nomes no trilho de navegação
Arthropodi ni kundi kubwa la wanyama wenye mwili wa pingili na miguu ya kuunga wasio na ugwe wa mgongo. Mifano ni wadudu, nge, buibui au kaa. Katika uainishaji wa kisayansi wamejumlishwa katika faila ya Arthropoda.
Wote huwa na kiunzi cha nje kinachoundwa na khitini.
Spishi nyingi ni ndogo, hata chini ya mm 1 lakini spishi kadhaa ni kubwa sana, hadi zaidi ya m 1. K.m. kaa wa Japani anaweza kufikia uzito wa kilogramu 15-20. Faila hii ina spishi nyingi sana zinazopatikana kila sehemu ya dunia. Vifundo vya arithropodi ni kama vipashio vilivyounganishwa kuleta mtiririko wa mwili wao.
Mwainisho wa kawaida wa arithropodi unaonyeshwa katika sanduku la uainishaji. Lakini tangu mwanzo wa karne hii miainisho mibadala imependekezwa. Pendekezo la hivi karibuni ni hili (vifundo havikupewa tabaka)[1]:
Jongoo (Myriapoda)
Makala hii kuhusu mnyama fulani bado ni mbegu. Arthropodi ni kundi kubwa la wanyama wenye mwili wa pingili na miguu ya kuunga wasio na ugwe wa mgongo. Mifano ni wadudu, nge, buibui au kaa. Katika uainishaji wa kisayansi wamejumlishwa katika faila ya Arthropoda.
Wote huwa na kiunzi cha nje kinachoundwa na khitini.
Spishi nyingi ni ndogo, hata chini ya mm 1 lakini spishi kadhaa ni kubwa sana, hadi zaidi ya m 1. K.m. kaa wa Japani anaweza kufikia uzito wa kilogramu 15-20. Faila hii ina spishi nyingi sana zinazopatikana kila sehemu ya dunia. Vifundo vya arithropodi ni kama vipashio vilivyounganishwa kuleta mtiririko wa mwili wao.
Arthropoda is the phylum for aw the Arthropod speshie. Arthropoda is in the domain eukaryots, the kinrick Animalia, the subkinrick Eumetazoa, an the superphylum Ecdysozoa. Arthropods haes exoskelets, lithed bodies, an lithed limms. Some o the maist weel-kent arthropods is insects, speeders, an trilobytes.
Arthropoda is the phylum for aw the Arthropod speshie. Arthropoda is in the domain eukaryots, the kinrick Animalia, the subkinrick Eumetazoa, an the superphylum Ecdysozoa. Arthropods haes exoskelets, lithed bodies, an lithed limms. Some o the maist weel-kent arthropods is insects, speeders, an trilobytes.
Subphylum Trilobitomorpha Trilobita– trilobytes (extinct) Subphylum Chelicerata Arachnida– speeders, scorpions an that Merostomata– horseshae keavies an that Pycnogonida– sea speeders Eurypterid– sea scorpions (extinct) Subphylum Myriapoda Chilopoda– Jennie-hunder-legss Diplopoda– millipedes Pauropoda Symphyla Subphylum Hexapoda Insecta– insects Entognatha Subphylum Crustacea Branchiopoda– screws an that Remipedia Cephalocarida– horseshae shrimp Maxillopoda– barnacles, fish lice an that Ostracoda– seed shrimp Malacostraca– lobsters, keavies, shrimp an thatSuttafila e classi:
NOTA: Quarchi mudellu di classaficazzioni si mettinu
Myriapoda and Hexapoda ntrôn suttafilu
chiamatu Uniramia.
Lu filu Arthropoda rapprisenta lu cchiù granni filu d'armali, cumprinnennu li classi Insecta (nsetti) e Arachnida (p'asempiu: taràntuli, scurpiuni, ecetra), e lu suttafilu Crustacea (p'asempiu: granci e alaustri), e àutri armali sìmili. Circa quattru d'ogni cincu speci d'armali sunnu artropoda. Sunnu cumuni tra li nvironi marini e tirrituriali, e puru s'attròvanu li formi parassìtichi. In tèrmini di grannizza, s'attròvanu di chiddi microscòpici comu plankton (~0.25 millìmitri) finu a chiddi di quarchi metru longu.
Lu nomu arthropoda signìfica "pedi agghiunciutu". L'artropoda hannu li corpi sigmintati chî appendiggi p'ogni parti. Tutti l'artropoda sunnu nvirtibrati accuperti dûn esschèlitru durissimu. Ogni tantu l'artropoda perdi la sò peddi. Sta peddi priventi l'artropoda d'assicchiari, e puru di crìsciri troppu granni.
Lu successu di l'artropoda si tratta dû esschèlitru duru, sigmintazzioni, e appendiggi agghiunciuti. St'appendiggi vennu usati pi manciari, sintiri (nnû senzu ginirali), addifènnirisi e smuvìrisi.
Os Arthropoda u artropodos (d'o griego arthron «articulación» y podos «piet») son o Phyllum d'o Reino Animal que presenta o numero d'especies més gran, son aquaticos u terrestres, holotrofos, necrofagos u parasitos, pero a més gran part herbivoros.
Presentan simetría bilateral, cuerpo segmentato, pero a diferiencia d'os anelidos os segmentos se presentan en grupos (ditos tagmas), y o celoma ye redueito en l'adulto. Os diferents grupos de segmentos u tagmas son especializaus en diferents funcions y presentan apendices diferenciaus pa una clara división d'o treballo (por eixemplo pueden estar patas, antenas, mandibulas, etcetra...).
Bi ha un exoesqueleto (cuticla) segregau por a epidermis y formau por tres napas laminadas: epicuticla, exocuticla (de proteínas y lipidos) y endocuticla, (més dobla y formada por quitina y proteínas). A quitina ye un polisacarido nitrochenau duro, liuchero, resistent y insoluble a l'augua, alcalis u acidos febles. En beluns o exoesqueleto tien entrants (apodemas), pa que s'inserten os musclos.
A cada segmento li corresponden 2 apendices pars, encara que a vegadas han desapareixiu u s'han modificau. Con un exoesqueleto asinas de resistent un apéndiz sería immóbil, pero os artropodos pueden mover-los gracias a l'articulación: os apendices son palancas vuidas con musclos voluntarios y pelos sensitivos, y encara que en a evolución s'ha produeito una diversidat a saber-lo de formas, siempre bi ha dos seccions separadas por una articulación de caracter primario: -Sección coxal. -Sección d'o cabo.
O exoesqueleto da protección, millora y locomoción, y a més proteche d'a desecación, y ixo ha permeso a muitos artropodos de colonizar o medio terreste, pero no sin inconvenients, como por eixemplo o creiximiento y a mida.
O exoesqueleto ye un obstaclo pa o creximiento, y ixo se resuelve con o creiximiento a intervalos, producindo-se l'abandono d'una cuticla viella y o endurimiento d'una cuticla nueva. Por un regular bi ha 4-6 mudas. O exoesqueleto tamién imposa limitacions a la mida, y por ixo no pueden estar muito grans.
En o exoesqueleto puet haber-ie carbonato calcico, pigmentos (melanina, carotenoides, cromoproteidos, ezt...) y pueden tener e pelos (a vegadas sensitivos), punchas y sedas.
Bi ha un sistema muscular complexo inserto en o exoesqueleto, con musclos estriaus, pa accions rapedas y lisos pa movimientos viscerals.
A sección coxal s'implanta en a membrana pleural, podendo estar simple u subdividir-se en protopodio, subcoxa y coxa, y en atros tres artillos.
As estructuras d'a base de l'apéndiz pueden adhibir-se a las pleuras como escleritos pleurals. A sobén o protopodio leva exitos (epidopoditos), por un regular respiratorios (branquias) y enditos (gnatobases si tienen función masticadora).
A sección d'o cabo (telopodito) ye més variable que l'anterior, car s'ha adaptau a muitas funcions seguntes os grupos. En beluns s'ha dividiu en 2 partz: femoral y tibial, cadaguna formata por qualques podomeros, en atros s'ha dividiu en tres partz: femoral, patelar y tibial.
A respiración puet estar cutania, branquial, traquial y dica pulmonar.
O sistema circulatorio ye derivau de l'anelidiano pero simplificau. A circulación ye ubierta, y bi ha un conchunto de lacunas plenando entresillos y senos que forman o hemocele. No bi ha vasos verdaders, de fueras d'un corazón dorsal, tubular y un sistema arterial muito redueito que no ye un poquet desembolicau que en os de respiración branquial. O corazón ye en realidat un vaso pulsatil con dos foratos d'admisión (ostiolos) con valvulas. A hemolinfa cercula dende dezaga ta debant, sale d'o corazón por una aorta anterior, y as arterias la levan a los senos d'o hemocele. A hemolinfa cercula por o hemocele entre as visceras, tornando a la cambra pericardica y entrando en o corazón por os ostiolos, que tienen valvulas que no deixan que se'n torne ta dezaga.
A sistole se consigue por contracción cardiaca, a diastole por contracción de musclos de l'aparato locomotor.
L'aparato dichestivo ye completo, a boca tien apendices, como mandibulas y maxilas, pa ensopinar y masticar, y palpos pa tastar. Os apendices d'a boca son adaptaus a diferents formas d'alimentación.
O sistema niervoso ye pareixiu a lo d'os anelidos, encara que con ganglios més grans y organos d'os sentius més desembolicaus. Ye formau por un cerebro ganglionar dorsal que conecta a traviés d'un collar periesofachico con una doble catena niervosa ventral con 1 par de ganglios por segmento, con estructura en forma d'escalera. En os crustacios, insectos y miriapodos no bi ha que una cadena ventral de ganglios, producto d'a fusión d'os dos cordons niervosos, que encara pueden diferenciar-sen.
Presentan patrons d'intelichencia complexos en os que l'aprendizache chuega un papel important. Bi ha gran desembolique d'os organos sensorials, dende sensilas con función tactil, olfativa, auditiva, quimica y d'equilibrio dica o uello multifacetau.
Por un regular dioicos, con dimorfismo sexual y organos y conductos reproductos pars, Por un regular con fecundación interna. Pueden estar oviparos u ovoviviparos. A sobén bi ha metamorfosi. Bi ha casos de partenochenesi.
A clasificación en clases ye clara pero agrupar ixas clases en superclases y subphyllum ye controvertito, sobretot por o que fa a las clases fósils. Tamién bi ha unas clases que encara que sigan a man d'os artropodos verdaders no tienen totas as caracteristicas d'os artropodos, (onicoforos por eixemplo).
Dentro d'os artropodos bi ha exemplars d'intrés alimenticio, (marisco) d'intrés economico, (por os productos que producen u por os que destruyen), y d'intrés sanitario (foco d'infeccions u por estar animals de fizada verenosa).
Muitos crustacios se minchan, especialment os decapodos, (cangrillos), tenendo importancia economica os cangrillos marins. Tamién se minchan os percebes. Minchar insectos u aracnidos no ye bien visto en a cultura occidental, pero bi ha culturas en atros países on se minchan dreitament os insectos (por eixemplo os aborichens australians se minchan as formigas-bota y en atros países se minchan os escarbachos u os grillas de mida aceptable, y dica as tarantulas.
Encara que os insectos no se minchen en Occident, si que se consume a miel que producen as abellas, estando l'apicultura una actividat antiga y muito extendita. Os crustacios planctonicos, que no se minchan tradicionalment, pueden estar indicadors de bancos de pesca.
Bi ha insectos que fizan con o suyo fizón (abellas, viespas), as aranyas y ciengarras no tienen fizón y fizan con os quelicers y forciclas respectivament. Os arraclaus encara que sigan aracnidos fizan con un fizón y no pas con os quelicers.
A fizadura d'os mosquitos ye con l'aparato bucal y no con garra fizón y puet trasmitir microbios u nematodos que causan malautías (malaria, malautía d'o suenio, elefantiasis, ecetra...). Bi ha crustacios que pueden agüespar nematodos y platelmintos parasitos de l'hombre.
En agricultura os insectos se tienen en cuenta por o poder de esdevenir plagas. Ya en a Biblia mencionan as plagas de langostos. Atros insectos que pueden estar plaga son a mosca d'a fruita, o trips, as chinches, os polecons, a procesionaria, o piollo de Sant Chusé, o escarbacho d'a pataca y as polillas. Pero l'hombre puet fer servir un insecto contra atro, (depredadors u parasitoides), como ye o caso d'as viespas.
Bi ha artropodos con importancia en a industria u artesanía producindo sustancias d'intrés comercial. As abellas a més de producir miel producen cera. Os lepidoptero Bombus produce seda (cuco d'a seda). Un producto industrial produeito por un insecto ye o carmín y, d'atras especies, se'n obtién laca. D'os meloidos se puet obtener un afrodisiaco (spanish fly).
Os insectos son eslabons intermediarios de catenas alimentarias que tienen en o suyo cabalto especies útils pa l'hombre, tamién ye important en ixo a función polinizadora d'os insectos.
Los artropòdes (arthropoda, de grèc ἄρθρον, "articulat", e ποδός, "pè") constituisson l'embrancament (filum) mai grand d'animals e incluson, entre autres, insèctes, aracnids e crustacèus. La seuna diversitat es extraordinària; mai del 80% de las espècias animalas conegudas son d'artropòdes[1], es a dire, un milion d'espècias existentas descritas e un registre fossil que remonta fins l'èra proterozoïca.
Los artropòdes se son adaptat tant al mitan aqüatic (marin e aiga doça), coma al mitans terrèstre e aerian. Incluson totes tipes de formas de vida, tanben de formas simbiòticas e parasitas.
