಂಬ ಒಂದೇ ಪ್ರಭೇದದ ಎರಡು ಉಪಪ್ರಭೇದಗಳು ಮಾತ್ರ ಎಂದು ಕೆಲವರು ಅಭಿಪ್ರಾಯ ಪಡುವರು. ಪೈ. ಸೇಟಿವಮ್ ಹಾಗೂ ಪೈ. ಸೇಟಿವಮ್ ಅರ್ವೆನ್ಸ್ ಎಂಬುವೇ ಈ ಎರಡು ಉಪ ಪ್ರಭೇದಗಳು.

ಬಟಾಣಿ ಬೇಸಾಯದ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರ ಪರಿಚಿತವಿದೆ. ಇದರ ಕಾಡು ಬಗೆಗೆಳು ಇದುವರೆಗೆ ಸಿಕ್ಕಿಲ್ಲ. ರಷ್ಯದ ಜಾರ್ಜಿಯ ಪ್ರಾಂತ್ಯದ ಉಪ ಆಲ್ಪೈನ್ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಆರ್ವೆನ್ಸ್ ಪ್ರಭೇದವನ್ನು ಹೋಲುವ ಕಾಡುಬಗೆಗಳೂ ಯೂರೋಪಿನಿಂದ ಮಧ್ಯ ಏಷ್ಯ ಹಾಗೂ ಇಥಿಯೋಪಿಯಗಳವರೆಗೆ ಹರಡಿದ ವಿಸ್ತಾರವಾದ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ಎಲೇಟಿಯಸ್ ಎಂಬ ಕಾಡು ಬಗೆಗಳೂ ಕಾಣ ದೊರೆಯುವುವು. ಇಂಥ ಕಾಡುಬಗೆಗಳ ನಡುವೆ ಸಂಕರ ನಡೆದು ಬಹುಶಃ ನಾಲ್ಕು ವಿಭಿನ್ನ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಈಗಿನ ಬೇಸಾಯದ ತಳಿಗಳ ಉಗಮಿಸಿವೆ ಎಂದು ನಂಬಲಾಗಿದೆ. ಬಟಾಣಿಯ ಉಗಮಸ್ಥಾನಗಳ ಪೈಕಿ ಮೆಡಿಟರೇನಿಯನ್ ಪ್ರದೇಶ ಹಾಗೂ ವಾಯವ್ಯ ಇಂಡಿಯ ಮತ್ತು ಆಫ್ಘಾನಿಸ್ತಾನಗಳು ಬಲುಮುಖ್ಯ ಎನಿಸಿವೆ.

ಬಟಾಣಿಯಲ್ಲಿ ಹಲವಾರು ವೈವಿಧ್ಯಮಯ ಬಗೆಗಳುಂಟು. ಇವೆಲ್ಲವೂ ಮಾನವ ತನ್ನ ವಿಭಿನ್ನ ಬಳಕೆಗಳಿಗಾಗಿ ತಳಿಸಂಕರದ ಮೂಲಕ ರೂಪಿಸಿಕೊಂಡಂಥವು. ಇಂಥ ಅನೇಕ ಬಗೆಗಳನ್ನು ಇಂಗ್ಲೆಂಡ್, ಯೂರೋಪ್ ಮತ್ತು ಅಮೆರಿಕಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಣಬಹುದು. ಅನಂತರ ಸುಕ್ಕುಕಾಳುಗಳನ್ನು ಪಡೆದ ಬಲಿಯಲು ಹೆಚ್ಚು ವೇಳೆ ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳುವಂಥ ತಳಿಗಳು ರೂಪಿತಗೊಂಡವು. ದೃಢವಾದ ಬೆಳೆವಣಿಗೆ, ದೊಡ್ಡಗಾತ್ರದ ಕಾಯಿ, ಅಧಿಕ ಇಳುವರಿ, ಉತ್ತಮ ಗುಣ, ರೋಗನಿರೋಧ ಸಾಮಥ್ರ್ಯ ಮುಂತಾದ ಗುಣ ಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನು ಪಡೆದ ತಳಿಗಳನ್ನು ರೂಪಿಸುವುದೇ ಬಟಾಣಿಯನ್ನು ಕುರಿತ ತಳಿ ಸಂಕರಕಾರ್ಯಗಳ ಪ್ರಧಾನ ಉದ್ದೇಶ.

