İbtidai öküz və ya tur (lat. Bos primigenius) — Boşbuynuzlular fəsiləsinin əsl öküzlər cinsinə aid nəsli kəsilmiş növ.
İbtidai öküz və ya tur (lat. Bos primigenius) — Boşbuynuzlular fəsiləsinin əsl öküzlər cinsinə aid nəsli kəsilmiş növ.
Uroksen (Bos primigenius) er en uddød okseart, der er stamformen til tamkvæget. Ifølge Oslos naturhistoriske museum opstod uroksen i Indien i Ældste stenalder for omkring 2 millioner år siden. Fra Indien vandrede den for 250.000 år siden over Mellemøsten til Europa.[2]
Uroksen var et vigtigt byttedyr for fortidens mennesker og er afbildet på farvestrålende hulemalerier i Lascaux-hulerne og Livernon i Frankrig. Det tidligste billede af mennesker i Danmark er en tegning ridset ind i en urokseknogle. Knoglen, der er fundet i en mose ved Jystrup nær Ringsted, er ca. 10.000 år gammel.
Den sidste urokse blev dræbt i Jaktorów-skoven i Polen i 1627.
Ud fra hulemalerierne ved vi, at tyrenes pels var sortbrun med en lysere stribe ned langs ryggen, og køerne var rødbrune. Ud fra bevarede skeletter ved vi, at uroksen var muskuløs, langbenet og stor – større end vores tamkvæg. Tyrene var mellem 165 og 185 cm høje, mens køerne var noget mindre – mellem 140 og 150 cm. Hornene var lange, tykke og fremadbuede.
I Danmark findes to komplette urokseskeletter, fundet i Odsherred.
Uddybende artikel: Uroksen fra VigUroksen fra Vig blev fundet i 1904 i en have ved Uroksevej 1, Jyderup, 4560 Vig (55°49′53″N 11°32′45″Ø / 55.831272°N 11.545727°Ø / 55.831272; 11.545727). Det er nu udstillet på Nationalmuseet og pollendateret til at være fra omkring 7.500 f.Kr. I dens skelet sidder to pilespidser kilet fast.
Prejlerup-uroksen blev fundet i 1983 få kilometer fra, hvor uroksen fra Vig dukkede op. Den er nu udstillet på Zoologisk Museum i København og C14-dateret til at være fra ca. 6.400 f.Kr. Dermed hører begge urokser arkæologisk til i Maglemosekulturen, men uroksen har været i Jylland helt op til jernalderen for 2500 år siden.
Desuden er et næsten komplet skelet fra Veddelev udstillet på Roskilde Museum.[3] Der er flere andre fund af dele af urokser. Et kranium kunne ses på Jagt- og Skovbrugsmuseet i Hørsholm, og yderligere et næsten komplet skelet fra Elmely opbevares på Zoologisk Museum.
Heckkvæget er tæt på at ligne uroksen. Det opstod i 1920'erne, da to tyske brødre, Heinz og Lutz Heck, startede arbejdet med at genskabe uroksen ud fra eksisterende tamkvæg. Karakteristisk for Heckkvæget er lange horn, men racen er også meget hårdfør og har en god vinterpels. Til gengæld er dyrene lidt for små i forhold til den oprindelige urokse. Deres højde ligger kun på 142 cm for tyre og 130 cm for køerne. Heckkvæget krydses derfor med andre racer for at komme endnu tættere på.
Lørdag d. 20. december 2003 blev der sat en flok "urokser" ud i den nyoprettede naturpark Lille Vildmose. Det er hensigten med kvæget i Lille Vildmose at udføre naturpleje i hele området og samtidig ved tilbageavl i europæisk regi at skabe en kvægrace, der ligger så tæt som muligt på den oprindelige urokse, både i udseende, fysiologi og adfærd.
I Lille Vildmose findes fem køer af racen heckkvæg, en enkelt ko af racen heckkvæg/Sayaguesa, en førertyr af racen Chianina/Heckkvæg og en ungtyr af racen Heckkvæg/Lidia.[4] Heckkvæg kan også ses i "Uroksernes dal" i Sagnlandet Lejre.[5]
Chianina har den rigtige størrelse, og der er også kønsforskelle i størrelsen som hos uroksen. Sayaguesa ligger tæt på uroksen i kropsform. Farvetegning og formen på hornene og Lidia-racen er god. Størrelses- og farveforskellen på de to køn er den samme hos uroksen.
I runealfabetet optræder uroksen, da den giver ophav til runen Ur, der har lydværdien u eller v og betydningen "oprindelig", "utæmmet", "vild okse" eller "urokse".[6][7]
Uroksen (Bos primigenius) er en uddød okseart, der er stamformen til tamkvæget. Ifølge Oslos naturhistoriske museum opstod uroksen i Indien i Ældste stenalder for omkring 2 millioner år siden. Fra Indien vandrede den for 250.000 år siden over Mellemøsten til Europa.
Uroksen var et vigtigt byttedyr for fortidens mennesker og er afbildet på farvestrålende hulemalerier i Lascaux-hulerne og Livernon i Frankrig. Det tidligste billede af mennesker i Danmark er en tegning ridset ind i en urokseknogle. Knoglen, der er fundet i en mose ved Jystrup nær Ringsted, er ca. 10.000 år gammel.
Den sidste urokse blev dræbt i Jaktorów-skoven i Polen i 1627.
See artikkel räägib väljasurnud imetajast; Tartus tegutsenud restorani kohta vaata Tarvas (restoran), Rakvere skulptuuri kohta vaata artiklit Tarvas (skulptuur), perekonnanime kohta vaata artiklit Tarvas (perekonnanimi), Läti küla kohta vaata artiklit Tarvase küla; mütoloogilise olendi kohta vaata Tarvas (mütoloogia) Tarvas ehk ürgveis (Bos primigenius) on veislaste sugukonda veise perekonda kuulunud väljasurnud imetaja, tänapäeva koduveise eelkäija. Viimane isend elas Poola alal ja suri aastal 1627.
Mõned süstemaatikud käsitlevad koduveist ürgveisest eraldi liigina (Bos taurus), teised aga ürgveise alamliigina (Bos primigenius taurus).
Eestis on kirjakeeles tarva all mõeldud enamasti ürgveist. Siiski on Paul Ariste seadnud sõna kasutuse üksnes ürgveist silmas pidades kahtluse alla. Kuna Eesti alal on metsikult elanud nii ürgveised kui ka euroopa piisonid, siis võidi nimetust "tarvas" kasutada ka piisoni kohta. [1]
Oslo Ülikooli paleontoloogiamuuseumi andmeil arenesid tarvad välja 2 miljonit aastat tagasi, migreerudes algul Kesk-Aasiasse ja hiljem teistesse Aasia osadesse ning jõudes umbes 250 000 aastat tagasi Euroopasse.[viide?]
Tarvas oli levinud peaaegu kogu Euroopas, Põhja-Aafrikas, Väike-Aasias ja Kaukaasias. Aafrikas hävis ta juba 2400 e.m.a, Mesopotaamias 600 e.m.a, Kesk- ja Lääne-Euroopas aastaks 1400. Nad säilisid mõnda aega kauem Rzeczpospolitas, kus viimastel sajanditel elasid peaaegu pargiloomadena. [2]
Tarvad olid koduveisega võrreldes suuremad ja kõrgemate jalgadega. Turjakõrgus oli umbes 1,75 m. Samas oli tarvas koduveisest sihvakam ja kergem [2]. Ta oli lihaseline, sirge selja, võimsa kaela, kõrgele tõstetud pea ning pikkade teravate heledate sarvedega [2]. Sarved olid suunatud ette. Neil esines suguline dimorfism: pullid olid mattmustad kitsa valge vöödiga piki selga ja lehmad punakaspruuni kehaga [2]. "Loomade elu" nimetab tarvast erakordselt ilusaks loomaks [2].