Malgrat aquesta granda diversitat los artropòdes presentan una estructura generala fòrça omogenèa. Se caracterizan per:[2]
Ang Arthropoda ay isang phylum sa kahariang Animalia.
This list is generated from data in Wikidata and is periodically updated by Listeriabot.
Edits made within the list area will be removed on the next update!
Ang lathalaing ito na tungkol sa Hayop ay isang usbong. Makatutulong ka sa Wikipedia sa nito.
Arthropoda utawa kéwan mawa ros-rosan iku filum kang gedhé dhéwé ing donya sato kéwan lan nyakup gegremet, angga-angga, urang, kelabang lan kéwan liyané kang mèmper.
Papat saka limang pérangan (kang urip tekan saiki) saka spésies kéwan ya iku arthropoda, kanthi gunggung punjul sakyuta spésies modhèren kang tinemu lan rékor fosil kang nganti awal Cambrian. Arthropoda biyasa tinemu ing laut, banyu tawar, dharat, lan lingkungan udara, sarta kalebu manéka wujud simbiotis lan parasit.
Mèh 90% saka kabèh jinis kéwan kang diweruhi wong iku Arthropoda. Arthropoda dianggep duwé kerabat cerak karo Annelida, contoné ya iku Peripetus ing Afrika Kidul.
Le arthropodos es animales invertebrate cuje appendices es articulate.
Del greco Arthro: articulation e pod: pede.
Chelicerata (include Limulidae e Arachnida)
Arthropoda nyaéta salah sahiji tina filum sato invertebrata nu dicirian sabab boga awak nu dijieun tina ségmén nu ngahiji, jeung miboga panutup teuas kawas kerang.[3] Lancah nyaéta salah sahiji jenis arthropoda.[3] Filum arthropoda miboga anggota panglobana di alam dunya.[4] Jumlah jenis arthropoda leuwih loba ti batan total sakabéh jenis filum sato nu séjén.[4] Maranéhna hirup di darat, cai tawar, jeung laut ogé di kabéh tempat di bumi.[4]
Arthropoda miboga ciri husus mangrupa suku nu bubukuan.[4] Suku arthropoda miboga persendian nu ngamungkinkeun bisa gerak jeung nyekel dahareun.[4] salian ti éta, sato ieu ogé boga eksoskeleton (rangka luar) teuas ni dijieun tina zat kitin, eksoskeleton ieu ngajaga manéhna tina gangguan lingkungan jeung sato séjén.[4]
Le arthropodos es animales invertebrate cuje appendices es articulate.
Arthropoda nyaéta salah sahiji tina filum sato invertebrata nu dicirian sabab boga awak nu dijieun tina ségmén nu ngahiji, jeung miboga panutup teuas kawas kerang. Lancah nyaéta salah sahiji jenis arthropoda. Filum arthropoda miboga anggota panglobana di alam dunya. Jumlah jenis arthropoda leuwih loba ti batan total sakabéh jenis filum sato nu séjén. Maranéhna hirup di darat, cai tawar, jeung laut ogé di kabéh tempat di bumi.
Lu filu Arthropoda rapprisenta lu cchiù granni filu d'armali, cumprinnennu li classi Insecta (nsetti) e Arachnida (p'asempiu: taràntuli, scurpiuni, ecetra), e lu suttafilu Crustacea (p'asempiu: granci e alaustri), e àutri armali sìmili. Circa quattru d'ogni cincu speci d'armali sunnu artropoda. Sunnu cumuni tra li nvironi marini e tirrituriali, e puru s'attròvanu li formi parassìtichi. In tèrmini di grannizza, s'attròvanu di chiddi microscòpici comu plankton (~0.25 millìmitri) finu a chiddi di quarchi metru longu.
Lu nomu arthropoda signìfica "pedi agghiunciutu". L'artropoda hannu li corpi sigmintati chî appendiggi p'ogni parti. Tutti l'artropoda sunnu nvirtibrati accuperti dûn esschèlitru durissimu. Ogni tantu l'artropoda perdi la sò peddi. Sta peddi priventi l'artropoda d'assicchiari, e puru di crìsciri troppu granni.
Os Arthropoda u artropodos (d'o griego arthron «articulación» y podos «piet») son o Phyllum d'o Reino Animal que presenta o numero d'especies més gran, son aquaticos u terrestres, holotrofos, necrofagos u parasitos, pero a més gran part herbivoros.
Los artropòdes (arthropoda, de grèc ἄρθρον, "articulat", e ποδός, "pè") constituisson l'embrancament (filum) mai grand d'animals e incluson, entre autres, insèctes, aracnids e crustacèus. La seuna diversitat es extraordinària; mai del 80% de las espècias animalas conegudas son d'artropòdes, es a dire, un milion d'espècias existentas descritas e un registre fossil que remonta fins l'èra proterozoïca.
Los artropòdes se son adaptat tant al mitan aqüatic (marin e aiga doça), coma al mitans terrèstre e aerian. Incluson totes tipes de formas de vida, tanben de formas simbiòticas e parasitas.
Arthropoda utawa kéwan mawa ros-rosan iku filum kang gedhé dhéwé ing donya sato kéwan lan nyakup gegremet, angga-angga, urang, kelabang lan kéwan liyané kang mèmper.
Papat saka limang pérangan (kang urip tekan saiki) saka spésies kéwan ya iku arthropoda, kanthi gunggung punjul sakyuta spésies modhèren kang tinemu lan rékor fosil kang nganti awal Cambrian. Arthropoda biyasa tinemu ing laut, banyu tawar, dharat, lan lingkungan udara, sarta kalebu manéka wujud simbiotis lan parasit.
Mèh 90% saka kabèh jinis kéwan kang diweruhi wong iku Arthropoda. Arthropoda dianggep duwé kerabat cerak karo Annelida, contoné ya iku Peripetus ing Afrika Kidul.
D'Arthropoden (Arthropoda) oder Glidderféisser sinn e Stamm aus dem Déiereräich. Si si mat 75% vun alle bekannten Aarten de gréisste Stamm aus dem Déiereräich.
Zu den Arthropode gehéieren ausser den Insekten, Dausendféisser, Spannendéieren, Milben a Kriibsdéieren och nach manner bekannt Gruppe wéi d'Séispannen an d'Feilschwanzkriibsen.
D'Gréisst geet vu mikroskopesch klengen Déieren wéi bis hin zu Homaren déi 75 cm laang kënne ginn.
All d'Glidderféisser hunn e baussenzegt Sklett dat de ganze Kierpe ëmschléisst an dat duerch Haitungen erneiert gëtt.
D'Arthropoden (Arthropoda) oder Glidderféisser sinn e Stamm aus dem Déiereräich. Si si mat 75% vun alle bekannten Aarten de gréisste Stamm aus dem Déiereräich.
Zu den Arthropode gehéieren ausser den Insekten, Dausendféisser, Spannendéieren, Milben a Kriibsdéieren och nach manner bekannt Gruppe wéi d'Séispannen an d'Feilschwanzkriibsen.
D'Gréisst geet vu mikroskopesch klengen Déieren wéi bis hin zu Homaren déi 75 cm laang kënne ginn.
All d'Glidderféisser hunn e baussenzegt Sklett dat de ganze Kierpe ëmschléisst an dat duerch Haitungen erneiert gëtt.
La artropodos es un filo de animales ce inclui esta sufilos e clases:
Atwopòd se yon bèt kò divize an segman.[1]
BOʻGʻIMOYOQLILAR (Arthropoda) - umurtqasiz hayvonlar tipi. B.ning ajdodi tuban tuzilgan dengiz halqali chuvalchanglari hisoblansada, ularning bitta yoki bir necha umumiy ajdodlardan kelib chiqqanligi toʻgʻrisidagi muammo hozirgacha uzilkesil hal etilmagan. Eng qad. boʻgʻimoyoklilardan trilobitasimonlar quyi kembriy qatlamlaridan boshlab uchraydi. Ordovik va silur davrida B. quruqlikka chiqishgan. B.ning tanasi va oyoqlari boʻgʻimlarga boʻlingan (B. nomi ham ana shundan olingan), ikki tomonlama simmetriyali. Tanasi qattiq xitin kutikula bilan qoplangan. Xitin qoplogʻich tashqi skelet funksiyasini ham bajaradi, unga ichki tomondan muskullar birikadi. Tana boʻgʻimlari geteronom, yaʼni ularning shakli va kattaligi har xil boʻladi. B. tanasi, odatda, bosh, koʻkrak va qorin boʻlimlaridan iborat. Lekin baʼzan tananing turli boʻlimlari oʻzaro har xil tarzda birikib ketishi mumkin. B.ning bosh boʻlimi bosh boʻlagi — akrondan va 4 tana boʻgʻimlarining qoʻshilishidan hosil boʻladi. Koʻkrak va qorin boʻlimlaridagi boʻgʻimlar har xil sistematik guruhlarda bir xil boʻlmaydi. B. tanasidagi har bir boʻgʻim dastlab bir juftdan nayga oʻxshash oʻsimtaga ega boʻlgan, keyinchalik bu oʻsimtalar jagʻlar, yurish oyoqlari, suzgich organlar, soʻrgʻichlar, oʻrgimchak bezlari va boshqa organlarga aylangan yoki yoʻqolib ketgan. B. jabra, traxeya yoki oʻpka orqali nafas oladi. Birlamchi ovqat hazm qilish sistemasi ektodermadan hosil boʻlgan oldingi va keyingi ichakdan, endodermadan hosil boʻlgan oʻrta ichakdan hamda ular bilan bogʻlangan soʻlak va hazm bezlaridan iborat. Ayirish organlari kelib chiqishi va funksiyasiga koʻra, halqali chuvalchanglarning metanefridiylariga oʻxshash boʻlgan antennal, koksal va maksillar bezlar — selomoduklardan yoki ichak oʻsimtalari — malpigi naychalaridan iborat. Qon aylanish sistemasi ochiq, qon aylanish organlari har xil darajada rivojlangan. Nerv sistemasi gangliylarning qoʻshilishidan hosil boʻladigan bosh miya va qorin nerv zanjiridan iborat. Qorin nerv zanjiridagi nerv gangliylari tana boʻgʻimlarining oʻzgarishiga moye holda turli darajada konsentratsiyalashgan boʻladi. Koʻpchilik B.ning yaxshi rivojlangan sezgi organlari, jumladan murakkab fasetkali koʻzlari, har xil mexano va xemoreseptorlari, eshitish, muvozanat saqlash, ovoz chiqarish organlari boʻladi. Deyarli barcha B. ayrim jinsli. Jinsiy dimorfizm yaxshi rivojlangan. Jinsiy yoʻl bilan (baʼzan partenogenez) koʻpayadi. Koʻpchilik turlari metamorfoz orqali rivojlanadi. Qattiq tana qoplogʻichi B.ning oʻsishiga toʻsqinlik qiladi. Shuning uchun B. faqat eski xitin qoplogʻichni tashlash (tullash), yangi xitin pust hosil qilish orqali oʻsadi. Tana boʻshligʻi aralash tipda (miksotsel). Muskullari toʻptoʻp boʻlib joylashgan. Koʻpchilik B.ning yuragi naysimon, koʻp kamerali, qoni tana suyuqligiga oʻxshash boʻlib, gemolimfa deyiladi. B. tipi 4 ta kenja tip: trilobitasimonlar (qazilma holda uchraydigan yagona trilobitlar sinfi), jabra bilan nafas oluvchilar (yagona qisqichbaqasimonlar sinfi), xelitseralilar (qilichdumlilar, oʻrgimchaksimonlar sinflari), traxeyalilar (koʻpoyoqlilar, hasharotlar sinflari) ga boʻlinadi. 2 mln.ga yaqin turi bor. Yerda mavjud boʻlgan hamma yashash muhitlarini egallagan. B.ning quruqlikda yashashga va havoda uchishga moslanishi hayvonot dunyosida sodir boʻlgan eng muhim oʻzgarishlardan biri hisoblanadi. B. biosferada beqiyos katta ahamiyatga ega. Koʻpchilik ekosistemalardagi tirik organizmlarning asosiy qismini tashkil etishi, xilmaxil oziqlanishi tufayli B. tabiatda moddalar aylanishi jarayonini amalga oshiradi. B. oziq-ovqat va kiyim-kechak uchun xom ashyo manbai sifatida ham katta ahamiyatga ega. B. orasida organik qrldiqlarini oʻzlashtirib, tuproq hosil boʻlishi jarayonida faol ishtirok etadigan; odam va hayvonlarda parazitlik qiladigan va kasallik tarqatadigan; gullarni changlatib, oʻsimliklarning hosildorligini oshirishga imkon beradigan; qishloq xoʻjaligi ekinlarini yeb, zararkunandalik qiladigan turlari ham koʻp.
