樹薯

Maniok jadalny (Manihot esculenta Crantz), nazywany także maniokiem gorzkim lub podpłomyczem najużyteczniejszym^[2] – gatunek rośliny uprawnej należący do rodziny wilczomleczowatych (Euphorbiaceae). Pochodzi z Brazylii.

Morfologia

Pokrój

Krzew o wysokości do 3 m.

Liście

Długoogonkowe, o sercowatodłoniastych, 3-7-klapowych blaszkach. Na górnej stronie są ciemnozielone, na spodniej sinozielonkawe z nabiegłymi pomarańczowo nerwami.

Kwiaty

Drobne, brudnożółte, zebrane w grono. Są rozdzielnopłciowe; kwiaty męskie mają 10 pręcików, żeńskie 1 słupek.

Owoc

Wąskooskrzydlona torebka zawierająca drobne, eliptyczne, białoszare, ciemno nakrapiane nasiona.

Bulwy

Częścią użytkową są bulwy korzeniowe o długości 30–60 cm, grubości 10 cm i masie do 4 kg. Są one brązowe z zewnątrz, wewnątrz białe lub żółtawobiałe. Zawierają 20–40% skrobi, do 5% cukru i do 2% białka. W stanie surowym są trujące, ponieważ charakteryzują się dużą zawartością glikozydów cyjanogennych^[3] (>500 mg w 100 g ), który łatwo przechodzi w silnie trujący kwas pruski . Właściwości trujące giną po odpowiednim wypłukaniu i ugotowaniu, upieczeniu lub wysuszeniu, wówczas bulwy mogą być spożywane bezpośrednio lub w różny sposób przyrządzone.

Historia uprawy

Najstarsze ślady świadczące o wykorzystaniu manioku znaleziono w Ameryce Południowej w Peru, na stanowisku archeologicznym Tres Ventanas w górnym biegu rzeki Chilca. Datuje się je na wczesny okres preceramiczny (ok. 9500–8000 lat B.P.). Nieco młodsze (datowane na ok. 8200 lat B.P.), są znaleziska w Quebrada de las Pircas – stanowisku ze środkowego okresu preceramicznego. Wszystkie te szczątki różnią się od znajdowanych na terenach brazylijskich, co może świadczyć o ich niezależnej domestykacji^[4].

W XVI wieku maniok trafił z Brazylii do Afryki (Gwinea, Kongo) za pośrednictwem handlarzy niewolników. W późniejszych latach Portugalczycy sprowadzili maniok do Azji południowej. Dalsze losy manioku związane były z wędrówkami kupców i żeglarzy^[5].

Produkcja

W 2016 roku światowa powierzchnia uprawy manioku wyniosła ok. 23,5 mln ha, z czego otrzymano 227 mln t bulw. Największymi producentami manioku są kraje afrykańskie (Nigeria, Demokratyczna Republika Konga, Ghana, Angola) i kraje azjatyckie (Tajlandia, Indonezja)^[6].

Tajlandia jest głównym eksporterem manioku, z czego większość trafia do Europy^[7].

Najwięksi producenci manioku (2017)
(w mln ton)^[6] Nigeria 59,49 Demokratyczna Republika Konga 31,6 Tajlandia 30,97 Indonezja 19,05 Brazylia 18,88 Ghana 18,47 Angola 11,75 Kambodża 10,58 Wietnam 10,27 Mozambik 8,77 Kamerun 5,8 Wybrzeże Kości Słoniowej 5,37 Tanzania 5,01 Łącznie na świecie 291,99

Zastosowanie

• Roślina uprawna: Główne rejony uprawy: Brazylia, Boliwia, Paragwaj, Meksyk, Madagaskar, Indie, Malezja, Nowa Gwinea, Wyspy Samoa oraz cała Afryka na południe od Sahary. Najważniejsza i najpospolitsza roślina uprawna tropikalnej Ameryki, Afryki i Azji, stanowiąca pożywienie 2/3 ludności tych obszarów. Jej uprawę zaczęli 3000 lat p.n.e. Indianie brazylijscy. W XVI wieku trafił do Afryki, później do Indonezji. W strefie tropikalnej stał się odpowiednikiem ziemniaka ze strefy klimatu umiarkowanego.
• Występuje w dwóch odmianach: słodkawej (Meksyk i Ameryka Centralna) i gorzkawej (Brazylia)^[8].