Oma eksistentsi lõpul elasid tarvad soometsades. Tõenäoliselt tegid nad seda sunniviisiliselt, sest kuivadest metsadest oli inimene nad välja tõrjunud. Varem elasid nad metsastepis ja hõrendikes, ilmudes vahetevahel nii steppi kui metsa. Võimalik, et metsa siirdusid nad üksnes talveks, eelistades suvel niite. Nad tegutsesid nii salkades kui üksikuna, koondudes üksnes talveks karjadesse. [2]
Tarvad sõid rohtu, puude ja põõsaste lehti ja võrseid, samuti tammetõrusid. [2]
Jooksuaeg oli septembris, vasikad sündisid kevadel. [2]
Tarvad olid agressiivsed ega peljanud inimest. Looduslikke vaenlasi neil polnud, sest hundid olid nende vastu jõuetud. Liikuvus, kergus ja tugevus muutis nad väga ohtlikuks. Nii vanema kui noorema kiviaja asulapaikadest pole leitud peaaegu üldse tarvaluid ning seda on seletatud tarvajahi keerulisuse ja ohtlikkusega. Vürst Vladimir Monomahh, keda tunti osava jahimehena ja kes jättis endast järele huvitavaid märkmeid, kirjutab nendes, et tarvas heitis teda koos hobusega kaks korda õhku. [2]
Tarvas kodustati tõenäoliselt 8000 – 10 000 aastat tagasi. Kodustamispaiga kohta on andmed vastukäivad. Nähtavasti kodustati tarvas sõltumatult ja eri aegadel mitmel pool: Vahemere maades, Kesk-Euroopas ja Lõuna-Aasias. Tõenäoliselt kodustati neid algul kultuse-, hiljem veoloomadena. Alles mõnevõrra hiljem hakati lehmi piima saamiseks kasutama. [2]
Tarvast põlvnevad kõik veisetõud. Tänapäevased veisetõud jagatakse piimatõugudeks, lihatõugudeks ja kombineeritud tõugudeks, ehkki leidub ka tõuge, keda ei kasvatata liha ega piima saamiseks, näiteks Ida-Aafrikas kasvatatakse vatussi veist eeskätt vere saamiseks. Indias on sealne küüruga seebutaoline veis püha loom, keda ei tohi tappa ja keda ka eriti ei lüpsta. [2]
Mõned veisetõud, näiteks Camarque'i veis ja hispaania võitlusveis on säilitanud tarva põhilised tunnused. Selgelt on tarva tundemärke näha teistegi primitiivsete veisetõugude, näiteks inglise pargiveise, šoti mägiveise, ungari stepiveise ja ukraina halli veise juures. [2]
Eestis asuva Rakvere endisaegne nimi Tarvanpää tuleb tarva nimest. Rakvere Vallimäele on püstitatud tarva skulptuur, mille autor on Tauno Kangro. Tarva nime kannab Rakvere korvpalliklubi BC Rakvere Tarvas ja jalgpalliklubi Rakvere JK Tarvas.
Tarva nimega on seotud Tarvastu Viljandimaal (linnus, vald, küla, jõgi, kirik), seda peegeldab ka valla vapp. Teada on Tarva küla Koonga vallas Pärnumaal. Tallinna Toompea muinasaegne nimi Härjapea võib olla kujund tarvahärja peast (sama mis Tarvanpää).
Tartu linna muinasaegse nime Tarbatu seostamine tarvaga on küsitav. Poolt on tarva populaarsus tootemloomana (vt. Tarvastu, Tarvanpää), vastu omastava v-b (mitte Tarva, vaid Tarba), samuti linna vanad nimed ladina (Darbete, Tharbata, Tharbete), läti (Tērbata) ja saksa (Dorpat) kirjaviisid, mis vihjavad millelegi muule (tarb-terb-dorp).
Lätis on tarvaga (taurs) seostatud Taurupe, Taurene ja Taurkalne nime.
Wiedemannil on tarwas libahundi nahk.
Pikemalt artiklis Tarvas (mütoloogia)
Pikemalt artiklis Hecki veis
1920. aasta paiku alustasid kaks zooloogi, vennad Heinz ja Lutz Heck paralleelselt Berliini ja Müncheni loomaaias tarva tagasiaretust. Nad lähtusid seisukohast, et tarva geenid on tema kodustatud järglaste seas olemas ja liigi taastamiseks tuleb need kokku koguda. Tagasiaretuseks kasutati Camarque'i, hispaania, korsika, ungari stepi- ja inglise pargiveiseid ning teisi primitiivseid tõuge. Aretustöö tulemusena õnnestus neil saada loomad, kes väliselt peaaegu ei erine tarvast, on üksnes pisut väiksemad. Pullid on tüüpilist musta värvi, iseloomulike sarvede ja heleda triibuga piki seljaharja, lehmad ja vasikad on aga kõrbjad. On märkimisväärne, et Heckidel õnnestus taastada silmatorkav värvuse suguline dimorfism, mida polnud ühelgi lähtetõul. Kuid sellegipoolest peetakse "taastatud" tarvast ehk Hecki veist ikkagi üksnes koduveisetõuks. [2]
Tänapäeval on Hecki veiseid üle 2000. Näiteks euroopa piisoneid on umbes 3000.
Viimasel ajal on Hecki veiste ja euroopa piisonite kasvatajate vahel hakanud tekkima pinged. Hecki veiseid on peetud kõige sobivamaks kariloomaks, mida pidada vähese intensiivsusega kasutatavatel karjamaadel. Hecki veised saavad hakkama karmides oludes ega vaja peaaegu üldse inimese hoolitsust. Hecki veiste kasutamist on propageeritud ökosüsteemides väljasurnud megafauna rolli täitmiseks. Kuid sedasama osa soovivad piisonikasvatajad piisonitele. Välja on toodud mõte, et tarvad elasid (ja järelikult Hecki veised peaksid elama) soodes ja tihedates metsades, samas kui piisonid elasid avatud ja poolavatud maastikul. Küsimus on tänapäeval vastamata. On selge, et alates keskajast elasid nii piisonid kui tarvad metsades, sest avatud maastikul jälitas inimene neid rohkem, kuid kas mets ja soo on tarva loomulik elupaik või elas ta seal häda sunnil nagu piison, ei ole teada.
Tarvas ehk ürgveis (Bos primigenius) on veislaste sugukonda veise perekonda kuulunud väljasurnud imetaja, tänapäeva koduveise eelkäija. Viimane isend elas Poola alal ja suri aastal 1627.
Mõned süstemaatikud käsitlevad koduveist ürgveisest eraldi liigina (Bos taurus), teised aga ürgveise alamliigina (Bos primigenius taurus).
Eestis on kirjakeeles tarva all mõeldud enamasti ürgveist. Siiski on Paul Ariste seadnud sõna kasutuse üksnes ürgveist silmas pidades kahtluse alla. Kuna Eesti alal on metsikult elanud nii ürgveised kui ka euroopa piisonid, siis võidi nimetust "tarvas" kasutada ka piisoni kohta.
Uroa (Bos primigenius)[1] garai bateko basa zezenaren espezie bat izan zen. Ugaztun artiodaktiloa, Bos generokoa eta Bovinae azpifamiliakoa. Desagertutako espezie honen banaketa guneak Europa, Asia zein Iparraldeko Afrika hartzen zituen. Uroak hainbat azpiespezietan sailkatzen ziren; Bos primigenius primigenius, Bos primigenius namadicus eta Bos primigenius mauretanicus.
Iraultza neolitiko delakoan etxekotze bi prozesu paralelo eman ziren basa bobidoekin. India aldean abiatutako prozesuaren oinarrian Bos primigenius namadicus azpiespeziea zegoen, eta haren ondorioz Asiako zebua sortu zen. Eurasiako azpi-espezea, Bos primigenius primigenius, egungo etxeko behi arrazen (bos taurus) mota gehienen arbasotzat hartzen omen da. Ezagutzen diren datuen arabera, azken uro 1627 urtean Polonian galdu omen zen. Ipar Afrikako Bos primigenius mauretanicus azpi-espeziea Afrikako hainbat behi aziendaren arbasoa da.
Uroen gertuko espezieak Gaur, Banteng eta desagertzeko zorian dagoen Koupreya dira.
Uroa duela 2 milloi urte inguru sortu omen zen Asian, Pleistozenoaren Bos acutifrons espeziearen garapenaren ondorioz.
Antzinako uroak egungo behi arrazak baino dezente handiagoak ziren (soin gurutzeraino bi metro garaiera hartzen zuten zenbait kasuetan, bereziko Eurasiako iparraldean), baita pisutsuagoak ere, 1.000 kg inguru zezen handien kasuan. Bular aldeko perimetroa, berriz, hiru metrotik gorakoa zuten.
Azken ikerketek diotenez, egungo behi arrazak sortu zituen uroen etxekotze prozesua mundu osoan batera jazo zen, duela 8.000 urte ziur aski. Antza, etxekotze prozesu horrek, beste zenbait faktorerekin batera, jakina, uro basatien iraungipena ekarri zuen, jada gizakiaren kontrolpeko abereekin (antzinako behi motak) izandako nahasketa zela medio.
Esan bezala, zehaztasunez ezagutzen den azken uroa, eme bat, Poloniako Jaktorów basoan hil zuten 1627an, eta haren hezurdura Stockholmeko Livrustkamma museoan gordetzen da.