BOʻGʻIMOYOQLILAR (Arthropoda) - umurtqasiz hayvonlar tipi. B.ning ajdodi tuban tuzilgan dengiz halqali chuvalchanglari hisoblansada, ularning bitta yoki bir necha umumiy ajdodlardan kelib chiqqanligi toʻgʻrisidagi muammo hozirgacha uzilkesil hal etilmagan. Eng qad. boʻgʻimoyoklilardan trilobitasimonlar quyi kembriy qatlamlaridan boshlab uchraydi. Ordovik va silur davrida B. quruqlikka chiqishgan. B.ning tanasi va oyoqlari boʻgʻimlarga boʻlingan (B. nomi ham ana shundan olingan), ikki tomonlama simmetriyali. Tanasi qattiq xitin kutikula bilan qoplangan. Xitin qoplogʻich tashqi skelet funksiyasini ham bajaradi, unga ichki tomondan muskullar birikadi. Tana boʻgʻimlari geteronom, yaʼni ularning shakli va kattaligi har xil boʻladi. B. tanasi, odatda, bosh, koʻkrak va qorin boʻlimlaridan iborat. Lekin baʼzan tananing turli boʻlimlari oʻzaro har xil tarzda birikib ketishi mumkin. B.ning bosh boʻlimi bosh boʻlagi — akrondan va 4 tana boʻgʻimlarining qoʻshilishidan hosil boʻladi. Koʻkrak va qorin boʻlimlaridagi boʻgʻimlar har xil sistematik guruhlarda bir xil boʻlmaydi. B. tanasidagi har bir boʻgʻim dastlab bir juftdan nayga oʻxshash oʻsimtaga ega boʻlgan, keyinchalik bu oʻsimtalar jagʻlar, yurish oyoqlari, suzgich organlar, soʻrgʻichlar, oʻrgimchak bezlari va boshqa organlarga aylangan yoki yoʻqolib ketgan. B. jabra, traxeya yoki oʻpka orqali nafas oladi. Birlamchi ovqat hazm qilish sistemasi ektodermadan hosil boʻlgan oldingi va keyingi ichakdan, endodermadan hosil boʻlgan oʻrta ichakdan hamda ular bilan bogʻlangan soʻlak va hazm bezlaridan iborat. Ayirish organlari kelib chiqishi va funksiyasiga koʻra, halqali chuvalchanglarning metanefridiylariga oʻxshash boʻlgan antennal, koksal va maksillar bezlar — selomoduklardan yoki ichak oʻsimtalari — malpigi naychalaridan iborat. Qon aylanish sistemasi ochiq, qon aylanish organlari har xil darajada rivojlangan. Nerv sistemasi gangliylarning qoʻshilishidan hosil boʻladigan bosh miya va qorin nerv zanjiridan iborat. Qorin nerv zanjiridagi nerv gangliylari tana boʻgʻimlarining oʻzgarishiga moye holda turli darajada konsentratsiyalashgan boʻladi. Koʻpchilik B.ning yaxshi rivojlangan sezgi organlari, jumladan murakkab fasetkali koʻzlari, har xil mexano va xemoreseptorlari, eshitish, muvozanat saqlash, ovoz chiqarish organlari boʻladi. Deyarli barcha B. ayrim jinsli. Jinsiy dimorfizm yaxshi rivojlangan. Jinsiy yoʻl bilan (baʼzan partenogenez) koʻpayadi. Koʻpchilik turlari metamorfoz orqali rivojlanadi. Qattiq tana qoplogʻichi B.ning oʻsishiga toʻsqinlik qiladi. Shuning uchun B. faqat eski xitin qoplogʻichni tashlash (tullash), yangi xitin pust hosil qilish orqali oʻsadi. Tana boʻshligʻi aralash tipda (miksotsel). Muskullari toʻptoʻp boʻlib joylashgan. Koʻpchilik B.ning yuragi naysimon, koʻp kamerali, qoni tana suyuqligiga oʻxshash boʻlib, gemolimfa deyiladi. B. tipi 4 ta kenja tip: trilobitasimonlar (qazilma holda uchraydigan yagona trilobitlar sinfi), jabra bilan nafas oluvchilar (yagona qisqichbaqasimonlar sinfi), xelitseralilar (qilichdumlilar, oʻrgimchaksimonlar sinflari), traxeyalilar (koʻpoyoqlilar, hasharotlar sinflari) ga boʻlinadi. 2 mln.ga yaqin turi bor. Yerda mavjud boʻlgan hamma yashash muhitlarini egallagan. B.ning quruqlikda yashashga va havoda uchishga moslanishi hayvonot dunyosida sodir boʻlgan eng muhim oʻzgarishlardan biri hisoblanadi. B. biosferada beqiyos katta ahamiyatga ega. Koʻpchilik ekosistemalardagi tirik organizmlarning asosiy qismini tashkil etishi, xilmaxil oziqlanishi tufayli B. tabiatda moddalar aylanishi jarayonini amalga oshiradi. B. oziq-ovqat va kiyim-kechak uchun xom ashyo manbai sifatida ham katta ahamiyatga ega. B. orasida organik qrldiqlarini oʻzlashtirib, tuproq hosil boʻlishi jarayonida faol ishtirok etadigan; odam va hayvonlarda parazitlik qiladigan va kasallik tarqatadigan; gullarni changlatib, oʻsimliklarning hosildorligini oshirishga imkon beradigan; qishloq xoʻjaligi ekinlarini yeb, zararkunandalik qiladigan turlari ham koʻp.
Chat-kha tōng-bu̍t (ha̍k-miâ: Arthropoda)
Geleedpôotign (Arthropoda) zyn e stamme van koudbloedige, oengewervelde bêestn met een uutwendig skelet (exoskelet), e gesegmenteerd lyf en geleede anhangsels. Z' omvattn d' insectn, de kobbn, de duusdpôotn en de kriftachtign. 't Woord Arthropoda komt van ’t Grieks ἄρθρον árthron, "gewricht" of "geleedienge", en πούς pous (gen. podos), "voet" of "pôot".
Geleedpôotign wordn in vuuf oenderstammn ingedêeld, woavan dat er êen uutgestorvn is:
Geleedpôotign (Arthropoda) zyn e stamme van koudbloedige, oengewervelde bêestn met een uutwendig skelet (exoskelet), e gesegmenteerd lyf en geleede anhangsels. Z' omvattn d' insectn, de kobbn, de duusdpôotn en de kriftachtign. 't Woord Arthropoda komt van ’t Grieks ἄρθρον árthron, "gewricht" of "geleedienge", en πούς pous (gen. podos), "voet" of "pôot".
De Gelidpoetege (Grieks-Latiense naom Arthropoda; aander meugelike vertaoling geleipoetege) zien 'n stam vaan 't Diereriek. 't Is vaan alle stamme wiedoet de groetste, mèt bekans ein miljoen soorte bekind. De meiste gelidpoetege zien diere in de orde vaan groetde vaan 10-2 m, allewel tot väöl soorte daobove of dao-oonder zitte. Ze höbbe, aanders es väöl primitiever diere, dudelek aonwiesbare herses en hert, wie primitief ouch. De pu bestoon oet mie stökskes. De indeiling in oonderstamme is zoe:
In de jaore '70 woorte de oet 't Cambrium aofkómstege fossiele vaan de Burgess Shale perceis bestudeerd. 't Mies-veurkoumend fossiel in de Burgess Shale is Marrella, dat ieder woort ingedeild bij de trilobiete. 't Bleek evels dat Marrella in gein vaan de veer bekènde gróppe kós weure oondergebrach: Marrella heet twie paar oetsteeksele aon de kop, bei veur de moond geplaots. In modern indeilinge vaan de Gelidpoetege weurt 't daoveur dèks mèt e paar aander verwaante soorte in 'nen eigen oonderstam geplaots, de Marrellomorpha.
Girêçikpê an Artropod (Arthropoda) ango, filûma Arthropoda, ji zimanê grekî ἄρθρον arthron, "girêçik" û ποδός podos, "pê") mezintirîn filûma heywan yan caneweran e û mêş, pîrik, pezpezok û gelek girêçikpiyên din dikevine vê filûmê, gor zanyaran ku der dorî %80 ji Artropodan e.
Pygnogonida
Xiphosura
Dûpişkê reş (Scorpiones)
Amblypygi
Amblypygi
Araneae
Araneae
Opiliones
Acari
Acari
Girêçikpê an Artropod (Arthropoda) ango, filûma Arthropoda, ji zimanê grekî ἄρθρον arthron, "girêçik" û ποδός podos, "pê") mezintirîn filûma heywan yan caneweran e û mêş, pîrik, pezpezok û gelek girêçikpiyên din dikevine vê filûmê, gor zanyaran ku der dorî %80 ji Artropodan e.
D Arthropode, vo griechisch arthron ‚Glänk‘ und griechisch pous, gen. podos ‚Fuess‘)[1] si e Stamm vom Dierriich. Zu iine ghööre so underschidligi Dier wie Insekte, Duusigfüessler, Chräbsdier (z. B. Chräbs, Äntemuschle), Spinnedier (z. B. Spinne, Skorpion, Milbe) und die usgstorbene Trilobite.
D Arthropode si e seer erfolgriiche Stamm. Öbbe 80 Brozänt vo alle bekannte rezänte (nit fossile) Dierarte si Arthropode. Si verdäile sich uf fast e Million Insektenarte, knapp 10'000 sünstigi Säggsfüessler, öbbe 16'000 Duusigfüessler, guet 100'000 Spinnedier und knapp 50'000 Chräbsdier[2] (nume Gröössenornige, gnauji Zaale schwanke je noch em Autor und Joor vo dr Publikazioon). Si si vermuetlig wääred dr kambrische Explosion entstande, wo am Aafang vom Kambrium vor öbbe 540 Millione Joor die meerzellige Dierstämm blötzlig in dr Fossilüberliiferig vorchoo si.
Die nöggste Verwandte vo de Arthropode si d Bärdierli (Tardigrada) und Stummelfüessler (Onychophora). Mit dene fasst mä sä zu de Panarthropoda zämme, au wenn d Onychophora käni gliiderete Bäi häi. Es git Taxonome die säge dere übergordnete Grubbe Arthropoda, de „äigentlige“ Arthropode säit mä denn „Euarthropoda“.
In dr dradizionelle Süstematik wird die Grubbe us morfologische Gründ mit de Ringelwürmer zu de Articulata oder Gliiderdier zämmegfasst. Noch nöijere molekularbiologische Date si si aber nid äng mit dene verwandt sondern mit de Faadewürmer (Nematoda) und andere Hütigsdier (Ecdysozoa).
D Arthropode, vo griechisch arthron ‚Glänk‘ und griechisch pous, gen. podos ‚Fuess‘) si e Stamm vom Dierriich. Zu iine ghööre so underschidligi Dier wie Insekte, Duusigfüessler, Chräbsdier (z. B. Chräbs, Äntemuschle), Spinnedier (z. B. Spinne, Skorpion, Milbe) und die usgstorbene Trilobite.
D Arthropode si e seer erfolgriiche Stamm. Öbbe 80 Brozänt vo alle bekannte rezänte (nit fossile) Dierarte si Arthropode. Si verdäile sich uf fast e Million Insektenarte, knapp 10'000 sünstigi Säggsfüessler, öbbe 16'000 Duusigfüessler, guet 100'000 Spinnedier und knapp 50'000 Chräbsdier (nume Gröössenornige, gnauji Zaale schwanke je noch em Autor und Joor vo dr Publikazioon). Si si vermuetlig wääred dr kambrische Explosion entstande, wo am Aafang vom Kambrium vor öbbe 540 Millione Joor die meerzellige Dierstämm blötzlig in dr Fossilüberliiferig vorchoo si.
Die nöggste Verwandte vo de Arthropode si d Bärdierli (Tardigrada) und Stummelfüessler (Onychophora). Mit dene fasst mä sä zu de Panarthropoda zämme, au wenn d Onychophora käni gliiderete Bäi häi. Es git Taxonome die säge dere übergordnete Grubbe Arthropoda, de „äigentlige“ Arthropode säit mä denn „Euarthropoda“.
In dr dradizionelle Süstematik wird die Grubbe us morfologische Gründ mit de Ringelwürmer zu de Articulata oder Gliiderdier zämmegfasst. Noch nöijere molekularbiologische Date si si aber nid äng mit dene verwandt sondern mit de Faadewürmer (Nematoda) und andere Hütigsdier (Ecdysozoa).
Këmbënyjorët përfaqësojnë grupin më të madh të llojeve shtazore. Përfshijnë mbi 1.000.000 lloje dhe përbëjnë afro 80% të tërë faunës së përhapur në rruzulin tokësor. Supozohet se numri i tyre është më i madh, meqenëse çdo ditë zbulohen lloje të reja. Janë të përhapur në mjedisin tokësor dhe ujor. Emri këmbënyjorë rrjedh nga greqishtja arthron=nyje dhe podhos=këmbë. Për nga ndërtimi i trupit, mënyra e të ushqyerit dhe tipi i aparatit gojor, këmbënyjëtuarit ndahen në disa grupe: ndër të cilat më të njohura janë gaforret, merimangat dhe insektet që jetojnë kryesisht në mjedisin tokësor e shumë më pak në atë ujor. Këtu duhet përmendur edhe këmbënyjëtuarit më të vjetër tribolitet, që kanë pasur ndërtim më primitiv. Këta kanë jetuar në kohëra të lashta dhe numri i tyre ka qenë afro 10.000 lloje. Mjedisi jetësor i tyre ka qenë uji. Sot hasen vetëm në formë të mbeturinave (fosileve).
