Epiphyllum oxypetalum (Dutchman's Pipe, kardable, Night Queen utawa Gul-e-Bakawali) iku spesies kaktus lan siji spesies sing paling akèh ditandur ing antara génus iki. Kembang iki uga dikenal minangka kembang Cereus sing mekar wayah wengi Cereus lan kerep diselingsurupaké karo spesies Selenicereus.
Epiphyllum oxypetalum (Dutchman's Pipe, kardable, Night Queen utawa Gul-e-Bakawali) iku spesies kaktus lan siji spesies sing paling akèh ditandur ing antara génus iki. Kembang iki uga dikenal minangka kembang Cereus sing mekar wayah wengi Cereus lan kerep diselingsurupaké karo spesies Selenicereus.
ब्रह्मकमळ (शास्त्रीय नाव: Epiphyllum oxypetalum) हे कॅक्टस वर्गातील एक झुडुप आहे. कॅक्टस वर्गातील असूनही त्याच्या पानांना काटे नसतात. पाने मांसल, लांबट, पोपटी हिरव्या रंगाची असून, त्याला पानांवरच पावसाळ्यात वर्षातून एकदा खूप मोठ्या आकाराची, पांढऱ्या रंगाची, सुगंधित फुले येतात. ही फुले वर्षातून एकदा, जुलै ते सप्टेंबरच्या दरम्यान, मध्यरात्रीच्या सुमारास पूर्ण उमलतात, व सकाळपर्यंत कोमेजतात. एकाच दिवशी अनेक घरांतील ब्रह्मकमळे एकाच वेळी फुलतात, ही आश्चर्याची गोष्ट समजली जाते. फुलांचा पांढरा रंग व मध्यरात्रीचे उमलणे यापाठी कीटकांना परागसिंचनासाठी आकर्षित करण्याचा हेतू असतो. या वनस्पतीला वाढीसाठी भरपूर उन्हाची आवश्यकता असते. या वनस्पतीची लागवड पाने कुंडीत लावून करता येते.
निलगिरीच्या जंगलात गुलाबी रंगाची ब्रह्मकमळे आढळतात. याची फुले गुलाबी असून, ती दिवसा उमलतात.
निवडुंगाच्या (Cactaceae) कुळात जन्मलेले ‘ब्रह्मकमळ’ हे त्यापैकीच होय. वास्तविक निवडुंग म्हटला की, त्याला काटे असतातच अशी आपली समजूत असते. काटे असणारे फड्या निवडुंग (Opuntia) आणि त्रिधारी निवडुंग (Euphorbia) कुंपणासाठी वापरले जातात.
ब्रह्मकमळ - या मराठी नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या कमळाला ‘बेथेलहॅम लिली’ (Bethelham Lily) असे म्हणतात. त्याचे वानसशास्त्रीय गोत्र ‘एपिफायलम’ असून त्याच्या ‘एपिफायलम फायलॅन्थस्’ आणि ‘एपिफायलम क्रिनॅटम’ अशा दोन जाती आहेत. यातील दुसरी जात आपल्या भारतात आढळते. निवडुंगाच्या कुळात जन्मलेली ही जात मूळ परदेशीयच. मेक्सिको, मध्य अमेरिका, दक्षिण अमेरिका इत्यादी भागातून ही जात बागेची शोभा वाढविण्यासाठी भारतात आणली गेली.
शाकीय (Vegitative) पद्धतीने पुनरुत्पादन होणाऱ्या या वनस्पतीचा पानासारखा दिसणारा हिरव्या रंगाचा भाग म्हणजेच या वनस्पतीचे खोड होत. अशा प्रकाराच्या खोडांना पर्णकांडे (Phylloclades) असे म्हणतात. या पर्णकांडाला असणाऱ्या खाचातूनच या कमळाचा उगम होतो. पानासारख्या दिसणाऱ्या या पर्णकांडावरच फुले उमलतात. म्हणूनच या वनस्पतीला लॅटीन भाषेत एपिफायलम (Epiphyllum) असे म्हणतात.