Julio Zesarrek, Galiako gerrei buruzko bere kroniketan, hango uroak aipatzen ditu, eta «ia elefante baten tamainakoak zirela» zioen. Jakina, nahiz eta uroak etxeko behiak baino dezente handiagoak izan, hori Zesarren narrazioko gehiegikeria bat izan zen.
.
XIX. mendearen hasieran adituek uro zein bisonteen dozenaka hezurdura aurkitu zituzten Europan barrena, eta hondakin horiek induskatu, berrosatu eta ikertzeko aukera izan zuten ika-mika behingoz argitzeko. Bojanus izeneko naturalistak, bobido bakarraren teoriaren defendatzaile sutsuenetarikoa, uro baten hezurdura guztia aztertzeko aukera izanez gero, abere hori egungo behi aziendatik oso gertu zegoela onartu behar izan zuen, eta bisontearekin parekatuta, oso ezberdina zela. Gauzak horrela, espezie berria izendatu zuen antzinako bobido horrentzat: Bos primigenius. Geroko ikerketek agerian utzi zuten etxeko behi azienda eta uroen artean, eta azkenean uroa Bos taurus primigenius azpiespezie gisa geratu zen.ICZN-k 2003. urtean onartu zuen uro basateintzat Bos primigenius adiera Bos taurustik bereizteko.
Gaur egun interes handia dago uroaren inguruan garai bateko Europako megafaunaren belarjaleen papera berreskuratzeko. Antzinako europear habitatak bereskuratzeko berbasatze mugimenduan, esate baterako, garai bateko uroak berreskuratzen saitzen dira antzinako behi arrazak erabiliz. Helbidea ahal den neurrian uroak berreskuratzea litzateke beraien papera jotzake habitaten berreskuraketan[2].
Historikoki, hainbat naturalisten artean, uro eta Europako bisontearen arteko nahasmena gertatu zen, nahiz eta guztiz animali ezberdinak izan. Nahasketa hori gainera mendeetan mantendu zen. Nahasketa haren aurreneko adibideak XVIII.en mendean gertatu ziren, Europako naturalistek bertako faunaren lehendabiziko sailkapen biologikoak egiten hasi zirenean. Ordurako bazen mende bat espeziea galdua zela jada, eta Europako bisontea gero eta urriagoa zen, Errumania, Polonia eta Kaukasoko bere azken gunetan. Linneo ere zalantzakor ibili zen espeziearen inguruan, eta hori zela eta etxeko behia Bos taurus deitu zuen eta Europako bisontea berriz Bison bonasus.
Gauzak horrela, uro eta bisontearen sailkapenaren inguruko bi iritzi talde ezberdin sortu ziren naturalisten artean eta elkar kontrajarriak: alde batetik talde batek esaten zuen Europan soilik bobido basati bakarra izan omen zela, eta uroa eta bisontea espezie berbera izan zirela, asko jota azpiespezie ezberdinak. Hori dela eta, biei Bison bonasus izen zientifikoei ezarri zieten, bai eta etxeko behi aziendako arrazei ere, zeren eta haien ondorengo zuzenak ziren. Iritzi horren aurrean, beste zenbait naturalistek bisontea eta behia oso animalia ezberdinak direla nabarmentzen zuten, eta horregatik antzinako Europan bi bobido espezie izan bide zirela. Europako bisontea alde batetik, eta uroa bestetik; azken hori, etxeko bobidoen arbasoa.
XIX. mendearen hasieran adituek uro zein bisonteen dozenaka hezurdura aurkitu zituzten Europan barrena, eta hondakin horiek induskatu, berrosatu eta ikertzeko aukera izan zuten ika-mika behingoz argitzeko. Bojanus izeneko naturalistak, bobido bakarraren teoriaren defendatzaile sutsuenetarikoa, uro baten hezurdura guztia aztertzeko aukera izanez gero, abere hori egungo behi aziendatik oso gertu zegoela onartu behar izan zuen, eta bisontearekin parekatuta, oso ezberdina zela. Gauzak horrela, espezie berria izendatu zuen antzinako bobido horrentzat: Bos primigenius. Geroko ikerketek agerian utzi zuten etxeko behi azienda eta uroen artean, eta azkenean uroa Bos taurus primigenius azpiespezie gisa geratu zen.ICZN-k 2003. urtean onartu zuen uro basateintzat Bos primigenius adiera Bos taurustik bereizteko.
Azkenean, XIX.en mendearen amaieran, Ipar Afrika zein Indiako uroak bi azpiespezietzat jo zituzten adituek: Bos taurus mauretanicus (Thomas, 1881) eta Bos taurus namadicus (Falconer, 1859). Horiek horrela, Bos taurus primigenius izena egun soilik Europako nahiz Ekialde Hurbileko uroak izendatzeko erabiltzen da [3]
U-errunaren izena (ᚢ), alfabeto errunikoan "ur" da[4]. Zenbait ikerlarientzat, antza uroaren izena aitzingermanikotik dator, Ur-Ochs («antzinako idia») edo Auer-Ochs («larreetako idia») esan nahi du.[5] Uro hitza Julio Zesarrek Herciniar oihaneko biztanleei entzundako izenetik dator. Helveto, rauraco zein nemete zelta tribuek halaxe izendatzen zuten:
« [...] Bada hirugarren genero bat, uro deitzen dutena, elefante bat baino apur txikiagoaa, kolorez eta itxuraz zezenaren antzekoa [...]. ». XIII. mendean germanieraz izenak izan zituen beste hainbat adierak; "Uwer", "Euwir" edo "Auer", baina azkenean "Ur" nagusitu zen[6].
Latinezko testu zaharretan ere urus izena agertzen da, eta uste da hori germaniarraren hizkuntz mailegua dela. Zeltek uroa auroch deitzen zuten. Uste da era berean germanierako aurochs izena aitzinindoeuroperatik datorrela.
Adiera latinak Ameriketako "bubalus" ekarri zuen hango bisonteak izendatzeko, alegia, "bufaloa". Polonieraren izena berriz "tur" da.
Ingelesez "aurochs", danieraz "urokse" eta nederlanderaz "oerrund."
Euskaraz uroa deitzen da espeziea. Noizbait euskal izen zaharrik izan bazen, galdu egin da. Dena den, datu bitxitzat, erronkarieraz aurer deitzen dituzte mendiko behiak, aspaldiko betizuak edo egun baino menditarragoak ziren piriniotar behi zaharrak, eta aezkeraz edo Aezkoako euskaran, berriz, auger. Bi izen horiek uroen zelta eta germaniar izenekin antz handia dute, eta mendiko behi azienda erdi-basatia izendatzeko erabiltzen ziren. Beste aldetik Iparraldeko zenbait tokietan betizuak basaidiak deitzen dituzte, germanierazko Auer-Ochs izenaren antzera.
Bakarrik aspiespezie hauek ezagunak izan dira garai historiko eta aurrehistorikoetan.[7]
Uroen jatorrizko itxura paleontologiak aztertutako hezurretan, antzinako deskribaketan, labar-artean agertzen diren margoetan zein Siegmund von Herbestein edo Conrad Gessners bezalako naturalisten lanetan. Oso ezaguna da aldi berean "Augsburg Ur" edo Ausburgoko uroa. Marrazki hau Charles Hamilton Smithek egin zuen XIX. mendean zaharragoa zen Olio-pintura batean oinarriturik.
Uroak Azken Izotz Aro eta gero Europaka belarjale handietakoa izan zen. Europako megafaunan bakarrik bisontearekin alderatu zitekeen. Uroak etxekotutako bere ondorengo abereak baino askoz handiago eta pisutsuagoak ziren. Lehen esan bezala, beraien garaiera soin-gurutzera 1,6-1,80 metro zen batez beste arretan. Zenbait kasutan 2 metroraino heltzen ziren. Emeek 1,5 metro inguruko garaiera zuten soin-gurutzera. Zantzu guztien arabera uroen tamaina asko aldatzen zen lurralde batetik bestera, eta baita aldatzen joan zen garai batetik bestera. Holozenoan Esate baterako Europa Iparraldean zezenek 155-180 cm altuera zeukaten soin gurutzera eta behiek 135-155 Danimarkan eta Alemaniako ipar aldean. Garai berberan Polonian zezenek 170-185 cm eta behiek 165 cm zeuzkaten soin gurutzera. Hungariako zezenen tamaina 155-160 cm zen, ageri denez askoz txikiagoa [8]. Soin gurutzera bi metro zeukazkaten uroak Pleistozenoan kokatu behar dira [9]. Azken Izotz Garaia eta gero tamainaren murrizte bat eman zen. Haren arrazoia seguruen uroen harrapakari ziren hainbat animalien galera, habitataren zatiketa (neolitok eraginda) eta ehiza ere. Denak gizakiak eragindako arrazoiak. Dimorfismo sexuala zezen eta behien artean oso markatuta zegoen, tamainan ere.