Gaforret janë shtazë të cilat jetojnë në ujëra të ëmbël dhe të njelmët dhe përfaqësojnë këmbënyjëtuarit e sotëm më primitivë. Për njohjen e ndërtimit dhe mënyrën e jetesës si shembull merret gaforrja e lumit. Jeton në ujëra të ëmbël. Sipërfaqja e trupit është e mbuluar me një mbështjellës të fortë i përbërë nga lënda e quajtur kitina e forcuar me lëndë gëlqerore. Ky mbështjellës i fortë, i cili mbron organet e brendshme të gaforres, paraqet skeletin e jashtëm të saj. Trupi i gaforres së lumit përbëhet prej dy pjesëve: kokëkraharorit (cefalotoraksit) dhe barkut (abdomenit). Kokëkraharori formohet me bashkimin e kokës dhe të kraharorit. Në kokë gjendet goja, dy palë antena (dy të gjata dhe dy të shkurtëra) dhe dy sy tëpërbërë. Në krarharor ka pesë palë këmbë. Pala e parë e këmbëve ka formën e mashave dhe shëben për kapjen e ushqimit, ndërsa katër palët e tjera shërbejnë për ecje. Këmbët përbëhen prej gjashtë segmenteve (unazave) të vendosura njëra pas tjetrës. Në unazën e fundit e cila formon pendën e bishtit, gjendet vrima anale. Fundi i barkut mbaron me flatrën e bishtit që shërben për notimin e gaforres. Ushqimi, siç janë krimbat, peshqit e vegjël, bretkosat dhe bimët ujore, gaforrja e kap me anë të mashave dhe e fut në gojë, ku me ndihmën e nofullave e grimcon. Gaforrja merr frymë me anë të branshive, të cila janë të përshkuara me gypa gjaku. Velëzat janë të vendosura në dy anët e trupit. Sistemi i gjakut, i cili është në anën shpinore dhe gypave të gjakut. Sistemi nervor është i vendosur në anën barkore të trupit dhe përbëhet prej ganglioneve që gjenden në çdo segment të trupit. Në majë të kokës ka dy sy të përbërë prej numrit të madh të syve të thjeshtë, ndërsa antenat shërbejnë si organe të prekjes dhe të nuhatjes. P.sh.nëse i afrohemi gaforres, ajo ikën shumë shpejt duke u fshehur nën gurë. Shumimi i gaforres bëhet me anë të vezëve. Nga vezët zhvillohen gaforret e vogla, të cilat një kohë mjaft të gjatë i ushqen dhe i mbron e ëma duke i bartur me vete. Gaforrja e lumit mund të jetojë 15 deri 20 vjet. Karakteristikë e gaforreve është xhveshja në të cilin rast hedhet mbështjellësi i jashtëm, duke u formuar një i ri. Në dete dhe oqeane jeton numër mjaft i madh i gaforreve me formë dhe madhësi të ndryshme. Ndër ato të njohura janë aragosta dhe nefropsi, të cilat përdoren edhe si ushqim i njeriut. Këto lloje jetojnë në fund të ujit të fshehua nën gurë ose nën bimë të ndryshme. duke pritur gjahun e tyre. Me të parë gjahun me shpejtësi vërsulen mbi të duke kapur me mashat e fuqishme. Me formën dhe ngjyrën e trupit i përshtaten shumë mirë mjedisit jetësor, kështu që vështirë dallohen nga armiqtë nga armiqtë e tyre.
Pos gaforres së lumit, në ujëra amullë (të qeta) jetojnë edhe pleshti i ujit (dafina) dhe ciklopët. Pleshti i ujit është një gaforre e vogël me trup të tejdukshëm, i cili lëviz duke kërcyer. Është ushqim i mirë për peshqit. Ciklopët po ashtu janë gaforre të vogla, të cilat kanë vetëm një sy. Edhe këto gaforre shërbejnë si ushqim i mirë i peshqit
Janë këmbënyjëtuar te të cilat, pos disave, trupi është i ndarë në kokëkraharor dhe bark. Kokëkraharori është me mbulesë kitinore. Në kokë nuk ka antena. Në të janë të vendosur katër palë sy të thjeshtë. Unaza e parë e kokëkraharorit ka një alë shtojca të cilat përfundojnë me nga një grep, me të cilin mbyt gjahun pasi që në të lëshon helmin nga gjëndrrat që janë në lidhje me këto shtojca. Unaza e dytë, po ashtu, ka një palë shtojca për mbajtjen e gjahut. Në kokëkraharor ka edhe katër palë këmbë të nyjëtuara me të cilat ec dhe end rrjetin e saj. Barku është i butë dhe pa këmbë. Në anën e poshtme të barkut gjenden dy vrima për frymëmarrje që çojnë deri te një hapësirë që shërben si mushkëri e përshkruar me gypa të gjakut. Nga fundi i barkut gjenden gjëndrrat që prodhojnë materialin për endjen e rrjetit. Merimangat janë shtazë grabitqare, të cilat ushqehen me miza, gretha, flutura etj., të cilat kapen në rrjetën e tyre. Kur insekti bie në rrjetën të cilën e mbaron merimanga, ai del nga vendi ku ka qenë i fshehur, mbyt gjahun me helmin që del pas thumbimit, thithë pjesët e brendshme të insektit duke lënë vetëm skeletin hitinor të tij. Merimanga ha vetëm insektet të cilët kapen në rrjetën e saj. Numri më i madh i llojeve të merimangës nuk janë të rrezikshme për njeriun, megjithatë ka edhe prej tyre të cilat janë shumë helmuese. Ndër më të njohurat te ne është merimanga me kryq, ajo e shtëpisë. Në vendet e nxehta jeton merimanga shumë helmuese e quajtur vejusha e zezë, tarantulla etj.
Këta këmbë zgatur kanë bishtin e gjatë, i cili mbaron me një thumb që përmban helm. Me anë të thumbimit mbysin insekte dhe shtazë të tjera të imëta. Jetojnë nën gurë, drunj etj. dhe natën dalin kërkojnë ushqimin. Disa lloje të akrepave, të cilët jetojnë në viset e nxehta, janë helmues dhe shumë të rrezikshme edhe për njeriun, siç janë p.sh. skorpionet.
Janë shtazë të imëta, me madhësi mikroskopike e deri në 1 cm. Këpusha trupin e ka prej një pjese të formuar me bashkimin e kokës, të kraharorit dhe të barkut. Kanë katër palë këmbë mjaft të vogla. Dallohen për kah forma e trupit dhe mënyra e jetesës. Disa prej tyre ushqehen me shtazë të vogla ose me mbeturina, ndërsa të tjerat si parazitë. Prej llojeve parazite më të njohura është këpusha e zgjebës, e cila shkakton sëmundjen e zgjebës te njeriu. Ka madhësi deri në 0,5 mm dhe jeton në brendi të lëkurës së njeriut ku femra vendos vezët e saja. Sëmundja e zgjebës karakterizohet me kruarje të madhe të lëkurës dhe është ngjitëse. Sëmundja me anë të prekjes shumë lehtë bartet nga një njeri në tjetrin. Si masë paraprake për mbrojtje nga zgjeba është pastërtia personale.
Të njohur janë edhe riqrat, të cilët jetojnë në shtazët e egra dhe shtëpiake si dhe në lëkurën e njeriut duke thithur gjakun e amvisit, në ç'rast mund të shkaktojnë helmimin e tyre si dhe bartjen e sëmundjeve të ndryshme.
Këmbënyjorët përfaqësojnë grupin më të madh të llojeve shtazore. Përfshijnë mbi 1.000.000 lloje dhe përbëjnë afro 80% të tërë faunës së përhapur në rruzulin tokësor. Supozohet se numri i tyre është më i madh, meqenëse çdo ditë zbulohen lloje të reja. Janë të përhapur në mjedisin tokësor dhe ujor. Emri këmbënyjorë rrjedh nga greqishtja arthron=nyje dhe podhos=këmbë. Për nga ndërtimi i trupit, mënyra e të ushqyerit dhe tipi i aparatit gojor, këmbënyjëtuarit ndahen në disa grupe: ndër të cilat më të njohura janë gaforret, merimangat dhe insektet që jetojnë kryesisht në mjedisin tokësor e shumë më pak në atë ujor. Këtu duhet përmendur edhe këmbënyjëtuarit më të vjetër tribolitet, që kanë pasur ndërtim më primitiv. Këta kanë jetuar në kohëra të lashta dhe numri i tyre ka qenë afro 10.000 lloje. Mjedisi jetësor i tyre ka qenë uji. Sot hasen vetëm në formë të mbeturinave (fosileve).
Tekst üüb Öömrang A laspuateten (Arthropoda) san di gratst stam faan diarten.
– Saamlang faan bilen of filmer
Wikispecies hää en artiikel tu: A laspuateten (Arthropoda) san di gratst stam faan diarten.
De Liddfööt oder Liddpoten (Fachspraak: Arthropoden, greeksch: Arthropoda, Liddfööt) sünd en Stamm mank de Deerter. Dor höört so ünnerscheedliche Deerter to, as Insekten, Dusendfööt, Kreeften, Aantenmusseln, Spinnen, Skorpionen, Mieten un de Trilobiten, de utstorven sünd.
De Liddfööt sünd en Stamm, de bannig goot togange kümmt up de Eer. Bi 80 % vun al Aarden vun de Deerter, de dat hüdigendags överhaupt geven deit, sünd Liddfööt. De meisten vun jem höört to de Insekten to. Upkamen sünd se wohrschienlich bi de Kambrium-Exploschoon. In de Tiet an’n Anfang vun dat Kambrium vör üm un bi 540 Millionen Johren sünd sünd de mehrzelligen Tierstämm miteens uptreden. In den Burgess-Lei, de 505 Millionen Johr oolt is[1] hefft al de dree Ünnerstämm vun de Liddfööt, de Trilobiten un annere Gruppen, de dat hüdigendags gor nich mehr gifft, as Fossil de Tieden överduert. De Liddfööt ehre neegsten Verwandten sünd de Waterboren (Tardigrada) un de Stummelfööt. Towielen weert se mit de beiden annern to de Panarthropoda tohopensmeten, ofschoonst de doren gor keen Leden an jem ehre Beene hefft. In jungste Tiet hefft Forschers mit Hölp vun de Molekularbiologie rutfunnen, dat de Liddfööt veel ehr mit de Fadenwörm (Nematoda) un annere Huututtreckers (Ecdysozoa) verwandt sünd.
Al tohopen hefft se en Lief, dat ut verscheden Segmenten tohopenföögt is. An jedet Segment sitt hööchstens een Paar Leden, as Been, Mundwarktüüch un Föhlspriete. Al tohopen hefft se en Butenskelett, dat mit Hölp vun Sklerotin stiev warrt. Düt Skelett mutt bi dat Wassen mit Hölp vun dat Huuduttrecken verscheden Molen uttagen un nee anleggt weern. All hefft se ok en Hart an de Rüchsiet mit’n apen Kreisloop vun Hämolymphe un en Fallreepnervensystem an’e Buuksiet mit een Ganglion in jedet Segment. Sünnerlich bi de Aarden, de in’t Water leevt, kann in dat Bloot ok de Blootfarvstoff Hämocyanin insitten. Ähnlich as dat Hämoglobin in dat minschliche Bloot, is he dorför dor, dat Suerstoff wieterbröcht warrt.
De Liddfööt oder Liddpoten (Fachspraak: Arthropoden, greeksch: Arthropoda, Liddfööt) sünd en Stamm mank de Deerter. Dor höört so ünnerscheedliche Deerter to, as Insekten, Dusendfööt, Kreeften, Aantenmusseln, Spinnen, Skorpionen, Mieten un de Trilobiten, de utstorven sünd.
De Liddfööt sünd en Stamm, de bannig goot togange kümmt up de Eer. Bi 80 % vun al Aarden vun de Deerter, de dat hüdigendags överhaupt geven deit, sünd Liddfööt. De meisten vun jem höört to de Insekten to. Upkamen sünd se wohrschienlich bi de Kambrium-Exploschoon. In de Tiet an’n Anfang vun dat Kambrium vör üm un bi 540 Millionen Johren sünd sünd de mehrzelligen Tierstämm miteens uptreden. In den Burgess-Lei, de 505 Millionen Johr oolt is hefft al de dree Ünnerstämm vun de Liddfööt, de Trilobiten un annere Gruppen, de dat hüdigendags gor nich mehr gifft, as Fossil de Tieden överduert. De Liddfööt ehre neegsten Verwandten sünd de Waterboren (Tardigrada) un de Stummelfööt. Towielen weert se mit de beiden annern to de Panarthropoda tohopensmeten, ofschoonst de doren gor keen Leden an jem ehre Beene hefft. In jungste Tiet hefft Forschers mit Hölp vun de Molekularbiologie rutfunnen, dat de Liddfööt veel ehr mit de Fadenwörm (Nematoda) un annere Huututtreckers (Ecdysozoa) verwandt sünd.
Eitt liðadýr berður millum annað eyðkenni at tað hevur beinagrind uttaná kroppinum, sum í høvuðsdráttum er úr proteininum kitin. Liðadýr hava ikki eina beinagrind innaní.
Umi mymba ipy apytimby (Arthropoda) ha'e opaite oikovéva imichĩ, ipy apytykuéicha, ndoguerekóiva kangue rysýi ijatukupépe ha ikangue aty oĩ hete renondépe, ko'ã mymba'i ha'e pehẽ'a guasuvéva opa Yvy pegua, opaite tymbachu'i (taha'e eiru, tahýi, térã ha'éva panambi) ha'e niko mymba ipy apytimby, opaichagua ñandu, japeusaroto, guaiamu ha ambu'a ha'e avei mymba ipy apytimby.
Oĩve 1 200 000 mymba ipy apytimby juehegua ojekuaatee, umi tymbachu'i hetavéva (1 000 000),[1] upéva he'ise umíva ha'e 80% opaite pegua umi mymba juehegua ojeikuaáva.[2] Ojejuhu ko'ã mymba opa rendápe, heta umíva ikatu oveve avei, ha oĩ umíva ikatu oiko ýpe.
Umi mymba ipy apytimby (Arthropoda) ha'e opaite oikovéva imichĩ, ipy apytykuéicha, ndoguerekóiva kangue rysýi ijatukupépe ha ikangue aty oĩ hete renondépe, ko'ã mymba'i ha'e pehẽ'a guasuvéva opa Yvy pegua, opaite tymbachu'i (taha'e eiru, tahýi, térã ha'éva panambi) ha'e niko mymba ipy apytimby, opaichagua ñandu, japeusaroto, guaiamu ha ambu'a ha'e avei mymba ipy apytimby.