• Sztuka kulinarna: Ze zmielonych lub startych bulw otrzymuje się masę, która po wysuszeniu i prażeniu jest mielona. Powstająca w ten sposób mąka (tzw. kassawa) służy do wypieku chleba, sporządzania i przyprawiania różnych potraw oraz przerabia się ją na alkohol. Z masy powstałej ze zmielenia bulw otrzymuje się także mączkę skrobiową zwaną tapioką. Używa się jej do wyrobów cukierniczych i do sporządzania dietetycznych potraw skrobiowych^{[potrzebny przypis]}.
• W wielu krajach rozpoczęto badania, których celem jest ocena wykorzystania manioku jako surowca do produkcji biopaliw etanolowych. W ramach Planu Rozwoju Energii Odnawialnej w jedenastym Planie Pięcioletnim w Chińskiej Republice Ludowej, postanowiono zwiększyć produkcje paliwa etanolowego do dwóch milionów ton, a biodiesla do 200 tysięcy ton do roku 2010. Jest to odpowiednik wymiany 10 milionów ton ropy naftowej. W rezultacie tapioka stopniowo staje się głównym źródłem produkcji bioetanolu. 22 grudnia 2007 r. zakończono budowę zakładu produkcji etanolu z manioku w Beihai, którego roczna produkcja wyniosła 200 tys. ton, przy użyciu ok. 1,5 mln ton manioku.
• Siano z manioku jest zbierane na etapie młodego wzrostu (3-4 miesiące) około 30-45 cm nad ziemią. Następnie suszone na słońcu przez 1-2 dni aż do uzyskania suchej masy. Siano z manioku zawiera wysoką zawartość białka (20-27% surowego białka). Jest on wykorzystywany jako dobre źródło paszy dla bydła, bawołów, kóz i owiec.
• Maniok jest rośliną wymagającą co najmniej 8 miesięcy ciepłej pogody do wytworzenia plonu. W wilgotnych obszarach nie toleruje powodzi. Uzyskanie plonu w niekorzystnych warunkach, takich jak chłodna lub sucha pogoda, trwa 18 lub więcej miesięcy. Toleruje szeroki zakres pH gleby od 4,0 do 8,0 i jest najbardziej produktywny w pełnym słońcu^[7].
• Tapioka jest wykorzystywana jako jeden ze składników do Bubble Tea. Jest przyrządzana w formie kulek^[9].
• Maniok stanowi główne źródło wyżywienia mieszkańców tropików.

Wartość odżywcza

Wartość energetyczna 502 kJ (120 kcal) Białka 3,1 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 6,7% 6,7% 6,7% 6,7% M 5,5% 5,5% 5,5% 5,5% Węglowodany 26,9 g szczegółowe informacje Przyswajalne 24,4 g RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 19% 19% 19% 19% M 19% 19% 19% 19% Błonnik 2,5 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 10% 10% 12% 12% M 6,6% 6,6% 8,3% 8,3% Tłuszcze 0,4 g szczegółowe informacje Kwasy tł. nasycone b.d. g Kwasy tł. nienasycone Jednonienasycone b.d. g Wielonienasycone b.d. g Woda 68,5 g szczegółowe informacje AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,5% 2,5% 2,5% 2,5% M 1,9% 1,9% 1,9% 1,9% Witaminy Witamina C 48,2 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 64% 64% 64% 64% M 54% 54% 54% 54% Tiamina (B1) 0,225 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 20% 20% 20% 20% M 19% 19% 19% 19% Ryboflawina (B2) 0,101 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 9,2% 9,2% 9,2% 9,2% M 7,8% 7,8% 7,8% 7,8% Niacyna (B3) 2,1 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 15% 15% 15% 15% M 13% 13% 13% 13% Makroelementy Fosfor 70 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 10% 10% 10% 10% M 10% 10% 10% 10% Wapń 91 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 9,1% 9,1% 7,6% 7,6% M 9,1% 9,1% 9,1% 7,6% Magnez 66 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 21% 21% 21% 21% M 17% 16% 16% 16% Potas 764 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 16% 16% 16% 16% M 16% 16% 16% 16% Sód 8 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,5% 0,5% 0,6% 0,7% M 0,5% 0,5% 0,6% 0,7% Mikroelementy Jod b.d. mg Żelazo 3,6 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 20% 20% 45% 45% M 45% 45% 45% 45% Miedź 0,25 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 28% 28% 28% 28% M 28% 28% 28% 28% Cynk 0,18 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,3% 2,3% 2,3% 2,3% M 1,6% 1,6% 1,6% 1,6% Mangan 0,41 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 23% 23% 23% 23% M 18% 18% 18% 18% Dane liczbowe na podstawie: ^[10]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health^[11]

Przypisy

Bibliografia

• Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.