ಇತಿಹಾಸ

ಬಟಾಣಿ ತುಂಬ ಪ್ರಾಚೀನಕಾಲದಿಂದಲೂ ಪರಿಚಿತವಿರುವ ತರಕಾರಿ, ತಾಮ್ರಯುಗದ ವೇಳೆಗೆ ಯೂರೊಪಿನಲ್ಲಿ ಇದರ ಕೃಷಿ ಇತ್ತು ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ಪುರಾವೆಗಳಿವೆ. ನೈಋತ್ಯ ಏಷ್ಯದಲ್ಲಿ ಇದರ ಕೃಷಿ ಮೊತ್ತಮೊದಲಿಗೆ ಆರಂಭವಾಯಿತೆನ್ನಲಾಗಿದೆ. ಕಪ್ಪು ಸಮುದ್ರದ ಮೂಲಕ ಗ್ರೀಸನ್ನು ತಲುಪಿದ ಇದು ಲ್ಯಾಟಿನ್ ಹಾಗೂ ಜರ್ಮನ್ ಪ್ರದೇಶಗಳಿಗೆ ಹರಡಿ ಹಿಮಾಲಯ, ಟಿಬೆಟ್ಟುಗಳ ಮೂಲಕ ಭಾರತ ಚೀನಗಳಿಗೆ ಕಾಲಿಟ್ಟಿತೆನ್ನಲಾಗಿದೆ. ಜೊತೆಗೆ ಇದು ಇಥಿಯೋಪಿಯ ಹಾಗೂ ಮಧ್ಯ ಆಫ್ರಿಕಗಳ ಬೆಟ್ಟಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲೂ ವ್ಯವಸಾಯಕ್ಕೆ ಒಳಗಾಯಿತು.

ಕೃಷಿ

ಭಾರತದಲ್ಲಿ ವ್ಯವಸಾಯದಲ್ಲಿರುವ ಬಟಾಣಿಯ ಬಗೆಗಳ ಪೈಕಿ ಮುಖ್ಯವಾದವು ಎಂದರೆ; ಅಸ್ಸಾಮ್-ಡಾರ್ಜಿಲಿಂಗ್, ದೇಸಿ ; ಬಿಹಾರ-ದೇಸಿ, ಟೆಲಿಫೋನ್, ಬಿಆರ್-2 ಬಿಆರ್-12, ಎನ್‍ಪಿ-29, ಮಧ್ಯಪ್ರದೇಶ-ಇಂದೋರ್ ರಿಂಕಲ್ಡ್, ದೇಸಿ, ಖಾಪರ್‍ಖೇಡ ; ತಮಿಳುನಾಡು-ಡ್ಯೂಕ್ ಆಫ್ ಆಲ್ಬನಿ, ಅರ್ಲಿ ಜಯಂಟ್ ಮಾರೊಫ್ಯಾಟ್, ಪಿಯರ್‍ಲೆಸ್, ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ-ಪೂನ ಲೋಕಲ್, ವಾಯಿ, ದೇಸಿ ; ಕರ್ನಾಟಕ-ಬೆಂಗಳೂರು ಲೋಕಲ್, ಟೆಲಿಫೋನ್, ಅಲಾಸ್ಕ, ಬ್ರಿಡ್ಜರ್, ಬೋನವಿಲ್, ಕೇಪ್ ; ಪಂಜಾಬ್, ಹರಿಯಾಣ ಹಾಗೂ ಹಿಮಾಚಲ ಪ್ರದೇಶ-ದೇಸಿ ಬೌನ, ದೋ ಫಟ್ಟ ಅರ್ಲಿ ಜಯಂಟ್, ಲಿಟಲ್ ಮಾರ್ವೆಲ್ ಪಿ-8, ಪಿ-35 ಸಿಮ್ಲ, ಕಾಲಿನಾಗಿರಿ: ಉತ್ತರ ಪ್ರದೇಶ-ಅಮೆರಿಕನ್ ವಂಡರ್, ಬ್ಲೂ ಬಾಂಟಮ್, ಬರ್ಹಿಯ, ದಾಬ್ಲ, ಅರ್ಲಿಬ್ಯಾಡ್ಜರ್, ಕಲ್ಯಾಣಪುರ ಹ್ವೈಟ್, ಲಿಂಕನ್, ಥಾಮಸ್ ಲ್ಯಾಕ್ಸಟನ್, ಟೆಲಿಫೋನ್, ಎನ್‍ಪಿ-29 ; ಪಶ್ಚಿಮ ಬಂಗಾಳ-ಆಲ್ಡರ್‍ಮ್ಯಾನ್, ಮ್ಯಾರೊಫ್ಯಾಟ್, ದೇಸಿ ಮುಂತಾದವು. ಬೇಸಾಯ: ಪ್ರಪಂಚದ ಉಪೋಷ್ಣವಲಯಗಳಲ್ಲೂ ಉಷ್ಣವಲಯಗಳ ಬೆಟ್ಟಸೀಮೆಗಳಲ್ಲೂ ಬಟಾಣಿಯನ್ನು ತೋಟದ ಇಲ್ಲವೆ ಹೊಲದ ಬೆಳೆಯಾಗಿ ಬೇಸಾಯ ಮಾಡಲಾಗುತ್ತದೆ. ಬಟಾಣಿಯ ಬೆಳೆಗೆ ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾದ ರಾಷ್ಟ್ರಗಳೆಂದರೆ ರಷ್ಯ, ಚೀನ, ಭಾರತ ಅಮೆರಿಕ, ಸಂಯುಕ್ತ ಸಂಸ್ಥಾನ, ಇಥಿಯೋಪಿಯ ಹಾಗೂ ಕಾಂಗೊ.

ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಇದರ ಕೃಷಿಯಿರುವುದು ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಉತ್ತರ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ (ಒಟ್ಟು ವಿಸ್ತೀರ್ಣದ 44.3% ಹಾಗೂ ಒಟ್ಟು ಇಳುವರಿಯ 45.9%). ಅನಂತರ ಬಿಹಾರ, ಪಂಜಾಬ್ ಹರಿಯಾಣ, ಪಶ್ವಿಮ ಬಂಗಾಳ, ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ, ರಾಜಾಸ್ತಾನ, ದೆಹಲಿ ಮತ್ತು ಗುಜರಾತ್ ರಾಜ್ಯಗಳು ಬರುತ್ತದೆ. ಕರ್ನಾಟಕದಲ್ಲಿ ಬೆಂಗಳೂರು, ಕೋಲಾರ, ಬೆಳಗಾಂವಿ ಜಿಲ್ಲೆಗಳು ಇದರ ಬೇಸಾಯಕ್ಕೆ ಪ್ರಸಿದ್ಧ.

ಬಟಾಣಿ ಪ್ರಮುಖವಾಗಿ ಉಪೋಷ್ಣವಲಯದ ಬೆಳೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಇದರ ಬೇಸಾಯಕ್ಕೆ 7º-24ºಅ ಉಷ್ಣತೆಯ ಪ್ರದೇಶಗಳೇ ಉತ್ತಮ. ಭಾರತದ ಉತ್ತರದ ರಾಜ್ಯಗಳ ಮೈದಾನ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಇದನ್ನು ಹಿಂಗಾರಿ (ರಬಿ) ಬೆಳೆಯಾಗಿಯೂ ಉನ್ನತ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಮುಂಗಾರಿ (ಖರೀಫ್) ಬೆಳೆಯಾಗಿಯೂ ಕೃಷಿಮಾಡಲಾಗುತ್ತದೆ. ದಕ್ಷಿಣದಲ್ಲಿ ಮೈದಾನಗಳಲ್ಲಿ ಅಕ್ಟೋಬರ್ ಡಿಸೆಂಬರ್ ತಿಂಗಳುಗಳೂ, ಬೆಟ್ಟಸೀಮೆಗಳಲ್ಲಿ ಮಾರ್ಚ್-ಮೇ ತಿಂಗಳುಗಳೂ ಇದರ ಕೃಷಿಯ ಸಮಯಗಳು.