Uroen tamaina eta forma ezberdina da gaur egungo behi aziendarekin konparatuz gero. Hankak, esate baterako, askoz luzeago eta meheagoak zeuzkaten. Buruezurra eta adarrak ere askoz handiago eta luzeagoak ziren. Gaurko behi arrazen artean gutxi dira ezaugarri hauek mantendu dituzten antzinako behi arrazak. Haietako bat Zamora aldeko sayaguesa behia da. Euskal Herriko betizuen kasuan itxuraz uroen ezaugarri morfologikoak mantendu arren,eta baita berezko basatasuna, tamainaz txikiagoak dira. Dena den kontutan hartu behar da uroen tamaina lekuz leku aldatzen zela. Egungo basabehietan ohikoa denez ere, uroen fisikoa liraina zen. Zezenen kasuan lepoa bereziki gihartsua zen, baita besaburuak ere. Soin gurutze aldean hezurrak irtenak ziren. Horregatik uroek konkor bat zeukaten besaburu aldean. Hau oraindik hainbat arrazetan ikusi daiteke, zezenketarako zezenen kasuan, esate baterako.
Konkor hau ez da zebuaren gihar-zintzilikariarekin. nahastu behar. Behietan ere, txahal-txekorrei esnea emateko sasoian ere, errapea txikia eta iletsua zen. Alboetatik ikusteko zaila. Ezaguarri hau beste hainbat basabehi eta bobido basatietan ematen da[10].
Uroen pisua bisonteen eta bantengena antzekoa izango zen. 700-1000 kg artean[11]. Indiako uroak, tamainaz Europakoak baino txikiagoak ziran, baina proporzionalki haien adarrak askoz handiagoak ziren.
Uroaren ilaiaren kolorea jakiteko iturri historikoetatik zein duela hainbat mendetako marrazkietatik atzeman daiteke. Beste iturri labar-artea da. Erromatarren iturrietatik zein Erdi Aroko deskribapenetatik jakina da uroak, tokian tokiko ezberdintasunak gorabehera, kolore ilunekoak zirela, orbainik gabekoak. Beste zenbait iturrik uro gorriak deskribatzen dituzte.
Anton Schneeberger-ek Conrad Gessnerri 1602. urtean idatzitako gutunetan urori buruzko deskribapen zehatzenatarikoa agertzen da. Deskribapen hau, gainera, Lascaux eta Chauvet zein beste hainbat aztarnategietako labar-arteko marrazkiekin bat dator. Tahal-txekorrak jaiotzerakoan urra-kolorekoak ziren, baina txekorrak hilabete gutxitan ilundu eta ia beltzak bilakatzen ziren. Txahalen kasuan berriz kolore gorrizka mantentzen zuten zangosagarretan. Zezenk bazeukaten ere bi atzamar zabalera zeukan marra bat bizkar hezurran barrena. Behientzat berriz ez dago marra honi buruzko aipamenik idatzitako iturrietan. Zezenek zein beheiek muturrean orbain zuria zeukaten kolorte ilunago banteng izanda erdialdean, sudur-zuloen inguruan. Hau bantengetan agertzen da, baina baita antzineko hainbat behi aziendan, sayaguesa arrazan esate baterako, baina baita betizuetan ere.
Labar arteko margoetan, uro beltzak agertzen dira, baina baita gorriak eta kolore bietakoak ere. Baliteke Europa hegoaldeko uroak gorrizkagoak izan iparrraldekoak baino. Hainbaste hedapena izan zuten animalien kasuan, beste kasuetan bezala, ezin daiteke baztertu tokiz-tokiko barietateak egotea,tamainaren kasuan bezala. Esate baerako Iparraldeko Afrikako uroen labar-marrazkiak abere askoz argiagoak islatzen ditzute[12]. Baita Iberiar-Penintsularen kasuan, bereziki Levante eta hegoaldean. Mucante izeneko idazkleak 1596. urtean latinez idaztitako testu batean uroen kolorea beltza zela zioen. Hala ere alemanierara egindako itzulpen batean "gris" kolorea agertzen da eta bestean "idi beltzez" hitz egitan da. Ha dela eta kolorei dagokienez nahasmendua dago Mucanteren deskribapenetan.
Egipto zaharraren eraikuntzen margoetan, kolore arre etra gorriko abereak azaltzen dira, txekor, behi eta zezenak. Abereen "zela" aldea argiago da. Hau dela eta uste da hori izan zitekela Ipar afrikako uroen kolorea. Hala ere beste hainbat adituen arabera, marrazkietako abereen adarren forma zein tamainak etxekotutako abereak direla adierazten du [13].
Gaur egun ere etxekotutako behi azienda askok, antzinako arrazak bereziki, uroen koloreko hainbat ezaugarri mantendu dute. Zezenen kolere beltza eta bizkarreko arraia, esate baterako. Edo muturraren orbain ilunaren inguruko orbain zuria. Zezen eta behien arteko dimorfismoa ere nabarmena da kasu gehienetan. Aditu batzuen arabera uroek kolore argiko ile sortak zeuzkaten kopetan. Ile hau kiribila zen, eta hau gaur egungo hainbat zezenetan agertzen da. Ezaugarri hau agertzen da deskribapen zaharretan, baina ez da bere kolorea aipatzen.
Kopeta-hezurra luze eta zabala zen. Uroaren adarrak oso bereizgarri ziren tamainan zein makurduran. Zabalak eta barrura makurtuta zeuden, lira itxuran. Puntak ilunagoak zeuzkaten. Zezenek adar handiago eta kakoagoak zeuzkaten. Luzera 80 eta 100 cm artean, diametroa berriz 10 eta 20 cm artean[14]. Uro batean ezagunak diren hezur-adarrak antzinako urna batean daude eta 112-115 cm luzera daukate. Kontutan hartu beharra dago bizirik egongo litzatekeen animali baten kasuan, tamaina honi adar-geruza gehitu beharko zitzaion [15]. Aurpegi aldeko buruezurraren eta adarren arteko angelua 50° eta 70° artekoa zen. Hau dela eta aurrera begira kokatuta zeuden adarrak. Adarren "U" forma (gogoratu uroaren etimologiaren (ᚢ) erruna) abantaila izan zenzezenen arteko erritualizatutako borroketan, europear bisontearen zein Idi musketadunaren kasuan ez bezala. Hau horrela zen zeren eta borroka horiek, funtsean, buruezurren arteko talkak ziren eta horrela abereak ez ziren adarrekin elkar zauritzen. Erritualizatutako borroka hauetan ere, zezenek, adarrak elkarrekin kateatuta, elkarri bultza egiten zioten. Borroka mota hauek oraindik gaur egungo behi aziendan ikusi daitezke. Uroen kasuan buruezuarraren orbitak oso irtenak ziren borroka hauetan begiak babesteko. Ezaugarri hau ez da mantendu gaur egungo azienda geheinean.
Europa izan zen megafauna gehien izan zuen kontinenteak. Haren barnean uroa. Gaur egun, jakina, egoera oso bestelakoa da.
Generoaren lehendabiziko aleak, Bos acutifrons direlakoak, Pliozenoan sortu ziren Indian, duela 2 milioi urte. Handik Mediterraneo aldera zabaldu omen ziren. Iberiar Penintsulan aurkitutako aurreneko uroen hondakinak duela 700-800 mila urtekoak dira. Europako iparralderago berriz, denbora gehiago behar izan zuten bobido hauek Pleistozenoko eguraldi baldintza gogorrei egokitzeko eta beraien zabalpena osatzeko. Alemaniako ordokietara duela 25.000 mila urte heldu ziren uroak.
Azken Izotz Aroa bukatu baina lehen, uroaren hiru azpiespezieak Europako eskualde gehienen barrena zabaltzen omen ziren, (Britania Handia zein Eskandinaviako hegoaldea barne), Ekialde Ertaina India eta Mantxuriaraino eta Afrikako Iparraldea, Marokotik Egiptoraino. Holozenoaren hasieratik eguraldia gero eta lehorragoa bilakatzen zen neurrian, uroak Europara, Magrebra, Mesopotamiako iparraldera eta Indiako erdialdean isolaturiko populazio txiki batera mugatu ziren.
Egun behi arraza ezberdinetan egindako azterketa genetikoen arabera, uroen etxerakotze prozezua ez zen leku bakarrean eman, ezta populazio bakar bat abiapuntutzat harturik ere. Orain arteko uroaren etxerakotzearen lehendabiziko aztarnak Grezian agertu dira, eta duela 8.500 urtekoak dira. Handik tarte gutxira Bos taurus indicus etxerakotu zuten Indian, eta abere honetatik sortuko zen geroztik zebua. Aldi berean Asirian ere etxekoratu zuten uroa, eta handik Mesopotamiara, Anatoliara, Kanaanera eta Egiptora zabaldu zen.