पांढऱ्या रंगाची, सुमारे ४ ते १२ इंच लांबीची ही फुले जुलै महिन्याच्या अखेरीस वा ऑगस्ट महिन्यात उमलतात. ज्या दिवशी उमलतात त्या दिवशी पाऊस थांबलेला असतो. कळी मोठी होताच सायंकाळी उमलण्याची प्रक्रिया सुरू होऊन मध्यरात्रीपर्यंत फूल पूर्ण उमलले जाते. ‘निशोन्मीलित’ अशा या ब्रह्मकमळाची शोभा अवर्णनीय आहे. दले, पाकळ्या, पुंकेसर व स्त्रीकेसर इ. विविध भागांची या ब्रह्मकमळातील रचना कुतूहल निर्माण करणारी आहे. म्हणूनच आकर्षक देहयष्टी नसतानाही या वनस्पतीने मानवी जीवनात विशेष स्थान मिळविले आहे. या बाबतीत त्याचा सुगंधही बऱ्याच अंशी कारणीभूत आहे. [१]
वर ज्याचे वर्णन आले आहे ते कॅक्टस जातीतील फूल अस्सल ब्रह्मकमळ नाही. खरे ब्रह्मकमळ हिमालयावर १३,००० ते १७,००० फुटांवर पहावयास मिळते. या अस्सल ब्रह्मकमळाचे शास्त्रीय नाव साॅसूरिया ऑबव्हॅलाटा (Saussurea obvallata) हे आहे. सूर्यफुलाच्या कुळातील हे फूल असून जुलै-ऑगस्टमध्ये या ब्रह्मकमळाचा बहर असतो. परंतु 'फुलांच्या दरीत' (व्हॅली ऑफ फ्लाॅवर्समध्ये) आणि उत्तराखंडातील हेमकुंड साहेब येथे हे ब्रह्मकमळ जूनच्या शेवटच्या आठवड्यात हजेरी लावते. या फुलाचे वरचे टोक जांभळ्या रंगाचे असून पाकळ्या हिरव्या-पिवळ्या कागदी प्रदल मंडलात गुंडाळल्यासारख्या दिसतात. हिमवृष्टीतही मुख्य फुलाच्या आतील तीनचार छोट्या फुलांचे संरक्षण व्हावे यासाठी ही रचना आहे. हे ब्रह्मकमळ साधारणपणे एकटे-दुकटे नसते, ते तीन चार फुलांच्या गटांमध्येच आढळते.. हे हिमालयातले फूल उत्तराखंड राज्याचे राज्यपुष्प आहे. बद्रीकेदारच्या आणि केदारनाथाच्या मंदिरात देवाला ब्रह्मकमळ वहायाची परंपरा आहे. त्यामुळेच याला देवपुष्प म्हणतात. सध्या दुर्मिळ होत चाललेले हे फूल वाचवण्यासाठी या ब्रह्मकमळाच्या रोपाला संरक्षित रोपाचा दर्जा देण्यात आला आहे.
ॉ
ॉब
ब्रह्मकमळ (शास्त्रीय नाव: Epiphyllum oxypetalum) हे कॅक्टस वर्गातील एक झुडुप आहे. कॅक्टस वर्गातील असूनही त्याच्या पानांना काटे नसतात. पाने मांसल, लांबट, पोपटी हिरव्या रंगाची असून, त्याला पानांवरच पावसाळ्यात वर्षातून एकदा खूप मोठ्या आकाराची, पांढऱ्या रंगाची, सुगंधित फुले येतात. ही फुले वर्षातून एकदा, जुलै ते सप्टेंबरच्या दरम्यान, मध्यरात्रीच्या सुमारास पूर्ण उमलतात, व सकाळपर्यंत कोमेजतात. एकाच दिवशी अनेक घरांतील ब्रह्मकमळे एकाच वेळी फुलतात, ही आश्चर्याची गोष्ट समजली जाते. फुलांचा पांढरा रंग व मध्यरात्रीचे उमलणे यापाठी कीटकांना परागसिंचनासाठी आकर्षित करण्याचा हेतू असतो. या वनस्पतीला वाढीसाठी भरपूर उन्हाची आवश्यकता असते. या वनस्पतीची लागवड पाने कुंडीत लावून करता येते.