ಬಟಾಣಿಗೆ ಗೋಡು ಇಲ್ಲವೆ ಜೇಡ ಮಿಶ್ರಿತಗೋಡು ಭೂಮಿ ಉತ್ತಮ. ಇದು ಜಾಗವನ್ನು ಸಹಿಸದು. ಮಣ್ಣಿನ ಪಿಎಚ್ 5.5ರಿಂದ 7.5 ಇದ್ದರೆ ಒಳ್ಳೆಯದು. ಬೇರಾವುದೇ ಬೆಳೆಗೆ ಅಗತ್ಯವಿರುವಂತೆ ಬಟಾಣಿ ಕೃಷಿಗೂ ಮಣ್ಣನ್ನು ಚೆನ್ನಾಗಿ ಉಳುಮೆ ಮಾಡಲಾಗುತ್ತದೆ. ತೋಟದ ಬಟಾಣಿಗೆ ಇಂಥ ಉಳುಮೆ ಹೆಚ್ಚು ಅಗತ್ಯ. ಅನಂತರ ಹೆಕ್ಟೇರಿಗೆ 20-25ಗಾಡಿ ಚೆನ್ನಾಗಿ ಕೊಳೆತ ಕೊಟ್ಟಿಗೆ ಗೊಬ್ಬರ ಹಾಕಲಾಗುತ್ತದೆ. ಆಗಿಂದಾಗ್ಗೆ ನೈಟ್ರೊಜನ್, ರಂಜಕ ಹಾಗೂ ಪೊಟ್ಯಾಸಿಯಮ್‍ಗಳನ್ನೂ ಹಾಕುವುದರಿಂದ ಒಳ್ಳೆ ಇಳುವರಿ ದೊರೆಯುತ್ತದೆ. ಹೆಕ್ಟೇರಿಗೆ 65ಕೆಜಿ ನೈಟ್ರೊಜನ್, 20ಕೆಜಿ ರಂಜಕ ಹಾಗೂ 40ಕೆಜಿ ಪೊಟ್ಯಾಷ್ ಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ.

ಹೊಲದ ಬಟಾಣಿಯನ್ನು ಶುದ್ಧಬೆಳೆಯಾಗಿ ಇಲ್ಲವೆ ಗೋಧಿ ಬಾರ್ಲಿ ಸಾಸುವೆ ಮುಂತಾದವುಗಳ ಜೊತೆಗೆ ಮಿಶ್ರ ಬೆಳೆಯಾಗಿ ಬೇಸಾಯ ಮಾಡುವುದಿದೆ. ಬಿತ್ತನೆ ಮಾಡುವ ಕ್ರಮ ಹೊಲದ ಬಟಾಣಿಯಾದರೆ ಚೆಲ್ಲುವರಿ ವಿಧಾನದಿಂದ , ತೋಟದ ಬಟಾಣಿಯಾದರೆ ಸಾಲುವರಿ ವಿಧಾನದಿಂದ.

ಬಿತ್ತನೆ ಮಾಡಿದ 45 ದಿವಸಗಳ ತರುವಾಯ ಹೂ ಅರಳುವುವು. ಅನಂತರ ಎರಡು ವಾರಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಯಿ ಕುಯ್ಲಿಗೆ ಬರುತ್ತದೆ. ತಳಿಗಳನ್ನು ಅನುಸರಿಸಿ ಇಳುವರಿ ಹೆಕ್ಟೇರಿಗೆ 3000-4000ಕೆಜಿ ಇದೆ.