Oĩve 1 200 000 mymba ipy apytimby juehegua ojekuaatee, umi tymbachu'i hetavéva (1 000 000), upéva he'ise umíva ha'e 80% opaite pegua umi mymba juehegua ojeikuaáva. Ojejuhu ko'ã mymba opa rendápe, heta umíva ikatu oveve avei, ha oĩ umíva ikatu oiko ýpe.
Sillwichaki (Arthropoda) nisqakunaqa huk uywa rikch'aq putum. Sillwichakikunaqa khitina nisqamanta kapka qarayuqmi. Chakikunaqa raki-rakisqam, sillwikuna hina.
Kaymi rikch'aq sinrinkuna:
Commons nisqaqa multimidya kapuyninkunayuqmi kay hawa: Sillwichaki.
Wikispecies nisqaqa qillqasqa p'anqayuqmi kay hawa: Sillwichaki
Sillwichaki (Arthropoda) nisqakunaqa huk uywa rikch'aq putum. Sillwichakikunaqa khitina nisqamanta kapka qarayuqmi. Chakikunaqa raki-rakisqam, sillwikuna hina.
Kaymi rikch'aq sinrinkuna:
Qaraqruyuwa (Crustacea) Cephalocarida Remipedia Samanachaki (Branchiopoda) Pura-pura qara (Malacostraca): Apanqura, Yukra, hukkunapas K'akichaki (Maxillopoda) Qallu kuru (Pentastomida) K'aki phapayuq (Chelicerata) Chakilla qhampu (Pycnogonida) Pakcha (Arachnida) (Awaq uru, Sira-sira, Chakisapa uru, hukkunapas) Chukichupa (Merostomata) Tunquchayuq (Tracheata) Waranqachaki (Myriapoda) Pachakchaki (Chilopoda) Ch'iñichaki (Symphyla) Iskaynintinchaki (Diplopoda) Asllachaki (Pauropoda) Palama (Insecta) Iskaychupa (Diplura) Llukchichaki (Protura) Phinkichupa (Collembola)Tiswermin (assaɣ usnan: Arthropod) d astirf ameqran yak deg tgelda n iɣersiwen dɣa tla (tesɛa) iburɣas, Tissisyin yakk d Tiruca., Taddadanin qqaren-t-d d akken 80% n iɣersiwen kecmen deg ustirf-a, Dɣa lant (sɛant) igmamen uddisen seg igezzumen iwermiyen d tiski tuffiɣt i tagaẓt, Akken i ttilin-t s waṭas deg yilel
Tiswermin d imuddaren armtegziten ilan (yesɛa) tafekka yettugezmer ar imuren
Asrgzem
Tiswermin (assaɣ usnan: Arthropod) d astirf ameqran yak deg tgelda n iɣersiwen dɣa tla (tesɛa) iburɣas, Tissisyin yakk d Tiruca., Taddadanin qqaren-t-d d akken 80% n iɣersiwen kecmen deg ustirf-a, Dɣa lant (sɛant) igmamen uddisen seg igezzumen iwermiyen d tiski tuffiɣt i tagaẓt, Akken i ttilin-t s waṭas deg yilel
Ko e veʻehokohoko (lea fakalatina (lea fakasaienisi): arthropoda) ko e vahe (phylum) ia ʻo e ngaahi monumanu ʻoku ʻi ai hanau vaʻe ʻoku hokohoko pe vahevaheʻi. Koeʻuhi ʻoku fefeka honau kili, kā ʻoku nau fiengaue. Tatau pehē, ʻoku vahevaheʻi honau sino, konga ʻe 2 he kulupu ʻe taha, 3 he taha, mo e hā fua.
Ko e vahe ia ʻo e ngaahi faʻahinga lahi taha, mahalo pe 80% he katoa.
ʻOku kau ko e ngaahi haʻa (classis) ki he vahé ni:
mo e ha ngaahi vahe siʻi, haʻa lahi mo e haʻa kehe.
ʻOku ʻi ai ha kau saienisi ʻoku ʻikai te nau ʻilo ʻa e "monumanu paipa mānava" pea ʻoku nau fakafaʻahinga ʻa e "veʻelahi" mo e "veʻeono" ʻi he vahe siʻi, pea toʻo ʻa e vahe lahi. Kaeʻumaʻā ko e fanga "veʻelahi" mahalo pē ʻoku kau kinautolu ki he "monumanu fingota ngeʻesi fefeka'.
Od svih beskičmenjaka zglavkari su postigli najviši evolucioni uspjeh. Poznato je oko milion vrsta. Žive na svim staništima: morska i slatka voda, kopno.
Tijelo im je građeno od glave, grudi i trbuha. Svaki od ovih dijelova sastoji se od više dijelova. Evolucioni uspjeh zglavkara zasniva se na razvoju vanjskog kostura. On im omogučava zaštitu, a postojanje većeg broja zglobova veću pokretljivost. Ovaj kostur je krut pa predstavlja prepreku rastu, koja je prevaziđena odbacivanjem starog kostura i njegova zamjena novim. U ovom periodu životinje su ranjive i nesposobne da se zaštite.
Osnovna osobina zglavkara je heterotomna segmentacija tijela. Za razliku od segmentacije anelida, kod kojih su svi segmenti međusobno jednaki, kod zglavkara se zglobovi jasno morfološki razlikuju.
Segmenti se grupišu u dva ili tri tjelesna regiona. Segmentisane su im i noge.
Osnovni tjelesni regioni su :
Kod pojedinih grupa ovi regioni se drugačije grupišu. Na površini tijela imaju čvrstu hitinsku kutikulu. Čvrst omotač je dobra zaštita tijelu. Naziva se spoljašnji kostur ili egzoskelet. Građen je od većeg broja ploča, koje pokrivaju tijelo i ekstremitete. U najvećem broju slučajeva skeletne ploče su međusobno pokretno spojene. Omogućava pokretljivost ovih organa. Služi kao zaštita unutrašnjih organa. Da bi rasli moraju se presvlačiti. Odbacuju staru kutikulu. Mišići i skeletne ploče funkcionišu kao sistem poluga.
Krvni sistem je otvorenog tipa. Srce se sastoji od jedne ili više komora. Linearno su raspoređene i imaju bočne linearno raspoređene otvore - ostije. Kroz njih krv (hemolimfa) iz perikardijalnog prostora ulazi u srce. Iz srca krvnim sudovima krv odlazi do tkiva i organa. Tu se ona izliva u šupljine i lakune oko tih organa.
Respiratorni organi vodenih zglavkara su škrge, a kod suhozemnih su traheje. Kod nekih oblika postoje pluća (pauci i škorpije) Traheje su razgranate cjevčice. One počinju sitnim otvorima na kutikuli (stigme). Zatim se granaju po cijelom tijelu.
Ekstetorni organi su različiti:
Nervni sistem je dostigao visok stepen razvoja. To je u vezi sa njihovim složenim ponašanjem. Imaju razvijen mozak. On se sastoji od 3 dijela:
Čula su dobro razvojena posebno čulo vida. Ono je glavno orijentaciono čulo. Mogu biti pokretljive na drškama ili nepokretljive na predenjem dijelu glave. Postoje proste (ocele) i facetovane oči. Facetovane se sastoje od nekoliko hiljada do nekoliko stotina hiljada ocela.
Polni organi su odvojeni čest polni diformizam. Polne žlijezde i njihovi odvodi su parni. Oplodnja se vrši u unutrašnjosti. Kod nekih predstavnika razviče je amebotalno tj. iz jajeta izlazi jedinka. Liči na odraslu jedinku.
Kod složenijih zglavkara razviće je sa metamorfozom. Može biti
Prelazni oblik između dvije grupe metazoa i zglavkara predstavljaju:
Po osobinama oni su slični prstenastim crvima i zglavkarima
Baršunasti crvi (Onychophora) otkriveni su 1826. Žive u tropskim i suptropskim predjelima, na vlažnim mjestima kao što je otpalo lišće, ispod kore mrtvog drveća. Ovo su noćne životinje. Hrane se ulovljenim insektima. Dužine su 1,4 do 15 cm, najčešće 2 cm. Liće na puževe golače, kišne gliste...
Njihovo tijelo je dugačko cilindričnog oblika podijeljeno na segmente od kojih svaki, sem glave, nosi po par nečlankovitih nožica sa stopalima na kojima je po par kandžica. Glava nije odvojena od tijela suženjem. Sastoji se od tri segmenta čeoni dio na kome su sva pipka i još dva na kojima je po jedno jednostavno oko i usta sa jakom čeljusti. Ekstretorni aparat sličan je onom kod prstenastih crva. Svaki nosi po par ekstretornih cjevčica. Sistem organa za krvotok i disanje sličan je onom kod zglavkara. Nožice podsječaju na parapodije prstenastih crva, ali imaju i snažne kandže slične onima kod zglavkara.
Živi ispod lišča tropskih šuma, krijući se danju , a noću izlazi u potragu za hranom.
Tartigrade (Tartigradae) su veoma sitne životinje. Dužina im rijetko prelazi 1 mm. Tijelo im je presvučeno debelom kutikulom ukrašenom šarama koje su često živo obojene. Ime su dobile po nezgrapnom karakterističnom načinom kretanja. Tijelo im podsječa na medvjeđi, pa ih nazivaju vodeni medvjedi.
Uvijek imaju 4 para zdepastih nožica koje su kao i kod baršunastih crva jednostavni valjkasti izdanci. Završavaju grupom sa po 4 do 8 oštrih šiljastih kandžica. Njima se hvataju za podlogu dok se kreću. Žive u pijesku morskog dna, slatkoj vodi, na lišajevima, mahovini. U periodu suše može da uzgubi tečnost, tako usporava metabolizam i u stanju su obamrlosti. Ovako mogu preživjeti nekoliko mjeseci.
Pentastomide (Pentastomidae) obuhvataju grupu sa oko 100 vrsta koje su paraziti. Dužina im je od nekoliko milimetara do 14 cm. Crvolikog su oblika. Na prednjem dijelu imaju pet izbočenja. Na grčkom ime im zunači petousti, a odnosi se na tih pet izdanaka. Samo jedan od njih predstavlja usta. Ostali zavržavaju kukicama ili kandžicama. Pomoču njih životinja se hvata za domaćina. Životni ciklus im je često složen i mogu, u toku razvoja , da se izredaju na više raznih domaćina. Odrasli oblici žive u disajnim putevima gmizavaca, ptica i sisara.
Lingituala je parazit nosne šupljine psa, nekad i drugih sisara pa i čovjeka. Kao larva živi na raznim organima zečeva i kunića.
Od svih beskičmenjaka zglavkari su postigli najviši evolucioni uspjeh. Poznato je oko milion vrsta. Žive na svim staništima: morska i slatka voda, kopno.
Tijelo im je građeno od glave, grudi i trbuha. Svaki od ovih dijelova sastoji se od više dijelova. Evolucioni uspjeh zglavkara zasniva se na razvoju vanjskog kostura. On im omogučava zaštitu, a postojanje većeg broja zglobova veću pokretljivost. Ovaj kostur je krut pa predstavlja prepreku rastu, koja je prevaziđena odbacivanjem starog kostura i njegova zamjena novim. U ovom periodu životinje su ranjive i nesposobne da se zaštite.
Τα Αρθρόποδα (Arthropoda) (ελλην. άρθρο + πόδι) είναι συνομοταξία από το βασίλειο των ζώων. Περίπου το 80% όλων των ειδών ζώων, που ζουν σήμερα, είναι αρθρόποδα.Έχουν καταγραφεί περίπου 1.100.000 είδη και πιθανότατα υπάρχουν πολύ περισσότερα.[1] Παρουσιάζουν εξαιρετική ποικιλομορφία. Απαντώνται σχεδόν σε όλο τον κόσμο, σε γλυκά και αλμυρά νερά καθώς και στην ξηρά. Πολλά είναι ιπτάμενα. Στα αρθρόποδα ανήκουν οι αράχνες, οι σκορπιοί, τα τσιμπούρια, τα καβούρια, τα έντομα κα., καθώς και πολλά απολιθωμένα είδη. Το μέγεθός τους κυμαίνεται από το μικροσκοπικό καρκινοειδές Stygotantulus έως το γιγάντιο γιαπωνέζικο καβούρι με μήκος σχεδόν 4 μέτρα.
Εμφανίζονται από την Κάμβρια περίοδο (ενδεχομένως και πιο νωρίς)[1] και περιλαμβάνουν μια μεγάλη ομάδα που εξαφανίστηκε τελείως, τους Τριλοβίτες.
Το επιδερμίδιό τους σχηματίζει έναν εξωσκελετό από χιτίνη και το σώμα τους διαμορφώνεται σε τμήματα που ονομάζονται μεταμερή. Ο εξωσκελετός αυτός προσφέρει στήριξη και προστασία από την αφυδάτωση. Ως εκ τούτου θεωρείται ο βασικός παράγοντας της επιτυχίας των αρθροπόδων στην χέρσο.[2] Φέρουν αρθρωτά άκρα ή εξαρτήματα, που μπορεί να διαφοροποιύνται σε πόδια (όπως συμβαίνει στα έντομα, τα μαλακόστρακα, και τα μυριάποδα) ή στοματικά μόρια ή κεραίες ή ενδιάμεσα άκρα (πχ. στοματικά πόδια). Ο αριθμός των ποδιών έχει χρησιμοποιηθεί παλαιότερα ως κριτήριο για την ταξινομική διαίρεση, όπως γίνεται αντιληπτό από τα ονόματα Δεκάποδα και Εξάποδα.
