Sarı Ballıbaba

Kwiatostan

Gajowiec żółty (Galeobdolon luteum Huds.)^[3], zwany też ziejcem^[4] – gatunek rośliny wieloletniej należący do rodziny jasnotowatych. Według nowszych ujęć taksonomicznych gatunek ten zaliczany jest do innego rodzaju (jasnota Lamium) i ma naukową nazwę Lamium galeobdolon (L.) Crantz^[5] oraz nazwę polską – jasnota gajowiec^[6]. W dodatku w nowszych ujęciach systematycznych takson ten jest wąsko definiowany i dotychczasowe podgatunki podnoszone są do rangi osobnych gatunków. W Europie wyróżniono obok gatunku typowego w obrębie podrodzaju Lamium subg. Galeobdolon 4 drobne gatunki, spośród których w Polsce stwierdzono 3^[7].

Morfologia

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje w Europie i Azji. Północna granica jego zasięgu biegnie przez środek Anglii, północną Szwecję, Estonię, wschodnia przez Ural, środkową Rosję i Kaukaz, południowa przez środek Hiszpanii i dalej wzdłuż Morza Śródziemnego^[8]. W Polsce występuje pospolicie na całym niżu i w górach.

Morfologia

Łodyga

Wzniesiona, prosta, pojedyncza, czterokanciasta, o wysokości 20-60 cm. Pod ziemią roślina posiada kłącze. Po okresie kwitnienia roślina wytwarza gęsto ukorzeniające się rozłogi, z których wyrastają potem pędy kwiatowe. Cała łodyga krótko owłosiona.

Liście

Wszystkie liście maja ogonki o długości 1-3 cm, długość blaszki 3-4 cm. Ulistnienie naprzeciwległe, liście sercowate, zaostrzone, grubo i nierówno piłkowane, krótko owłosione. Z górnej strony ciemnozielone, często z białymi plamami.

Kwiaty

Grzbieciste, wyrastają po 6-10 w nibyokółkach w kątach liści. Kielich ma lancetowate ząbki, żółtego koloru. Korona z prawie prostą rurką, zrosłopłatkowa, wyraźnie dwuwargowa. Dolna warga ma 3 wyraźne klapki i wewnątrz brunatną plamę, górna warga ma długie włoski. Pręciki z żółtymi i nagimi pylnikami dojrzewają równocześnie ze słupkiem. Roślina miododajna. Pierścieniowaty miodnik znajduje się przy podstawie zalążni.

Owoc

Z każdego kwiatu powstają 4 czarne rozłupki, znajdujące się na dnie kielicha, który nie zanika po przekwitnięciu.

Biologia i ekologia

Bylina, chamefit. Kwitnie od kwietnia do czerwca. Tylko duże gatunki trzmieli, o długim aparacie gębowym mogą się do niego dostać, przy okazji dokonując zapylenia krzyżowego. Mniejsze trzmiele i pszczoły, aby dostać się do nektaru, nadgryzają rurkę korony^[8], nie dokonując przy tym zapylenia. Nasiona rozsiewane są przez mrówki (myrmekochoria). Roślina leśna, rosnąca głównie w wilgotnych lasach liściastych i zaroślach, na świeżych, średnio próchniczych glebach. W górach występuje aż po piętro kosodrzewiny. Gatunek charakterystyczny dla O. Fagetalia^[9].

Zastosowanie

Jest uprawiany jako roślina ozdobna, szczególnie jako roślina okrywowa, nadaje się też na rabaty. Najlepiej rośnie w półcieniu pod drzewami na żyznej i próchnicznej glebie. Tworzy zwarte kobierce, jest ekspansywny, za pomocą kłączy i rozłogów rozrasta się i zagłusza inne rośliny, dlatego też najlepiej jest oddzielać go od innych roślin specjalnymi obrzeżami wkopanymi w ziemię^[6]. W uprawie istnieje wiele kultywarów, np. `Florentinum` o liściach ze srebrzystymi plamami, `Hermann`s Pride` o wąskich liściach ze srebrnymi smugami i plamami^[6]. Rozmnaża się go łatwo poprzez podział kłącza, można też przez wysiew nasion wprost do gruntu (wczesną wiosną). Jest mrozoodporny.

Zmienność

W tradycyjnym ujęciu w obrębie gatunku wyróżniono dwa podgatunki^[2][10]:

• gajowiec żółty górski (Galeobdolon luteum Huds. subsp. montanum Pers. Kwiaty po 9-20 w nibyokółkach, środkowe podsadki wąskolancetowate i ząbkowane. Pędy gęsto owłosione i w nasadzie słabo kanciaste, zimą usychające. Wysokość 30-80 cm. Jest rzadki.
• gajowiec żółty typowy (Galeobdolon luteum Huds. subsp. luteum. Kwiaty po 2-8 w nibyokółkach, środkowe podsadki szerokosercowate i głęboko karbowane. Liście łodygowe przeważnie plamiste, łodygi kwiatowe bardziej kanciaste i owłosione tylko u nasady na kantach. Wysokość 15-40 cm. Jest pospolity.

W podrodzaju Lamium subg. Galeobdolon wyróżnia się w Europie następujące gatunki^[7]:

• Lamium argentatum – w Polsce uprawiany, zwłaszcza na cmentarzach jako roślina okrywowa,
• Lamium endtmanii – stwierdzony w środkowej Wielkopolsce,
• Lamium montanum (syn. Galeobdolon luteum Huds. subsp. montanum Pers.),
• Lamium galeobdolon – gatunek typowy.

Przypisy

Bibliografia

1. František Činčura, Viera Feráková, Jozef Májovský, Ladislav Šomšák, Ján Záborský: Pospolite rośliny środkowej Europy. Jindřich Krejča, Magdaléna Záborská (ilustracje). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990. ISBN 83-09-01473-2.
2. Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
3. Tadeusz Traczyk: Rośliny lasu liściastego. Warszawa: PZWS, 1959.
4. Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.