ರೋಗರುಜಿನಗಳು : ಬಟಾಣಿಗೆ ಹೇನು, ಮೂತಿಹುಳು ಮುಂತಾಬ ಕೀಟ ಪಿಡುಗುಗಳೂ ವಿಲ್ಟ್, ಮಿಲಡ್ಯೂ ಮುಂತಾದ ಶಿಲೀಂಧ್ರರೋಗಗಳೂ ತಗಲುವುವು. ಡಿಡಿಟಿ ಹಾಗೂ ಗಂಧಕಗಳ ಬಳಕೆಯಿಂದ ಇವನ್ನು ತಡೆಯಬಹುದು. ಉಪಯೋಗ : ಬಟಾಣಿಯ ಕಾಯಿಗಳನ್ನು ಇಡಿಯಾಗಿ ತರಕಾರಿಯಾಗಿ ಬಳಸುವುದಲ್ಲದೆ ಕಾಳುಗಳನ್ನು ಬಿಡಿಸಿ ಹಸಿಯಾಗಿ, ಇಲ್ಲವೆ ಒಣಗಿಸಿ ಉಪಯೋಗಿಸುವುದಿದೆ. ಕಾಳುಗಳನ್ನು ಡಬ್ಬಿಗಳಲ್ಲಿ ಶೇಖರಿಸಿಟ್ಟು, ಬಳಸುವುದೂ ಉಂಟು. ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಬೇರೆ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಇದನ್ನು ಬಳಸುವುದಿದೆ. ಬಟಾಣಿಗಿಡ, ಸೊಪ್ಪು, ಸಿಪ್ಪೆಗಳು ದನಗಳಿಗೆ ಉತ್ತಮ ಮೇವು. ಕಾಯಿ ಕುಯ್ದು ಉಳಿವ ಬಟಾಣಿಗಿಡ ಹಸಿಗೊಬ್ಬರವಾಗಿಯೂ ಉಪಯುಕ್ತ.

ಆಹಾರವಾಗಿ

ನಮ್ಮ ದೈನಂದಿನ ಆಹಾರದಲ್ಲಿ ಮೊಳಕೆ ಬರಿಸಿದ ಒಂದು ಹಿಡಿ ಹಸಿರು ಬಟಾಣಿ ಕಾಳುಗಳನ್ನು ಸೇರಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದರಿಂದ ಅತ್ಯಧಿಕವಾಗಿ ಪ್ರೊಟೀನ್(೫.೪೨ ಗ್ರಾಂ) ದೇಹಕ್ಕೆ ಲಭಿಸುತ್ತದೆ. ರೋಗ ನಿರೋಧಕ ಶಕ್ತಿಯನ್ನು ವರ್ಧಿಸಬಲ್ಲ ಬಿ೧, ೨, ೨, ೬, ೯ ಜೀವಸತ್ವಗಳಿರುವ ಅದು ದಿನವೂ ನಮ್ಮ ದೇಹವನ್ನು ಸೇರುವುದರಿಂದ ೫೬ ವಿಧದ ಬ್ಯಾಕ್ಟೀರಿಯಾಗಳ ಸೋಂಕಿನ ವಿರುದ್ಧ ಸೆಣಸಲು ಸಮರ್ಥರಾಗುತ್ತೇವೆ ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ ಆಹಾರ ತಜ್ಞರು. ಶಿಲಾಯುಗದಿಂದಲೂ ಮಾನವ ಅದನ್ನು ಆಹಾರವಾಗಿ ಬಳಸುತ್ತಿದ್ದುದಕ್ಕೆ ಪುರಾವೆಗಳಿವೆ. ಕ್ರಿಸ್ತಪೂರ್ವ ೧೭೦೦ ವರ್ಷಗಳ ಹಿಂದೆಯೇ ಗಂಗಾನದಿಯ ಜಲಾನಯನ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಭಾರತೀಯರು ಅದರ ಕೃಷಿ ಮಾಡಿ ಆಹಾರಕ್ಕೆ ಬಳಸುತ್ತಿದ್ದರೆಂದೂ ಹೇಳಲಾಗುತ್ತಿದೆ^[೧].

ಉಲ್ಲೇಖಗಳು

1. ↑ http://www.prajavani.net/news/article/2016/01/06/377663.html

豌豆（学名：Pisum sativum）是豆科豌豆属一年生或二年生攀缘草本植物。圆身个又叫蜜糖豆或蜜豆，扁身个变种叫作青豆或荷兰豆（P. s. var. saccharatum），还有麦豆、小寒豆、淮豆、麻豆、青小豆、留豆、金豆、回回豆、麦豌豆、毕豆、麻累、国豆等多种名字。可食用。