Είναι ζώα τριπλοβλαστικά. Το κοίλωμα στα ενήλικα άτομα είναι περιορισμένο και σχηματίζει το αιματόκοιλο. Επιπλέον πολλά χερσαία αρθρόποδα διαθέτουν ανεπτυγμένο τραχειακό σύστημα που εξασφαλίζει την αναπνοή τους. Τα περισσότερα υδρόβια αρθρόποδα διαθέτουν βράγχια. Εχουν κοιλιακή νευρική άλυσο με αρχικά ένα ζευγάρι γάγγλια κατά μέλος και ανοικτό κυκλοφορικό σύστημα με την καρδιά στη ράχη. Το μυϊκό τους σύστημα περιλαμβάνει γραμμωτούς και λείους μύες. Επιδεικνύουν μεγάλη ποικιλία αισθητήριων μηχανισμών και παρουσιάζουν ιδιαίτερα πρότυπα συμπεριφοράς, όπως οι σύνθετες κοινωνικές συμπεριφορές ορισμένων εντόμων (μυρμήγκια, μέλισσες , κα.).[1]
Σημαντικό χαρακτηριστικό τους είναι η έκδυση, η οποία έχει ιδιαίτερη σημασία για τα αρθρόποδα, καθώς το συμπαγές επιδερμίδιο εμποδίζει την αύξηση. Ως εκ τούτου ανα διαστήματα απορρίπτεται ολόκληρος ο εξωσκελετός και αντικαθίσταται από νέο. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα, οι εκδύσεις οδηγούν σε μεγάλες μορφολογικές αλλαγές από ένα προνυμφικό στάδιο σε ένα ενήλικο, μια διαδικασία που ονομάζεται μεταμόρφωση.[2]
Κατά κύριο λόγο είναι γονοχωριστικά, και η γονιμοποίηση γίνεται εσωτερικά. Μπορεί να είναι ωοτόκα, ωοζωοτόκα ή ζωοτόκα.
Έχουν τα περισσότερα ενδιαιτήματα από κάθε άλλη ομάδα ζώων. Βρίσκονται από τα βάθη των ωκεανών ως τις πολικές περιοχές, ζώντας ακόμα και στις σχετικά πιο αφιλόξενες περιοχές της γης. Είναι κυρίως φυτοφάγα αλλά υπάρχουν τόσο σαρκοφάγα όσο και παμφάγα αρθρόποδα. Ελεύθερα ή και παρασιτικά. Μεταξύ των παρασιτικών είναι και τα Armillifer armillatus, τα οποία παρασιτούν κυρίως στην αναπνευστική οδός χερσαίων σπονδυλόζωων, κυρίως ερπετά, αλλά μπορούν να παρασιτούν και σε μεγάλα θηλαστικά όπως οι λεοπαρδάλεις[3].
Τα αρθρόποδα εμφανίζονται πρώτη φορά σε απολιθώματα του Καμβρίου, περιλαμβάνοντας πρωτόγονα καρκινοειδή, χηλοκερωτά καθώς και την εξαφανισμένη ομάδα των τριλοβιτών. Θεωρείται γενικά ότι τα αρθρόποδα προήλθαν εξελικτικά από έναν κοινό πρόγονο με τους δακτυλιοσκώληκες, καθώς και οι δύο ομάδες παρουσιάζουν μεταμέρεια και πολλές ομοιότητες στην φυσιολογία τους. Η διαφοροποίησή τους, που συχνά ονομάζεται «αρθροποδοποίηση» και περιλαμβάνει την δημιουργία του χιτινώδους εξωσκελετού και την ανάπτυξη των εξαρτημάτων, είναι ήδη εμφανής στο αρχείο των απολιθωμάτων. Είναι συνεπώς πολύ πιθανό ότι τα πρώτα αρθρόποδα εμφανίστηκαν ήδη από το Προκάμβριο. Ωστόσο η εξέλιξη αλλά και οι φυλογενετικές σχέσεις των επιμέρους ομάδων μεταξύ τους και με συγγενή φύλα παραμένουν αντικείμενο διαφωνίας.
Το σώμα των αρθροπόδων αποτελείται από πολλά διαδοχικά μεταμερή (σωμίτες), με ποικιλία προσαρτημένων αρθρωτών εξαρτημάτων, τα οποία λόγω της διαφοροποίησής τους συχνά σχηματίζουν διακριτές λειτουργικές ενότητες, τα τάγματα και συγκεκριμένα την κεφαλή, τον θώρακα και την κοιλία, χωρίς αυτή η διάκριση να είναι πάντα αρκετά εμφανής. Η κεφαλή φέρει αισθητήρια όργανα και άλλα στοματικά εξαρτήματα. Διακρίνεται στο πρωτοκέφαλο, που φέρει οφθαλμούς και κεραίες και το γναθοκέφαλο που φέρει στοματικά εξαρτήματα όπως γνάθους και γναθοπόδια. Το εμπρόσθιο άκρο του σώματος καλείται άκρο ενώ το οπίσθιο, τέλσον. [4] Κάθε σωμίτης περιβάλλεται από τέσσερις εξωσκελετικές πλάκες (σκληρίτες). Μια ραχιαία που ονομάζεται τεργίτης, μια κοιλιακή που ονομάζεται στερνίτης και δύο πλευρικές που ονομάζονται πλευρίτες. [5]
Τα διάφορα εξαρτήματα είναι σημαντικό χαρακτηριστικό της ομάδας αυτής (μιας και από αυτά πήρε το όνομά της) και ουσιαστικά απαρτίζουν τον μηχανισμό κίνησης και στήριξης. Εμφανίζονται ανά ζεύγη και γενικά θεωρείται ότι κατά την πρώιμη εμφάνισή τους, κάθε μεταμερές διέθετε από ένα ζεύγος εξαρτημάτων. [6] Τα εξαρτήματα πολλών αρθροπόδων όπως των καρκινοειδών, είναι δίκλαδα, και αποτελούνται από το ενδοπόδιο και το εξωπόδιο. Άλλων, όπως των εντόμων είναι μονόκλαδα.
Παρατηρείται σημαντική διαφοροποίηση των εξαρτημάτων τόσο σε επίπεδο ατόμου, εξασφαλίζοντας καταμερισμό εργασιών όσο και σε επίπεδο διαφορετικών ειδών, όπου φανερώνουν τις διάφορες οικολογικές πιέσεις που οδήγησαν την εξέλιξή τους. Η κίνηση των αρθρωτών ποδιών από γραμμωτούς μυς, εξασφαλίζει ταχύτητα στην κίνηση. Ο ρόλος τους μπορεί να είναι βαδιστικός, κολυμβητικός, πτητικός, τροφοληπτικός ή ακόμα και αισθητήριος, καθώς πολλά εξαρτήματα διαθέτουν αισθητήριες τρίχες και άλλες προσαρμογές.
Ο εξωσκελετός των αρθροπόδων αποτελεί το κυρίαρχο χαρακτηριστικό τους, καθώς προσφέρει προστασία από την αφυδάτωση και άλλους φυσικούς παράγοντες και επιπλέον μηχανική στήριξη, διασφαλίζοντας επαρκή κινητικότητα και ευελιξία. Είναι εξωδερμικής προέλευσης και σχηματίζεται από το επιδερμίδιο, ένα στρώμα χιτίνης και πρωτεϊνών που παράγεται από την υποκείμενη επιδερμίδα. Το πάχος του και η σκληρότητά του ποικίλει μεταξύ των επιμέρους ομάδων καθώς και μεταξύ των διαφόρων σταδίων ανάπτυξης (πχ. μια κάμπια με μια πεταλούδα).
Διακρίνονται δύο βασικές στοιβάδες, το λεπτό επιεπιδερμίδιο και το παχύ και σκληρό προεπιδερμίδιο. Και τα δύο σχηματίζονται από αλλεπάλληλα στρώματα (ελάσματα). Το πρώτο αποτελείται από μία λεπτή στρώση λιποπρωτεϊνών και (κυρίως σε χερσαία αρθρόποδα) κηρών και λιπαρών οξέων που αποτρέπουν την διαφυγή ή την ανεπιθύμητη είσοδο νερού στο σώμα. Αντίθετα το προεπιδερμίδιο συνίσταται κυρίως από πρωτεΐνη και χιτίνη σε αναλογία περίπου 1:1 (μεγαλύτερη συγκέντρωση χιτίνης στα καρκινοειδή). Η χιτίνη είναι ένα ιδιαίτερα ανθεκτικός αζωτούχος πολυσακχαρίτης, αδιάλυτος στο νερό και σε ασθενή οξέα και βάσεις. Η σύνδεση του με τις πρωτεΐνες, προς σχηματισμό πρωτεογλυκανών προσδίδει σκληρότητα και αντοχή στο επιδερμίδιο. Σε ένα ώριμο επιδερμίδιο μπορούν να διακριθούν δύο στρώσεις, το εξω- και το ενδο-επιδερμίδιο. Η διαφορά τους έγκειται στην παρουσία φαινολών στο εξωεπιδερμίδιο που σταθεροποιούν το δίκτυο χιτίνης-πρωτεϊνών.
Η χιτίνη από μόνη της παρά την ανθεκτικότητά και την ελαστικότητά της δεν είναι ιδιαίτερα σκληρή. Έτσι η σκληρότητα του επιδερμιδίου εξασφαλίζεται από δύο άλλους μηχανισμούς, την βιοορυκτοποίηση και την σκληροτινοποίηση. Η ορυκτοποίηση, δηλαδή η απόθεση ανόργανων ανθρακικών, φωσφορικών κλπ., αλάτων στο εξωεπιδερμίδιο, παρατηρείται σε μεγάλο ποσοστό στα καρκινοειδή και τα διπλόποδα. Η σκληροτινοποίηση από την άλλη, είναι μια ειδική πρωτεϊνική διεργασία και είναι εμφανίζεται κυρίως στα έντομα και άλλα χερσαία αρθρόποδα.[5]
Η επιδερμίδα που είναι υπεύθυνη για την παραγωγή του επιδερμιδίου είναι μονόστοιβo κυβικό επιθήλιο και φέρει αρκετούς αδένες ενώ αποτελεί την βάση για πολλούς εξωτερικούς σχηματισμούς όπως τρίχες, σμήριγγες, άκανθες κα. Διαχωρίζεται από το αιμόκοιλο μέσω της βασικής μεμβράνης.
Σε πολλά αρθρόποδα το επιδερμίδιο σχηματίζει εσωτερικές προεκβολές που ονομάζονται αποδέματα και στα οποία προσφύονται οι μύες.
Chelicerata
Pygnogonida
Xiphosura
Scorpiones
Amblypygi
Amblypygi
Araneae
Araneae
Opiliones
Acari
Acari
Trilobita
Crustaceae
Branchiopoda
Branchiopoda
Malacostraca, Dekapoda
Malacostraca, Isopoda
Malacostraca, Amphipoda
Cirripedia
Pemtastomida:
Tracheata
Myriapoda
Myriapoda
Hexapoda, Insecta
Hexapoda, Diplura
Ventral.jpg)
.jpg)
Ventral.jpg)
.jpg)
_3.jpg)
|first1= missing |last1= in Authors list (βοήθεια) Τα Αρθρόποδα (Arthropoda) (ελλην. άρθρο + πόδι) είναι συνομοταξία από το βασίλειο των ζώων. Περίπου το 80% όλων των ειδών ζώων, που ζουν σήμερα, είναι αρθρόποδα.Έχουν καταγραφεί περίπου 1.100.000 είδη και πιθανότατα υπάρχουν πολύ περισσότερα. Παρουσιάζουν εξαιρετική ποικιλομορφία. Απαντώνται σχεδόν σε όλο τον κόσμο, σε γλυκά και αλμυρά νερά καθώς και στην ξηρά. Πολλά είναι ιπτάμενα. Στα αρθρόποδα ανήκουν οι αράχνες, οι σκορπιοί, τα τσιμπούρια, τα καβούρια, τα έντομα κα., καθώς και πολλά απολιθωμένα είδη. Το μέγεθός τους κυμαίνεται από το μικροσκοπικό καρκινοειδές Stygotantulus έως το γιγάντιο γιαπωνέζικο καβούρι με μήκος σχεδόν 4 μέτρα.
Εμφανίζονται από την Κάμβρια περίοδο (ενδεχομένως και πιο νωρίς) και περιλαμβάνουν μια μεγάλη ομάδα που εξαφανίστηκε τελείως, τους Τριλοβίτες.
Το επιδερμίδιό τους σχηματίζει έναν εξωσκελετό από χιτίνη και το σώμα τους διαμορφώνεται σε τμήματα που ονομάζονται μεταμερή. Ο εξωσκελετός αυτός προσφέρει στήριξη και προστασία από την αφυδάτωση. Ως εκ τούτου θεωρείται ο βασικός παράγοντας της επιτυχίας των αρθροπόδων στην χέρσο. Φέρουν αρθρωτά άκρα ή εξαρτήματα, που μπορεί να διαφοροποιύνται σε πόδια (όπως συμβαίνει στα έντομα, τα μαλακόστρακα, και τα μυριάποδα) ή στοματικά μόρια ή κεραίες ή ενδιάμεσα άκρα (πχ. στοματικά πόδια). Ο αριθμός των ποδιών έχει χρησιμοποιηθεί παλαιότερα ως κριτήριο για την ταξινομική διαίρεση, όπως γίνεται αντιληπτό από τα ονόματα Δεκάποδα και Εξάποδα.