निलगिरीच्या जंगलात गुलाबी रंगाची ब्रह्मकमळे आढळतात. याची फुले गुलाबी असून, ती दिवसा उमलतात.
निवडुंगाच्या (Cactaceae) कुळात जन्मलेले ‘ब्रह्मकमळ’ हे त्यापैकीच होय. वास्तविक निवडुंग म्हटला की, त्याला काटे असतातच अशी आपली समजूत असते. काटे असणारे फड्या निवडुंग (Opuntia) आणि त्रिधारी निवडुंग (Euphorbia) कुंपणासाठी वापरले जातात.
ब्रह्मकमळ - या मराठी नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या कमळाला ‘बेथेलहॅम लिली’ (Bethelham Lily) असे म्हणतात. त्याचे वानसशास्त्रीय गोत्र ‘एपिफायलम’ असून त्याच्या ‘एपिफायलम फायलॅन्थस्’ आणि ‘एपिफायलम क्रिनॅटम’ अशा दोन जाती आहेत. यातील दुसरी जात आपल्या भारतात आढळते. निवडुंगाच्या कुळात जन्मलेली ही जात मूळ परदेशीयच. मेक्सिको, मध्य अमेरिका, दक्षिण अमेरिका इत्यादी भागातून ही जात बागेची शोभा वाढविण्यासाठी भारतात आणली गेली.
शाकीय (Vegitative) पद्धतीने पुनरुत्पादन होणाऱ्या या वनस्पतीचा पानासारखा दिसणारा हिरव्या रंगाचा भाग म्हणजेच या वनस्पतीचे खोड होत. अशा प्रकाराच्या खोडांना पर्णकांडे (Phylloclades) असे म्हणतात. या पर्णकांडाला असणाऱ्या खाचातूनच या कमळाचा उगम होतो. पानासारख्या दिसणाऱ्या या पर्णकांडावरच फुले उमलतात. म्हणूनच या वनस्पतीला लॅटीन भाषेत एपिफायलम (Epiphyllum) असे म्हणतात.
पांढऱ्या रंगाची, सुमारे ४ ते १२ इंच लांबीची ही फुले जुलै महिन्याच्या अखेरीस वा ऑगस्ट महिन्यात उमलतात. ज्या दिवशी उमलतात त्या दिवशी पाऊस थांबलेला असतो. कळी मोठी होताच सायंकाळी उमलण्याची प्रक्रिया सुरू होऊन मध्यरात्रीपर्यंत फूल पूर्ण उमलले जाते. ‘निशोन्मीलित’ अशा या ब्रह्मकमळाची शोभा अवर्णनीय आहे. दले, पाकळ्या, पुंकेसर व स्त्रीकेसर इ. विविध भागांची या ब्रह्मकमळातील रचना कुतूहल निर्माण करणारी आहे. म्हणूनच आकर्षक देहयष्टी नसतानाही या वनस्पतीने मानवी जीवनात विशेष स्थान मिळविले आहे. या बाबतीत त्याचा सुगंधही बऱ्याच अंशी कारणीभूत आहे.
Epiphyllum oxypetalum යන විද්යාත්මක නාමයෙන් හඳුන්වන කඩුපුල් මල ඉංග්රීසි ව්යවහාරයේදී “ඕලන්ද මිනිසාගේ පයිප්පය” සහ “රාත්රියේ රැජින” යන අන්වර්ථ නාමයන්ගෙන් හඳුන්වනු ලබයි. කඩුපුල් මල පතොක් කුලයට අයත් ශාකයක් වන අතර වෙනත් රටවල බහුල වශයෙන් වගා කරනු ලබන මල් වර්ගයකි. රාත්රී පතොක් ශාකය ලෙස ඇතැම් විට හඳුන්වනු ලැබුවද මෙය පතොක් ශාකවල ලක්ෂණ බහුලව නොපෙන්වයි. කෙසේ නමුත් පතොක් කුලයට අයත් අනෙකුත් ශාක මෙන්ම මෙහිද මල් හට ගන්නේ රාත්රියට පමණි.