Kristo aurreko lehendabiziko milurtekoaz geroztik, Magreb-eko uroaren azpiespeziea etxekoratua izan zen, eta Gibraltarko itsasartean barrena Iberiar Penintsulan sartu omen zuten. Denborarekin uro basatiaren gaineko giza-eragina handituz joan zen aurrera joan zen. Alde batetik uro asko ehizatzen zuten bere haragiaz baliatzeko. Antza hau izan zen Bretainia Handiatik desagertzeko arrazoi nagusia, K.A. 1300.en urtean. Hala ere uro basatiak murrizteko arrazoi nagusiak arraza hau bizi zen basoen mozketa (nekazaritzan erabiltzeko) zein bere ondorengoak ziren etxeko behiekiko larren gaineko konpetentzia eta haiekiko nahasketa izan omen ziren. Erromatar Errepublika baino lehen, uroa desagertuta zegoen jada Ipar Afrikako eremu hiritartuetatik, Mediterraneoko kostaldetik eta Mesopotamia zein Indiatik. Italiako Ipar aldeko uro populazioek berriz, Erromatar Inperioaren garain oraindik nahikoak ziren erregulartasunez zirko Jokoetarako uro basatiak emateko.
Dena den, lehen ere aipatu denez, hainbat idazle klasikoek uroa europear bisontearekin nahasten zuten.[18]
Ertaro berantiarrean, Alemaniako ekialdean oraindik ugari ziren uroak. Polonian berriz XVI. menderako ez dago beraien berri Jaktorów eta Wiskitki basoetatik kanpo. 1476. urtean baso hauen jabetza Poloniako Erret Familiaren eskuetan geratu zen, eta baita bertan ehiza egiteko eskubidea. Gauzak horrela, uroen ehiza erregeen pribilegioa bilakatu zen. Suedian berriz azken uroen berri 1555. urtekoa da. Errusiako hegoaldean, Kieveko Duke Handia, Vladimir Monomakh, Tscherniko basoetan uroak ehizaten ari zela, bere zalditik botata suertatu zen, garaiko kroniken arabera.
Europa guztian barrena gero eta lur basati gehaigo herri eta hirien zein nekazaritza eta abeltzaintzaren menpean geratzen diren neurrian. Uro, tarpan eta bisonteen azkenetariko gotorlekua Prusiako ekialdeko gune handi bat izan zen. Bertan jende gutxi bizi zen eta oso basotsua zen. Eskualdea "Desertu Handia" deitzen zuten. Oihan primario bat zen orduan.
XIII. mendetik aurrera Poloniako basoek atzerakada handia nozitu zuten. Haren ondorioz, beraiei lotutako fauna handia ere murrizten joan zen era berean. Hala ere Rokosz-en arabera, bakarrik erregeek zuten animali handiak harrapatzeko eskubidea, haren ondorioz uroak gizakiaren jazarpen zuzena ez zuen jasan, lehen Mendebaldeko Europan gertatu zen bezala. Haren adibide 1409. urtean Białowieża basoan zortzi egutentan barrena burututako ehizaldi handia, gerla-kanpaina bat egitera irteten behar zuen armadarentzako hornidurak lortzeko.
Herbersteingo Zygmunt baroia, Austriako Maximiliano enperadorearen enbaxadorea Errusian, Uroak bizirik ikusi zituen Poloniako Mazovian 1558. urtean. Poloniako basoetan ehizaldiak egitera gonbidatu zuten, eta bertan ikusitako basa idiak deskribatu zituen bere bidai liburuetan. Gainera uroaren eta Europako bisontearen marrrazkiak jartzen ditu bere liburuan, ondo bereiztuz. Uroaren marrazkia atal honetan azltzen dena da, bere inskripzio bitxiarekin;"..Urus sum polonis tur, germanis Aurox. Ignari bisontis nomen dederant" Bisontearen gainean berriz, Bisontea "Bison sum, poloni suber, germanis bisont. Ignori turi nomen dederunt"Bisontea naiz, Polonian Zubr deitua, Bisontea aemaniarren aldetik eta ezjtur (uro/aurocakinen aldetik", bi espezien etimologia ondo argituz.
Basa animali handiak ehizatzeko eskubidea, kasu berezi batzuetan, zenbait apezpikuei eskaini zitzaien, baina soilik uroak ez zeuden lekutan, ez Mazowszen, haien azken babeslekua. Antza uro eta erregeen artean egun ezagutzen ez dugun harremana zegoen, ehiza soiletik haratago zihoana, zeren eta uroak ehizatzeko debeku zorrotza urtetean mantendu zen baso haietan.
Segismundo I.a Poloniakoa eta bere semea Segismundo II.a Augusto Jagellon erregetzeen urtetan, uroak bereziki zainduak izan ziren. Basazezenak etengabeko zaitzapean zeuden, inork ez aztoratzeko edo kaltetzeko. Gainera negu gorrietan zaintzaileek belarrondoarekin elikatzen zituzten. Ondorengo erregeek ez zituzten uroak hainbeste zaindu, nahiz eta erregeen ehizgaia izan ziren.
1.417. urtean Lituanian ehizatutako zenbait uro Ingalaterrako erregeari bidali zioten opari gisa. Baita Luxenburgoko Zygmunt Luksemburski erregeari ere. Garaiko kronikek islatzen dute oparia jaso zutenen harridura abere bikain hauen aurrean,zera baieztatuz; garai haietan uroa guztiz ezezaguna zela jada Mendebaldeko Europa.n "..... Animali honek idi beltz eta handiaren antza zeukan, baina burua handiagoa, lepo lodiagoa, bular handiagoa. Adar handiak kopetan, oin bateko luzeraz banandurik eta isats motza. Polonian "aurochs" deitzen duten idien antzekoa zen". Testigantza honetan ere nabaria da ohikoa izan den animali hauen inguruko nahasketa. Uro bat bidaltzen diete eta "uroaren antzekoaz" mintzo dira". Edo uro eta etxeko behiaren arteko nahasketa bat zen? Nahasketa hori posiblea bazen.
Ezagutzen diren garai haietako zenbait kontaketek, erregeen aginduz eginak, uroen etengabeko gainbehera islatzen dute. Lehendabizikoak, 1564. urtean buruturik, 38 animalien berri ematen du Jaktorów eta Witkiskieko basoetan. 1566. urterako 24 baino ez ziren. 1602. enean 5 buru geratzen ziren Jaktorów-en, 4 ar. eta eme bakarra. Gainera hurrengo 20 urtetan ar guztiak ehizatu zituzten. Emea nahiz eta "erregearen barkapena" jaso, 1627. urtean berez hil zen, eta harekin batera uro arraza. Hala ere zenbait iturriek aipatzen dute Poloniako basoetan basa-zezenei buruzko testigantzak egon zirela 1818.en urte arte.[19]
1920. urtean, Heck izeneko alemaniar biologo anaiek hainbat saiakera egin zuten uroa birsortzeko, egun irauten duten antzinatiko zenbait etxeko behi azienda elkarrekin gurutzatuz. Ondorioa Heck azienda edo uro berriak izeneko animaliak dira.
Ikerlari horiek diotenez, espezie bat ez da guztiz desagertzen haren ondare genetikoa erabat desagertzen ez den bitartean, eta antzinako uroen zenbait ezaugarri gordetako hainbat behi arrazak irauten dutenez gero, posible ikusten zuten haien bidez arraza berreskuratzea.
Hainbat adituk, ordea, oso iritzi zorrotza adierazi dute saiakera honen aurka, bere oinarri zientifikoa zalantzan jarriz. Egun uro berri horiek bereziki zenbait animali parketan zein zoologikoetn ikus daitezke. Zenbait abeltzainek ere, abere horiek erabiltzen dituzte beren etxaldeetan, animali zailduak direlako, larre urrietan aritzeko. Uro berriak ere babestutako zenbait biotopo (txilardiak, hezeguneak...) kudeatzeko erabiltzen dira, horietatik belarjale basati handiak desagertu direlako.