Είναι ζώα τριπλοβλαστικά. Το κοίλωμα στα ενήλικα άτομα είναι περιορισμένο και σχηματίζει το αιματόκοιλο. Επιπλέον πολλά χερσαία αρθρόποδα διαθέτουν ανεπτυγμένο τραχειακό σύστημα που εξασφαλίζει την αναπνοή τους. Τα περισσότερα υδρόβια αρθρόποδα διαθέτουν βράγχια. Εχουν κοιλιακή νευρική άλυσο με αρχικά ένα ζευγάρι γάγγλια κατά μέλος και ανοικτό κυκλοφορικό σύστημα με την καρδιά στη ράχη. Το μυϊκό τους σύστημα περιλαμβάνει γραμμωτούς και λείους μύες. Επιδεικνύουν μεγάλη ποικιλία αισθητήριων μηχανισμών και παρουσιάζουν ιδιαίτερα πρότυπα συμπεριφοράς, όπως οι σύνθετες κοινωνικές συμπεριφορές ορισμένων εντόμων (μυρμήγκια, μέλισσες , κα.).
Σημαντικό χαρακτηριστικό τους είναι η έκδυση, η οποία έχει ιδιαίτερη σημασία για τα αρθρόποδα, καθώς το συμπαγές επιδερμίδιο εμποδίζει την αύξηση. Ως εκ τούτου ανα διαστήματα απορρίπτεται ολόκληρος ο εξωσκελετός και αντικαθίσταται από νέο. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα, οι εκδύσεις οδηγούν σε μεγάλες μορφολογικές αλλαγές από ένα προνυμφικό στάδιο σε ένα ενήλικο, μια διαδικασία που ονομάζεται μεταμόρφωση.
Κατά κύριο λόγο είναι γονοχωριστικά, και η γονιμοποίηση γίνεται εσωτερικά. Μπορεί να είναι ωοτόκα, ωοζωοτόκα ή ζωοτόκα.
Έχουν τα περισσότερα ενδιαιτήματα από κάθε άλλη ομάδα ζώων. Βρίσκονται από τα βάθη των ωκεανών ως τις πολικές περιοχές, ζώντας ακόμα και στις σχετικά πιο αφιλόξενες περιοχές της γης. Είναι κυρίως φυτοφάγα αλλά υπάρχουν τόσο σαρκοφάγα όσο και παμφάγα αρθρόποδα. Ελεύθερα ή και παρασιτικά. Μεταξύ των παρασιτικών είναι και τα Armillifer armillatus, τα οποία παρασιτούν κυρίως στην αναπνευστική οδός χερσαίων σπονδυλόζωων, κυρίως ερπετά, αλλά μπορούν να παρασιτούν και σε μεγάλα θηλαστικά όπως οι λεοπαρδάλεις.
Бандпойҳó (лот. Arthropoda, аз юн.-қад. ἄρθρον) — типи ҷонварони бемуҳра. Қариб 2 млн намуд доранд.
Дар Тоҷикистон тақрибан 10 ҳазор намуди бандпойҳо маълум аст. Бандпойҳо дар ҳаво, замин ва об зиндагӣ мекунанд. Баъзеашон алафхӯр, даранда ва баъзеи дигарашон паразитанд. Авлоди қадимаи бандпойҳо ҳалқакирмҳои баҳрӣ ба шумор мераванд. Харчангу тортанакшаклҳо, ҳашарот ва бисёрпойҳо синфҳои асосии бандпойҳо мебошанд. Тани бандпойҳо аз се қисм (сар, сина ва шикам) иборат аст. Бисёр вақт қисми сина бо сар васл шуда, сарсинаро ҳосил мекунад (масалан, дар тортанакшаклҳо, харчангҳои даҳпой ва ғайра). Пойҳои бандпойҳо эҳтимол дар аввал душоха будаанд. Ин аломат, ки масалан, хосси трилобитҳои давраи палеозой буд, дар харчангшаклҳои имрӯза низ боқӣ мондааст. Бадани бандпойҳо бо кутикула, ки сипари муҳофиз ҳосил мекунад (ба он мушакҳо часпидаанд), пӯшида шудааст. Бинобар ин, инкишофи бандпойҳо ба таври даврӣ дар фосилаи ба кутикулаи нав иваз шудани кутикулаи кӯҳна ба амал меояд. Силсилаи асаби бандпойҳо аз се ҷуфт ганглия (мағзи сар) ва асаби шикам иборат мебошад. Бандпойҳо бо узвҳои махсус нафас мегиранд, ки рӯйи онҳо кутикулаи нафис дорад. Дар бандпойҳои обӣ ғалсама вазифаи узви нафасгириро иҷро мекунад. Узвҳои ҳисси бандпойҳо хуб инкишоф ёфтаанд. Бандпойҳо бо таври ҷинсӣ, одатан, бо роҳи бордоршавӣ ва партеногенезӣ (як шакли афзоиши ҷинсии организмҳо, ки ҳангоми он ҳуҷайраҳои ҷинсии модина бидуни бордоршавӣ инкишоф меёбанд) афзоиш мекунанд.
Таснифи бандпойҳо гуногун аст. Дар асоси яке аз онҳо бандпойҳо ба чор зертип тақсим мешаванд:
Бисёр бандпойҳо ҷонварони муфид мебошанд. Онҳоро дар ғизо истифода мебаранд (масалан, харчангҳо); аз баъзе бандпойҳо (ору, кирмак) маҳсулоти пурбаҳо, масалан, асал, мум, абрешим ва ғайра мегиранд. Бандпойҳои зараррасон низ мавҷуданд (масалан, гамбуски колорадоӣ, малах, канаи хоришак, кайк, шабуш ва ғайра). Баъзе бандпойҳо ангезандаи бемориҳоро интиқол медиҳанд (кӯрпашшаҳо, канаҳо ва ғайра).
Буынтыкаяклылар (лат. Arthropoda), умырткасызлар тибы. 5 классы, Җир шарында таралган 2 млн артык төре билгеле. Ярым типлары: трилобитсыманнар (юкка чыккан трилобит классы белән бергә); хелицерлар (меростомлар һәм үрмәкүчсыманнар класслары белән бергә); саңак аша тын алучылар (кысласыманнар классы белән бергә); трахея аша тын алучылар, яки парлы мыеклылар (кыргаяклар һәм бөҗәкләр класслары белән бергә).
Гәүдәсе баш, күкрәк һәм корсактан тора; ике яклы симметрияле, саклагыч панцирен барлыкка китерүче хитин кутикула (аңа эчке мускуллар ябешә) белән капланган. Тән куышлыгы катнаш типлы (миксоцель). Гетероном сегментацияле. Эволюция процессында куыш, буынтыклы аягы авыз аппаратына, йөрү аягына, йөзү әгъзасына һ.б. әверелгән яки редукциягә бирелгән. Эчәклеге хитин белән капланган эктодермаль алгы һәм арткы эчәкләрдән һәм энтодермаль урта эчәктән [аның белән кайсы бер буынтыкаяклылар аш сеңдерү (бавыр-ашказан асты) бизләре, яки бавыр көпшәләре тоташкан] тора. Саңаклар (кысласыманнар), үпкәләр һәм (яки) трахеяләр (үрмәкүчсыманнар һәм бөҗәкләр) аша тын ала. Нерв системасы 3 пар тоташкан йоткылык өсте ганглиеннан (баш мие) һәм корсак нервы чылбырыннан тора. Күп буынтыкаяклыларның катлаулы фасеткалы күзе, механик һәм хеморецепторлары, ишетү әгъзалары һ.б. бар. Кан тамырлары системасы йомык түгел (аорта һәм артериялар сакланган), йөрәге метамер, артериаль. Бүлеп чыгару әгъзалары — метанефридия, яки мальпиги тамыры (җир өсте формаларының). Аягы буынтыклы, күчеп йөрү, тын алу, эләктерү һ.б. функцияләр башкара.
Күпчелек буынтыкаяклылар аерым җенесле. Җенси юл белән үрчи, кайсы вакыт партеногенез хас. Үсеше тулы булмаган (курчак стадиясе юк) яки тулы метаморфозлы. Буынтыкаяклылар көбәсен салган вакытта үсә. Фитофаг, сапрофаг, ш. ис. детритофаг, некрофаг, ерткыч, паразит һ.б.
Буынтыкаяклылар — экосистемалардагы туклану чылбыры компоненты, күп төрләрен (креветкалар, лангустлар, елга кыслалары, омарлар һ.б.) кеше азык итеп куллана. Үсемлекләрне серкәләндерә, яшәү эшчәнлеген кыйммәтле продуктларын (бал корты балавызы, бал, ефәк һ.б.) эшли, үрчетү объектлары (бал корты, тут ефәк күбәләге), кеше һәм хайван паразитлары (борча, бет, корчаңгы бетчәсе), инфекцион авыруларны таратучылар (малярия черкие, энцефалит талпаннары һ.б.), авыл хуҗалыгы һәм урман культуралары корткычлары булып тора.
Буынтыкаяклылар (лат. Arthropoda), умырткасызлар тибы. 5 классы, Җир шарында таралган 2 млн артык төре билгеле. Ярым типлары: трилобитсыманнар (юкка чыккан трилобит классы белән бергә); хелицерлар (меростомлар һәм үрмәкүчсыманнар класслары белән бергә); саңак аша тын алучылар (кысласыманнар классы белән бергә); трахея аша тын алучылар, яки парлы мыеклылар (кыргаяклар һәм бөҗәкләр класслары белән бергә).
Быуынтығаяҡлылар (рус. Членистоногие, лат. Arthropoda, бор. грек. ἄρθρον — ,sesy һәм πούς, ποδός) — кәүҙәләре бүлкәттәргә (сегменттар) бүленгән, ә аяҡтары (ослоҡтары) айырым-айырым быуынтыҡтарҙан торған умыртҡаһыҙ хайуандар тибы.
Төп үҙенсәлектәре:
Был тип 1,5 млн тирәһе төрҙө берләштерә. Бер нисә классты берләштерә. Мәҫәлән: ҡыҫала һымаҡтар, үрмәксе һымаҡтар, бөжәктәр һ. б.
Беренсе быуынтыҡаяҡлылар боронғо иң ябай төҙөлөшлө күп төклө селәүсендәрҙән килеп сыҡҡандар.
.
Быуынтығаяҡлылар (рус. Членистоногие, лат. Arthropoda, бор. грек. ἄρθρον — ,sesy һәм πούς, ποδός) — кәүҙәләре бүлкәттәргә (сегменттар) бүленгән, ә аяҡтары (ослоҡтары) айырым-айырым быуынтыҡтарҙан торған умыртҡаһыҙ хайуандар тибы.
Төп үҙенсәлектәре:
хитинлы кутикуланан торған тышҡы һөлдә, тәндәре төҙөлөштәре бер төрлө булмаған (гетероном) бүлкәттәрҙән — сегменттарҙан тора, үҙ-ара һәм тән менән хәрәкәтсән тоташҡан быуынтыҡтарҙан торған ослоҡтары булыуы.Был тип 1,5 млн тирәһе төрҙө берләштерә. Бер нисә классты берләштерә. Мәҫәлән: ҡыҫала һымаҡтар, үрмәксе һымаҡтар, бөжәктәр һ. б.
Суставаногія[1] (па-лацінску: Arthropoda; ад грэцкага Ἀρθρον — «сустаў» і Πούς / ποδός — «нага»), таксама — чэлясаногія[2] — тып першаснаротых жывёлаў, які ўключае вусякоў, ракападобных, павукападобных і шматножак. Паводле колькасьці відаў і сваёй распаўсюджанасьці лічыцца адной з самых разнастайных групаў жывых арганізмаў. Колькасьць відаў суставаногіх перавышае колькасьць відаў ўсіх астатніх жывёлаў разам узятых.
Асноўная асаблівасьць прадстаўнікоў дадзенай групы жывёлаў — наяўнасьць хітынавага вонкавага шкілета.
Суставаногія распаўсюджаныя практычна паўсюль і адыгрываюць даволі значную ролю. Вусякі, разам з сысунамі й птушкамі, — дамінуючая група наземных жывёлаў. Налічваецца ня менш за 1,5 мільёны відаў вусякоў, але магчыма іх зашмат больш. Павукапабодныя й шматножкі, хоць і не дасягнулі такой разнастайнасьці, як вусякі, але таксама шырока распаўсюджаныя. Нарэшце, ракападобныя насяляюць амаль усе шыроты й глыбіні Сусьветнага акіяну. У некаторых рэгіёнах ракападобныя — пануючая група зоаплянктона.
Паводле падлікаў суставаногія маюць каля 1 170 000 апісаных відаў, і на іх прыпадае больш за 80% усіх вядомых відаў існых жывёлаў[3]. Іншае дасьледаваньне налічвае ад 5 да 10 мільёнаў існых відаў суставаногіх, якія ўлучаюць як ужо апісаныя віды, гэтак яшчэ не апісаныя[4]. Зрабіць дакладную ацэнку агульнай колькасьці жывых віды надзвычай цяжка, таму што гэтая справа часьцяком залежыць ад шэрагу дапушчэньняў пры разьліке колькасьці ў пэўных месцах і потым вылічваньня гэтага паказчыку для ўсяго сьвету. Дасьледаваньне, праведзенае ў 1992 годзе, паказала, што ў Коста-Рыке існуе каля 500 тысячаў відаў жывёлаў і расьлін, зь якіх 365 тысячаў відаў належалі да тыпу суставаногіх. Суставаногія зьяўляюцца адным з самых распаўсюджаных тыпаў шматвузавых арганізмаў, выяўленых у біясфэры[5].
Яны зьяўляюцца важнымі чальцамі марскіх, прэснаводных, наземных і паветраных экасыстэмаў, а таксама зьяўляюцца адной з двух асноўных групаў жывёлаў, якія прыстасаваліся да жыцьця ў сухім навакольлі.