Oxypetalum(ලතින්) = උල් සහිත පෙති ඇති මල
ශ්රී ලංකාවේ මෙය කඩුපුල් මල ලෙස හැඳින්වුවද ඉන්දියාවේදී බ්රහ්ම කමලම් ලෙස හැඳින්වේ. මහා බ්රහ්මයා විසින් මැවීමෙන් අනතුරුව එම නම ලබාදුන් බව පැවසේ. මෙම මල පිපෙන අවස්ථාවේදී දෙවියන්ගෙන් ඉල්ලා සිටින දේවල් ලැබෙන බව බැතිමතුන් විස්වාස කරයි.
මද්යම ඇමෙරිකාව මෙහි ජන්ම භුමියයි. මෙම මල් වර්ගය දුර්ලභ වන අතර එක රාත්රියකදී පිපී එම රාත්රිය අවසන් වීමත් සමග පරවී යයි.
වර්ෂ 1909 දී C.A. Purpus මහතා විසින් ඉතා කුඩා වෙනස්කම් සහිත කඩුපුල් විශේෂයක් මෙක්සිකෝවෙන් සොයාගත් අතර එහි පෙති තද රතු පැහැයෙන් යුක්ත වූ අතර මල එහි සුපුරුදු මිහිරි සුවඳ වෙනුවට අප්රසන්න ගන්දයකින්ද යුක්ත වූ බව පැවසේ. එය “Phyllocactus purpusii” ලෙස නාමකරණය කළ නමුත් උද්භිද විද්යාත්මක හඳුනාගැනීමක් නොලැබිණි.
චීන ජනවහරේදී කඩුපුල් මල විශේෂ පුද්ගලයන් හැඳින්වීම සඳහා යොදාගනී. එනම්, සිත් ගන්නා සුළු නමුත් ඉතා සුළු කාලයක් කීර්තිමත්ව සිටින පුද්ගලයන් හැඳින්වීම සඳහා කඩුපුල් මලේ නම යොදාගනී. ඒ කඩුපුල් මලද පිපීම සඳහා විශාල කාලයක් ගන්නා නමුත් එක රැයෙන් පරවී යන නිසාය. කඩුපුල් මලට ජපන් වැසියන්ගෙන්ද හිමි වන්නේ සුවිශේෂී ස්ථානයකි. ඔවුන් කඩුපුල් මල “සඳ කුමරිය” ලෙස හඳුන්වයි.
මෙම කඩුපුල් ශාකය යුරෝපීයයන් ඇමෙරි කාව සොයා ගැනීමෙන් පසු ලෝකයේ ප්රචලිතව ගිය එකක් බැවින් අපේ සාහිත්යයේ හා බෞද්ධ සූත්ර වල සඳහන් වන කඩුපුල් වෙනයම් එකක්විය යුතුය. කොසොල් රජ තුමා හා බුදුන් වහන් සේ අතර ඇතිවූ සංවාදයක සඳහන් වන්නේ කඩුපුල් ඇත්තේ නාග ලෝකයේ බවයි.
කඩුපුල් ශාකය මෙක්සිකෝවේ සිට වෙනිසියුලාව දක්වා පැතිර පවතී. එමෙන්ම බ්රසීලයේද දැකිය හැක. ඇමරිකාවේ ටෙක්සාස් සහ කැලිෆෝනියා වැනි උණුසුම් දේශගුණයක් පවතින ප්රදේශ වල කඩුපුල් ශාකය වගා කරනු ලබයි. කෙසේනමුත් කඩුපුල් ශාකයේ ජන්ම භූමිය දකුණු මැක්සිකෝ බව පිළිගැනේ.
කඩුපුල් යනු පහසුවෙන් වගා කළ හැකි ශාකයකි. වසන්ත කාලයේ අග බාගයේදී සහ ග්රීෂ්ම සෘතුවේ මුල් බාගයේදී වැඩි වශයෙන් මල් හට ගනී. විශාල ශාක වල මල් කිහිපයක් හටගනී. අපිපත්ර කුලයේ ශාක වල වැඩියෙන්ම වගා කළ හැකි ශාකය මෙයයි.
වෙනත් කියවීම් සඳහා Epiphyllum oxypetalum Wikimedia Commons