Heck anaiena ez da izan antzinako uroa berpizteko saiakera bakarra. Egun hainbat zientifikok kontserbatutako uroen hezur eta larruak erabili nahi dute espeziearen ADN lortu eta espeziea berpizteko.[20]
Beste hainbat adituek beraien aldetik Heck anaien kriterioak kritikatzen dituzte uroak berreskuratzeko orduan, baina ez metodoa. Alegia, zera proposatzen dute; egungo zenbait antzinako behi arraza erabiltzea uroa berreskuratzeko.[21]. [22]
Uroak behintzat duela 80.000 mila urte agertu ziren Euskal Herrian, Goi eta Erdi Paleolitoan. Uroa sarri agertzen da marraztua labar-artean, bai Euskal Herriko, bai inguruko harpeetan, Kantabrian, Asturiasen eta Akitania-Okzitanian. Leizetako zein gainontzeko aztarnategi arkeologikoetan ere, ugari da uroen aztarna, animalia hau garai batean Euskal Herrian ere nahiko hedaturik zegoen seinale.[23]
Uroen marrazki hauen adibide ugari dago, besteak beste Altxerri, Santimamiñe, Arenaza eta Karrantzako zein beste zenbait kobazuloetako labar-pinturak. Labar artearen adierazpen "berriagoetan" atzematen da uroaren eboluzioa espezieran mota "modernoagoetarantz".[24]
Aipagarria da era berean Arabako Gibijoko mendilerroan aurkitutako uro baten hezurdura, osorik dagolako (aurreneko kasua izanik Iberiar penintsulan), duela 7.400 urtekoa.[25] Era berean aurkikuntza paleontologikoen bidez baieztatuta dago uroak bazirela Euskal Herrian garai mesolitoan, glaziazioak eta gero, Neolitoan zehar eta baita metal-aroetan, Burdin Aroan barne. Aurkitutako azken hezurren arabera, baieztatu dezakegu uroak gurean behintzat IV.en mende arte iraun zuela, Zestoako Amaldako kobazuloan topatutako hondakinek agerian utzi dutenez. Dena den, oraingoz ezinezkoa zaigu gure arteko azken uroak noiz galdu ziren zehaztea.
Zenbait adituen arabera, Euskal Herriko egungo behi betizuak antzinako uroen ondorengo zuzenak izan daitezke.Jesus Altuna paleontologo ezagunak zera dio;
« “ Behi azienda neolitotik (Kristo aurreko 3.500 urte) gobernatzen da gure herrian. Baliteke gure herrialdean bertan etxekoratua izatea, zeren eta hementxe bertan bazegoen urotik zetorren espezie basatia edo agriotipoa” »Hainbat adituek uro eta betizuen arteko antzekotasuna nabarmentzen dute.[26]
Badaude uroei buruzko testigantza idatziak behintzat IV. mende arte.[27]
Uroa aspaldidanik asko ehizatutako basa aberea izanik, garrantzi handia izan du hainbat kulturetan. Esanahi sinboliko eta erlijiosoa izan ditu. Uro marrazkiak ugari dira Eurasia eta Ipar Afrikako labar-artean. Abereak albotik marraztuak izan zirenean, soilik adar bat dago ikusgai. Hau dela eta, hainbat ikerlariek diote hau izan daitekela adarbakarraren mitoaren oinarria Europan. Hala ere seguruena da mitoak aspaldidanik Europan galdutako elasmotherium Eurasiako errinozero erraldoian izatea oinarri.[28]
Landutako aspaldiko uroaren irudi eta tailuak ere leku askotan aurkituak izan dira. Uro, ikusgarri eta arriskutsuak, Anatolian eta Ekialde Hurbilan bizi izan ziren oraindik Burdin Aroan. Hemen uroa animali sagradutzat zuten, eta gurtzen zuten. Bere irudia "Ilargizko zezen"aren sinismenarekin lotzen da, eta era berean Ama Handia jainkosarekin. Horrek gogora ekartzen du lehen aipatutako Euskal Herriko sinismenak Behigorrirekin, non betizuak Mari jainkosarekin lotuta agertzen diren.[29] Geroago mitraismo erligioarekin lotuko da uroa.
2012en urtean, British Museumen espedizio arkeologiko batek, Claudio Doumet Serhal libanoar arkeologoak gidaturik, Sidongo Estatubatuar Eskola zaharraren egoitza egondako tokian, hainbat uroren hezurrak topatu zituen. Hezur horiek Kristo aurreko hirugarren milurtekoaren lehen laurdenean datatu dira.[30]
Uroaren irudia sarri erabili da heraldikan. Europako herri eta hiri askoren armarrietan agertzen da basazezen hau, esate baterako Alba-Iulia, Kaunas, Errumania, Moldabia, Mecklenburg-Vorpommern, Turek eta Urin.
Errumaniako Erresumaren armarriari dagokionez, goiko eta ezkerreko zatian, Moldaviako ikurrak agertzen dira. Gorri heraldikozko zelai batean, beltz heraldikozko uro buru bat dago, adarrean artean bost puntako izarra duena, bost petalozko arrosa bat eskuinean eta ilgora bat ezkerrean, biak zilarrezkoak.
Alemaniako Mecklenburg-Aurrepomeraniako estaduaren armarrian, bi uro buruak agertzen dira, koroarekin eta mihingaina aterata dutela.
Poloniako Turek hiriko armarrian uro gorri bat agertzen da. Polonieraz "tur" esanahia dauka. Armarriak antza badauka Euskal Herriko zenbait armarriekin non kolore gorriko betizuak agertzen diren.
Moldaviako armarrian zein banderan uro baten burua agertzen da.
Uroren ondorengo zuzena den eta euskal mendietan gutxira arte egoera basati eta erdi-basatietan mantendu den behi betizuak eragin handia izan du euskal mitologia eta elezaharretan, non betizu itxurako animaliek zezen gorri, ahatxe, ahatxe gorri edota behigorri izena hartzen duten. Mitologiaren betizu hauek oro har leizeekin eta Mari jainkosarekin lotuta azaltzen dira kondaira zaharretan.
Uro edo basa-zezenen marrazki ugari azaltzen dira Pirinioetako zein Euskal Herriko harpetako labar-pinturetan. Hainbat ikerleek, Jose Migel Barandiaranen kasu, animalia hauen izera totemikoa ikusten dute honen atzetik.[31]
Zezen gorria Marirekin lotuta agertzen da, eta askotan leize eta harpe ezberdinen zaindaria izanik. Beste batzuetan Mari bera da hauetako abere batean eraldatzen dena. Halako abereak Mariren berraragiztatzea bilakatzen dira orduan.
Behiak ugalkortasunaren sinbolismoari lotuta egon dira zenbait kulturetan, eta dirudienez baita gurean ere. Hauxe izango genuke behigorrien eta Mariren arteko beste harreman bat.
Behi gorria Euskal mitologian gaian
Eichwalden arabera ere, Kieveko Wladimir I.en gortean, uroa ia jada iraungita zegoenean, bere adarrak urrez apaindurik erabiltzen ziren ezti-ura edateko.
Uroa (Bos primigenius) garai bateko basa zezenaren espezie bat izan zen. Ugaztun artiodaktiloa, Bos generokoa eta Bovinae azpifamiliakoa. Desagertutako espezie honen banaketa guneak Europa, Asia zein Iparraldeko Afrika hartzen zituen. Uroak hainbat azpiespezietan sailkatzen ziren; Bos primigenius primigenius, Bos primigenius namadicus eta Bos primigenius mauretanicus.
Iraultza neolitiko delakoan etxekotze bi prozesu paralelo eman ziren basa bobidoekin. India aldean abiatutako prozesuaren oinarrian Bos primigenius namadicus azpiespeziea zegoen, eta haren ondorioz Asiako zebua sortu zen. Eurasiako azpi-espezea, Bos primigenius primigenius, egungo etxeko behi arrazen (bos taurus) mota gehienen arbasotzat hartzen omen da. Ezagutzen diren datuen arabera, azken uro 1627 urtean Polonian galdu omen zen. Ipar Afrikako Bos primigenius mauretanicus azpi-espeziea Afrikako hainbat behi aziendaren arbasoa da.
Uroen gertuko espezieak Gaur, Banteng eta desagertzeko zorian dagoen Koupreya dira.
Uroa duela 2 milloi urte inguru sortu omen zen Asian, Pleistozenoaren Bos acutifrons espeziearen garapenaren ondorioz.
Antzinako uroak egungo behi arrazak baino dezente handiagoak ziren (soin gurutzeraino bi metro garaiera hartzen zuten zenbait kasuetan, bereziko Eurasiako iparraldean), baita pisutsuagoak ere, 1.000 kg inguru zezen handien kasuan. Bular aldeko perimetroa, berriz, hiru metrotik gorakoa zuten.
Azken ikerketek diotenez, egungo behi arrazak sortu zituen uroen etxekotze prozesua mundu osoan batera jazo zen, duela 8.000 urte ziur aski. Antza, etxekotze prozesu horrek, beste zenbait faktorerekin batera, jakina, uro basatien iraungipena ekarri zuen, jada gizakiaren kontrolpeko abereekin (antzinako behi motak) izandako nahasketa zela medio.
Esan bezala, zehaztasunez ezagutzen den azken uroa, eme bat, Poloniako Jaktorów basoan hil zuten 1627an, eta haren hezurdura Stockholmeko Livrustkamma museoan gordetzen da.
Julio Zesarrek, Galiako gerrei buruzko bere kroniketan, hango uroak aipatzen ditu, eta «ia elefante baten tamainakoak zirela» zioen. Jakina, nahiz eta uroak etxeko behiak baino dezente handiagoak izan, hori Zesarren narrazioko gehiegikeria bat izan zen.
.
XIX. mendearen hasieran adituek uro zein bisonteen dozenaka hezurdura aurkitu zituzten Europan barrena, eta hondakin horiek induskatu, berrosatu eta ikertzeko aukera izan zuten ika-mika behingoz argitzeko. Bojanus izeneko naturalistak, bobido bakarraren teoriaren defendatzaile sutsuenetarikoa, uro baten hezurdura guztia aztertzeko aukera izanez gero, abere hori egungo behi aziendatik oso gertu zegoela onartu behar izan zuen, eta bisontearekin parekatuta, oso ezberdina zela. Gauzak horrela, espezie berria izendatu zuen antzinako bobido horrentzat: Bos primigenius. Geroko ikerketek agerian utzi zuten etxeko behi azienda eta uroen artean, eta azkenean uroa Bos taurus primigenius azpiespezie gisa geratu zen.ICZN-k 2003. urtean onartu zuen uro basateintzat Bos primigenius adiera Bos taurustik bereizteko.
Gaur egun interes handia dago uroaren inguruan garai bateko Europako megafaunaren belarjaleen papera berreskuratzeko. Antzinako europear habitatak bereskuratzeko berbasatze mugimenduan, esate baterako, garai bateko uroak berreskuratzen saitzen dira antzinako behi arrazak erabiliz. Helbidea ahal den neurrian uroak berreskuratzea litzateke beraien papera jotzake habitaten berreskuraketan.
Tur (taksonomski i latinski: Bos primigenius) izumrla je vrsta iz roda divljeg goveda, koje je živjelo u Europi, Aziji i Sjevernoj Africi, predak današnjeg domaćeg goveda. Posljednji europski primjerak živio je do 1627.
Njegovo izvorno taksonomsko ime Bos primigenius, prevedeno je na latinski iz njemačkih termina Auerochse (prvobitno govedo) i Urochs (pragovedo), donedavno se smatrala netočnim, već se predlagalo isto ime kao i za domaće govedo - Bos taurus. Međutim Međunarodna komisija za Zoološke nomenklature, odlučila je 2003. zadržati 17 starih imena, [2]između ostalog i Bos primigenius za divlje govedo, a za njegovu podvrstu domaće govedo i njegove podvrste treba koristiti taksonomsko ime B. primigenius taurus, jer se smatra zasebnom vrstom. Tur je od prapovijesti bio značajna životinja za opstanak ljudi, tako da na njegove crteže i opise nailazimo od prapovijesnih špilja, do spisa Komentari o Galskom ratu (Commentarii de bello Gallico) Julija Cezara. Njegov lik postao je simbol mnogih europskih država i gradova; Alba-Iulia, Kaunasa, Rumunjske, Moldove, Turka, pokrajine Mecklenburg, i švicarskog kantona Uri (koji je dobio i ime po njemu).
Tur je bilo nešto većih dimenzija nego današnje domaće govedo koje poznajemo. Bio je visok 160 -180 cm (mužjaci), i oko 150 cm ženke, dug oko 2,8 m bez repa, koji je imao 0,8 m. Raspored zubi (kao i kod drugih vrsta iz potporodice goveda) bio je:
0.0.3.3 3.1.3.3Turevi su imali istaknute spolne razlike, osim osnovnih bioloških razlika u građi spolnih organa, razlikovali su se po boji i po veličini. Ženke su bile kraće i niže (nešto nižeg hrbata) od mužjaka. Mužjaci su bili crnosmeđi, a ženke crvenkastosmeđe, i jedni i drugi imali su svijetle (skoro bijele) rogove sa crnim vrhovima.
Turevi su bili rasprostranjeni u skoro cijeloj Europi. Njihovo stanište bile su uglavnom stepe, tajge, vlažne močvarne šume i riječne doline. Ova goveda su živjela u krdima, osim ponekog starijeg bika, koji su živjeli sami, da bi se u vrijeme parenja pridružili krdima. U krdu, koje je imalo nekoliko desetina jedinka, postojao je dominantni mužjak, pa je za vrijeme parenja dolazilo do borbi oko ženke. Parenje se odvijalo krajem ljeta, a telad su dolazila na svijet krajem proljeća. Tur se najviše hranio travom, ali i voćem, lišćem i mekšim grančicama. Za razliku od većine današnjih vrsta goveda koji su u pravilu dnevne životinje, tur je bio aktivan u sumrak i noću [nedostaje izvor].
Prema istraživanju Paleontološkog muzeja sveučilišta u Oslu, prvi primjerci ove vrste pojavili su se na prostoru današnje Indije prije oko dva milijuna godina pr. Kr., odakle su migrirali na Srednji Istok i druge dijelove Azije. Do Europe su stigli oko 250 000 godine.[3] Donedavno se smatralo da je tur bio različit od europskog domaćeg goveda (Bos taurus), ali novija taksonomija je odbacila tu razliku.
Na svijetu su postojale tri podvrste Tura koji su živjeli na različitim teritorijima:
Trag postojanja ove vrste goveda sačuvao se u Hrvatskoj u toponimima (mjestopisima): najpoznatije je Turopolje (u novije se vrijeme osporava to podrijetlo[4]). Grad Velika Gorica u svom grbu ima ovo govedo.[5]
Pokušavalo se vratiti Tura "iz mrtvih", pažljivim uzgojem goveda sa sličnim fenotipskim karakteristikama originalnog. To je donekle i uspjelo. "Rekonstruiran" je pažljivim križanjem domaćih sojeva u ZOO vrtu u Munchenu.
Tur (taksonomski i latinski: Bos primigenius) izumrla je vrsta iz roda divljeg goveda, koje je živjelo u Europi, Aziji i Sjevernoj Africi, predak današnjeg domaćeg goveda. Posljednji europski primjerak živio je do 1627.
Njegovo izvorno taksonomsko ime Bos primigenius, prevedeno je na latinski iz njemačkih termina Auerochse (prvobitno govedo) i Urochs (pragovedo), donedavno se smatrala netočnim, već se predlagalo isto ime kao i za domaće govedo - Bos taurus. Međutim Međunarodna komisija za Zoološke nomenklature, odlučila je 2003. zadržati 17 starih imena, između ostalog i Bos primigenius za divlje govedo, a za njegovu podvrstu domaće govedo i njegove podvrste treba koristiti taksonomsko ime B. primigenius taurus, jer se smatra zasebnom vrstom. Tur je od prapovijesti bio značajna životinja za opstanak ljudi, tako da na njegove crteže i opise nailazimo od prapovijesnih špilja, do spisa Komentari o Galskom ratu (Commentarii de bello Gallico) Julija Cezara. Njegov lik postao je simbol mnogih europskih država i gradova; Alba-Iulia, Kaunasa, Rumunjske, Moldove, Turka, pokrajine Mecklenburg, i švicarskog kantona Uri (koji je dobio i ime po njemu).
Aurochs (/ˈɔːrɒks/ atau /ˈaʊrɒks/; aurochs, atau terkadang aurochsen, aurochses), dikenal juga sebagai urus atau ure (Bos primigenius), adalah spesies punah sapi liar besar yang menghuni Eropa, Asia, dan Afrika Utara. Ia adalah nenek moyang dari ternak domestik; itu juga telah diusulkan sebagai nenek moyang genetik Bison Eropa modern, yang telah disilangkan dengan Bison padang rumput.[2] Spesies ini bertahan hidup di Eropa hingga 1627, ketika auroch yang tercatat terakhir mati di Hutan Jaktorów, Polandia.
Selama Revolusi Neolitik, yang terjadi pada awal Holosen, setidaknya terjadi dua peristiwa domestikasi auroch: satu terkait dengan subspesies India, mengarah ke sapi zebu, dan yang lainnya terkait dengan subspesies Eurasia, yang mengarah ke sapi taurin. Spesies lain dari sapi liar juga dijinakkan, yaitu kerbau liar, gaur, yak liar dan banteng. Pada sapi modern, banyak ras berbagi karakteristik auroch, seperti warna gelap pada sapi jantan dengan garis belut tipis di bagian belakang (sapi menjadi lebih ringan), atau bentuk tanduk mirip auroch.[3]
Aurochs (/ˈɔːrɒks/ atau /ˈaʊrɒks/; aurochs, atau terkadang aurochsen, aurochses), dikenal juga sebagai urus atau ure (Bos primigenius), adalah spesies punah sapi liar besar yang menghuni Eropa, Asia, dan Afrika Utara. Ia adalah nenek moyang dari ternak domestik; itu juga telah diusulkan sebagai nenek moyang genetik Bison Eropa modern, yang telah disilangkan dengan Bison padang rumput. Spesies ini bertahan hidup di Eropa hingga 1627, ketika auroch yang tercatat terakhir mati di Hutan Jaktorów, Polandia.
Selama Revolusi Neolitik, yang terjadi pada awal Holosen, setidaknya terjadi dua peristiwa domestikasi auroch: satu terkait dengan subspesies India, mengarah ke sapi zebu, dan yang lainnya terkait dengan subspesies Eurasia, yang mengarah ke sapi taurin. Spesies lain dari sapi liar juga dijinakkan, yaitu kerbau liar, gaur, yak liar dan banteng. Pada sapi modern, banyak ras berbagi karakteristik auroch, seperti warna gelap pada sapi jantan dengan garis belut tipis di bagian belakang (sapi menjadi lebih ringan), atau bentuk tanduk mirip auroch.
Kitos reikšmės – Tauras (reikšmės).
Tauras (lot. Bos primigenius) – išnykęs dykaraginių (Bovidae) žinduolių būrio, jaučių (Bovinae) pošeimio gyvūnas. Iš prijaukintų taurų kilo karvės.
Kaip rodo Marienburgo pilies skolų knygos, 1399–1409 m. taurai dar gyveno Rytprūsiuose (prie Karaliaučiaus) ir Lietuvoje. Jie ganydavosi girių pievose, rudenį ir žiemą misdavo gilėmis, medžių ir krūmų šakelėmis. Tauras buvo nukautas Lenkijoje apsilankius vokiečių diplomatui S. Herberšteinui. 1563 m. taip pat pagerbtas ir popiežiaus nuncijus. 1529 m. I Lietuvos statutas nenumatė baudų už taurų medžioklę, iš ko galima spręsti, kad šių žvėrių čia jau nebebuvo. Nuo XVI a. taurų tebuvo Jaktorovo girioje, esančioje apie 30 km nuo Varšuvos. 1564 m. ten buvo likę 38, 1599 m. – 24, o 1602 m. – tik 4 taurai. Manoma, kad čia 1627 m. buvo sumedžiota paskutinioji tauro patelė.[1] Jos kaukolė šiuo metu saugoma Švedijos Karališkame ginklų muziejuje Stokholme. Dar Jogaila buvo išleidęs įstatymą draudžiantį medžioti šiuos gyvūnus, tačiau juos išsaugoti jau buvo per vėlu.
Vėlesnių amžių mokslininkai pradėjo manyti, kad senoviniuose raštuose minimi tauras ir stumbras – tas pats gyvūnas, tik vadinamas skirtingais vardais. Tik XIX a. pradžioje žymus vokiečių mokslininkas, Vilniaus universiteto profesorius Liudvigas Bojanus, lygindamas išlikusius gyvūnų griaučius, parodė, kad tai dvi skirtingos rūšys. Jo pavardė naudojama prie lotyniškų šių rūšių pavadinimų: Bos priscus Bojanus ir Bos primigenius Bojanus.
1953 m. Joniškio rajone, reguliuojant Mūšos vagą, Rūdiškių kaime rasta tauro kaukolė. Ramygalos apylinkėse, Lieknos pelkėje, iškasta tauro kaukolė su ragu. Pūkiškio ežere, esančiame prie Vabalninko, žvejai tinklu išvilko tauro kaukolę su ragais ir dantimis. Pabradumės kaime, Sedos seniūnijoje rasta tauro kaukolė, kurios vienas ragas aptrupėjęs ir siekia 47 cm ilgį, o kitas 50 cm; ragai nukreipti į priekį, prieš galą užlenkti į viršų. Šilutėje rastas tauro ragas.
Kad dabartinėje Lietuvos teritorijoje būta taurų, rodo ir nemažai vietovardžių (Tauragė, Tauragnai, Taurai, Taurakiemis, Tauralaukis, Taurapilis). Taurės pavadinimas, manoma, taip pat galėjęs kilti iš tauro.[1]
Tauras pavaizduotas Kauno miesto herbe, Kauno apskrities herbe, Meklenburgo (Šiaurės Vokietijos regionas) vėliavoje, Urio (Šveicarijos kantonas) herbe, Rumunijos herbe ir Moldavijos vėliavoje.
1920 metais dviejuose Vokietijos zoologijos soduose – Berlyno ir Miuncheno – broliai Heinz Heck ir Lutz Heck pradėjo atrankinę naminių galvijų veisimo programą, kuria buvo siekiama atkurti išnykusius taurus.
Kita programa šiuo metu vykdoma Nyderlanduose ir vadinasi TaurOs. Pagal DNR atrenkamos naminių galvijų primityviausios veislės, kurios savo išvaizda ir kitais fiziniais duomenimis labai panašios į taurus.[2]
Lenkijoje veikia „Taurų atkurimo Lenkijos fondas“ (PFOT), kurio nariai siekia atkurti taurus pagal muziejuose esančius jų kaulus, pasiremdami išlikusia DNR. Jų tikslas tokiu būdu sugrąžinti taurus į Lenkijos miškus.[3]
Kitos panašios programos su tokiais pat tikslais veikia Italijoje ir kitose šalyse.
Tauras (lot. Bos primigenius) – išnykęs dykaraginių (Bovidae) žinduolių būrio, jaučių (Bovinae) pošeimio gyvūnas. Iš prijaukintų taurų kilo karvės.
Kaip rodo Marienburgo pilies skolų knygos, 1399–1409 m. taurai dar gyveno Rytprūsiuose (prie Karaliaučiaus) ir Lietuvoje. Jie ganydavosi girių pievose, rudenį ir žiemą misdavo gilėmis, medžių ir krūmų šakelėmis. Tauras buvo nukautas Lenkijoje apsilankius vokiečių diplomatui S. Herberšteinui. 1563 m. taip pat pagerbtas ir popiežiaus nuncijus. 1529 m. I Lietuvos statutas nenumatė baudų už taurų medžioklę, iš ko galima spręsti, kad šių žvėrių čia jau nebebuvo. Nuo XVI a. taurų tebuvo Jaktorovo girioje, esančioje apie 30 km nuo Varšuvos. 1564 m. ten buvo likę 38, 1599 m. – 24, o 1602 m. – tik 4 taurai. Manoma, kad čia 1627 m. buvo sumedžiota paskutinioji tauro patelė. Jos kaukolė šiuo metu saugoma Švedijos Karališkame ginklų muziejuje Stokholme. Dar Jogaila buvo išleidęs įstatymą draudžiantį medžioti šiuos gyvūnus, tačiau juos išsaugoti jau buvo per vėlu.
Vėlesnių amžių mokslininkai pradėjo manyti, kad senoviniuose raštuose minimi tauras ir stumbras – tas pats gyvūnas, tik vadinamas skirtingais vardais. Tik XIX a. pradžioje žymus vokiečių mokslininkas, Vilniaus universiteto profesorius Liudvigas Bojanus, lygindamas išlikusius gyvūnų griaučius, parodė, kad tai dvi skirtingos rūšys. Jo pavardė naudojama prie lotyniškų šių rūšių pavadinimų: Bos priscus Bojanus ir Bos primigenius Bojanus.
1953 m. Joniškio rajone, reguliuojant Mūšos vagą, Rūdiškių kaime rasta tauro kaukolė. Ramygalos apylinkėse, Lieknos pelkėje, iškasta tauro kaukolė su ragu. Pūkiškio ežere, esančiame prie Vabalninko, žvejai tinklu išvilko tauro kaukolę su ragais ir dantimis. Pabradumės kaime, Sedos seniūnijoje rasta tauro kaukolė, kurios vienas ragas aptrupėjęs ir siekia 47 cm ilgį, o kitas 50 cm; ragai nukreipti į priekį, prieš galą užlenkti į viršų. Šilutėje rastas tauro ragas.
Kad dabartinėje Lietuvos teritorijoje būta taurų, rodo ir nemažai vietovardžių (Tauragė, Tauragnai, Taurai, Taurakiemis, Tauralaukis, Taurapilis). Taurės pavadinimas, manoma, taip pat galėjęs kilti iš tauro.
Tauras pavaizduotas Kauno miesto herbe, Kauno apskrities herbe, Meklenburgo (Šiaurės Vokietijos regionas) vėliavoje, Urio (Šveicarijos kantonas) herbe, Rumunijos herbe ir Moldavijos vėliavoje.
.svg)