Суставаногія маюць шмат агульнага з колцавымі чарвякамі, асабліва поліхетамі. Аднак праз шэраг арамарфозаў яны дасягнулі вышэйшай ступені дыфэрэнцыяцыі тканінаў і органаў, перш за ўсё нэрвовай сыстэмы й органаў пачуцьцяў, некаторыя групы маюць складаныя паводзіны, якое праяўляецца ў клопаце пра нашчадзтва, здольнасьці да складанай будаўнічай дзейнасьці, грамадзкага жыцьця і нават мове, як то ў вышэйшых перапонкавакрылых.
Як і колцавыя чарвякі, суставаногія ёсьць мэтамэрнымі жывёламі, іхнае цела складаецца з шэрагу сэгмэнтаў, аднак мэтамэрыя суставаногіх рэзка гетэраномная. Групы падобных сэгмэнтаў аб’ядноўваюцца ў аддзелы цела — тагмы. Часьцей за ўсё вылучаюцца тры тагмэ: галава, грудзі й брушка. У павукападобных галава зьліваецца з грудзьмі ў адзіную тагме — галавагрудзі, у трылабітаў і шматножак ёсьць толькі дзьве тагмэ — галава й тулава. Асаблівае значэньне мае працэс цэфалізацыі — утварэньне галавы, дзе сканцэнтраваны органы пачуцьцяў, як то вусікі й вочы, і першаснай перапрацоўкі ежы, то бок ротавы апарат.
Галава складаецца з галоўнай акроны, і некалькіх пярэдніх сэгмэнтаў. На думку большасьці навукоўцаў, акрон гамалягічны прастаміюму колцавым чарвяком. Галава суставаногіх мае шэсьць сэгмэнтаў. Колькасьць сэгмэнтаў, якія ўваходзяць у склад грудзей і брушка, якое сканчаецца анальнай шчылінай, рэзка вагаецца, але ў межах тыпу назіраецца тэндэнцыя да стабілізацыі й памяншэньня іхнай колькасьці. У выніку тагматызацыі аб’ядноўваецца й унутранае ўтрыманьне сэгмэнтаў: адны органы разрастаюцца за кошт іншых раўнацэнных органаў. У прыватнасьці, назіраецца канцэнтрацыя гангліяў нэрвовай сыстэмы ў галаўны мозаг.
Палажэньне групы суставаногіх у таксанамічнай герархіі неадназначнае. З аднаго боку, некаторымі аўтарамі была прапанаваная тэорыя, паводле якой некаторыя падтыпы суставаногіх ня маюць агульнага продка з колцавымі чарвякамі (лац. Annelida). У прыватнасьці, меркавалася, што падтып трахейныя (лац. Uniramia) бліжэй да аніхафораў (лац. Onychophora), чым да астатніх суставаногіх. Іншымі словамі, меркавалася поліфілія суставаногіх. Аднак большасьць навукоўцаў не прыняло гэты пункт гледжаньня, і гэта таксама супярэчыць генэтычным дасьледаваньням.
Зь іншага пункту гледжаньня, больш традыцыйным варыянтам зьяўлялася сьцьвярджэньне, што колцавыя чарвякі - бліжэйшыя сваякі як суставаногіх, гэтак і аніхафораў, грунтуючыся на аднолькавай колькасьці сегмэнтаў. Пазьней некаторыя аўтары сталі казаць пра канвэргентную эвалюцыі, лічачы, што суставаногія бліжэй да нэматода (лац. Nematoda), маючы агульныя зь імі здольнасьці да лінькі. Два верагодныя радаводы вызначаюць два вышэйстаячыя таксоны, да якіх можна было б прылічыць групу суставаногіх жывёлаў: сустаўныя (лац. Articulata) і ліняючыя (лац. Ecdysozoa)[6].
Найстаражытны зь вядомых суставаногіх — спрыгіна (позьні пратэразой) — мае ў будове цела нямала агульнага з колцавымі чарвякамі. Зь іншага боку, не выключаецца, што спрыгіна ставілася да зьніклага тыпу, хоць і надзвычай блізкаму да суставаногіх.
Клясыфікацыя падтаксонаў унутры групы суставаногіх таксама неадназначная. Пяць асноўных падгрупаў адносяць то да падтыпаў, то да клясах. Акрамя гэтых падгрупаў маецца таксама некаторы лік выкапнёвых жывёлаў, у большасьці сваім зь ніжнекембрыйскага пэрыяду, якія цяжка аднесьці да якой-небудзь падгрупы альбо па прычыне непадабенства зь вядомымі групамі, альбо з-за няяснасьці іхных роднасных узаемаадносінаў. Шматножкі й казуркі часьцяком аб’ядноўваюцца ў адну групу непоўнавусых. Некаторыя апошнія дасьледаваньні, аднак, сьведчаць, што шматножкі не бліжэй да казурак, чым да ракападобных.
— сховішча мультымэдыйных матэрыялаў
Суставаногія (па-лацінску: Arthropoda; ад грэцкага Ἀρθρον — «сустаў» і Πούς / ποδός — «нага»), таксама — чэлясаногія — тып першаснаротых жывёлаў, які ўключае вусякоў, ракападобных, павукападобных і шматножак. Паводле колькасьці відаў і сваёй распаўсюджанасьці лічыцца адной з самых разнастайных групаў жывых арганізмаў. Колькасьць відаў суставаногіх перавышае колькасьць відаў ўсіх астатніх жывёлаў разам узятых.
Асноўная асаблівасьць прадстаўнікоў дадзенай групы жывёлаў — наяўнасьць хітынавага вонкавага шкілета.
Суставаногія распаўсюджаныя практычна паўсюль і адыгрываюць даволі значную ролю. Вусякі, разам з сысунамі й птушкамі, — дамінуючая група наземных жывёлаў. Налічваецца ня менш за 1,5 мільёны відаў вусякоў, але магчыма іх зашмат больш. Павукапабодныя й шматножкі, хоць і не дасягнулі такой разнастайнасьці, як вусякі, але таксама шырока распаўсюджаныя. Нарэшце, ракападобныя насяляюць амаль усе шыроты й глыбіні Сусьветнага акіяну. У некаторых рэгіёнах ракападобныя — пануючая група зоаплянктона.
Членконогите (лат. Arthropoda од грчки: ἀρθρον — членче и грчки: πούς/ποδός — нога) се најголемиот и најразновидниот животински тип. Во членконоги спаѓаат раковите, инсектите, многуногите, клештарите и изумрените трилобити. Членконогите се карактеризираат со сегментирано тело прекриено со сегментиран надворешен скелет (егзоскелет), со парни сегментирани додатоци на секој сегмент. Присутен е комплексен нервен систем со дорзален мозок (ганглија), со конективни нерви кои минуваат низ антериорниот крај на дигестивниот систем и вентрален нерв со ганглија во секој телесен сегмент. Имаат отворен тип на циркулаторен систем со дорзално срце во кое крвта тече низ парни отвори (остии) и многу редуцирана телесна празнина (целом). Поради тоа што поврзаниот егзоскелет го блокира растот на организмот, тој мора периоднично да се менува по пат на преслекување. Овој феномен наречен екдиза е карактеристична особина за овој тип животни; овозможува брзо растење и значајна промена во формата на телото сè додека новиот егзоскелет, секретиран од животното, не се стврдне. Членконогите се главно копнени животни, но водните претставници се исто така доста добро познати. Постојат неколку поттипови со шеснаесет класи. Меѓутоа, се среќаваат и разни други систематики.
Кај членконогите телото е покриено со еднослојна кожа што излачува цврст заштитен слој наречен хитин. Хитинот не е подеднакво дебел по целото тело. Помеѓу членчињата тој е потенок и еластичен што овозможува движење на одделни делови на телото. Хитинот го заштитува телото од механички повреди, од губење вода, а воедно тој преставува надворешен скелет за кој се прицврстени мускулите.
Успешноста на членконогите во природата се должи на нивниот цврст надворешен скелет, сегментацијата и поврзаните телесни додатоци. Додатоците се користат за хранење, сетилна рецепција, одбрана и движење. Мускулниот систем е повеќе или помалку потпомогнат од хидрауликата која доаѓа од крвниот притисок создаден од срцето. Хидрауличниот систем е особено добро развиен кај пајаците.
Акватичните членконоги користат жабри за гасна размена. Овие жабри имаат екстензивна површина која е во контакт со околната вода. Копнените членконоги имаат внатрешни биолошки површини кои се специјализирани за размена на гасови. Инсектите и повеќето други копнени видови имаат трахеални системи: воздушни вреќички на кои се надоврзуваат каналчиња чиј друг крај се отвора во пори (наречени спиракули) надвор од телото во епидермалната кутикула. Другите имаат листовидни бели дробови, односно модифицирани жабри за дишење, присутни кај видовите како кокосната краба. Некои делови од нозете на војничките краби се покриени со кислородно апсорбирачка мембрана. Жабрените комори кај копнените краби понекогаш имаат две различни структури: една која е жабреста и служи за дишење во вода и друга специјално адаптирана за преземање на кислородот.
Членконогите имаат отворен циркулаторен систем. Хемолимфата со хемоцијанинот, респираторен пигмент базиран на бакар, се пропелира од страна на серии на срца во телесната празнина каде доаѓа во директен контакт со ткивата. Членконогите се протостоми. Кај нив постои целом, но е редуциран во тенка празнина околу репродуктивните и екскреторните органи, при што доминантна телесна празнина е хемоцелот исполнет со хемолимфа во која се капат органите. Членконожното тело е поделено на серии од различни сегменти, како и од предсегментален акрон кој обично ги потпира сложените и простите очи и постсегментален телсон. Овие сегменти се групирани во најразлични, специјализирани телесни региони наречени тагмата. Секој сегмент поддржува пар на телесни додатоци.
Кутикулата кај членконогите образува ригиден егзоскелет, составен главно од хитин, кој периодично се менува како што животното расте. Овие животни содржат и внатрешна зона (прокутикула) која е изградена од протеин и хитин и е одговорна за силината на надворешниот скелет. Надворешната зона (епикутикула) лежи на површината на прокутикулата. Таа е нехитинозна и претставува комплекс од протеини и липиди. Овозможува влажност и заштита на прокутикулата. Егзоскелетот има форма на чинии наречени склерити на сегментите, како и прстени на додатоците кои ги делат нив на сегменти одделени со зглобови. Овие особини ги одделуваат членконогите од нивните роднини онихофорите и тардиградите, наречени и лобопода.
Трилобитите сочинуваат целосно изумрена група на примитивни морски членконоги. Тие биле многу распространети во камбриумот и ордовикот, а станале истребени цо перм. Нивното зарамнето, овално тело било составено од глава покриена со дорзален штит, торакс, и терминален сегмент (пигидиум). Повеќе од 3.900 видви биле долги од 2,5 до 10 см, а некои планктонски форми биле помали, додека некои биле долги околу 76 см. Riarthrus eatoni е фосилен трилобит, чест во морињата од периодот ордовик.
Мандибулатите ја сочинуваат најголемата и најваријабилната членконожна група и се карактеризираат со присуството на модифицирани телесни додатоци (мандибули) на страната од устата кои ги користат како вилици. Постојат шест класи, сите карактеризирани со различните аспекти на телесната форма.
Членовите на оваа класа се карактеризираат со два пара на антени и два пара на модифицирани додатоци (магзили) кои се користат при хранењето. Постојат околу 40,000 видови на ракови (крустацеи), меѓу кои се јастозите, крабите, копеподите и голем број на минијатурни планктонски форми. Раковите се единствените членконоги кои се главно акватични (повеќето се морски видови). Некои, пак, се распространети во влажни станишта близу до вода. Имаат жабри за респирација. Градниот регион типично има нозе за одење (переиоподи) и опашен дел составен од пар на додатоци (уроподи), како и телсон. Нивните екскреторни органи се модифицирани нефридии што произведуваат разредена урина која содржи голем дел амонијак.
Класата Chilopoda вклучува 5,000 видови на центипеди, од кои сите се копнени. Центипедите се месојади и предатори, кои го имобилизираат својот плен (обично помали артроподи) со помош на нивните отровни канџи. Телото е составено од глава со пар на антени, пар на мандибули и два пара на магзили, како и труп со еден пар на нозе на секој сегмент. Предниот пар на додатоци на трупот (прехензори) е опремен со отровни жлезди. Јувенилните единки можат да имаат помалку додатоци отколку кај адултните. Нови сегменти се додаваат за време на растењето. Хилоподоте се наоѓаат во тропските и умерените климатски појаси.
Постојат околу 8.000 видови во оваа класа, која ги сочинува многуногите. Тие се среќаваат насекаде. Главата има пар на антени , пар на мандибули и два пара на магзили кои обично се споени во единствена уста, хилогнатариум. Многуногите имаат трахеален систем за респирација. Тие се растенојади или сапроби на мртов растителен материјал. Многу претставници се заштитени со жлезди кои произведуваат отров или непријатни соединенија.
Има околу 500 познати видови кои припаѓаат на оваа група. Пауроподите се со меки тела, мали (0,5 до 2 мм во должина), почвени членконоги и се космополити. Тие се елонгирани и имаат 9-11 пара на нозе, но немаат трахеи и срце.
Членовите на класата Symphyla се брзи трчачи кои се долги од 2,5 до 10 см. Класата вклучува околу 160 видови. Тие се главно сапроби на изумрена вегетација, но еден вид, Scutigerella immaculata, е сериозен штетник на одредени посеви. Симфилите имаат дванаесет пара на нозе и се претставени од центипедите.
Класата Insecta е најголемата артроподна класа која се состои од илјадници видови. Освен неколку примитивни или високо модифицирани форми, инсектите се карактеризираат со еден или два пара на крила прикрепени за тораксот. Главата има пар антени, пар мандибули и два пара на модифицирани магзили кои ги формираат усните делови. Абдоменот е добро издиференциран од тораксот и нема додатоци освен редуцирани кои се модифицирани во репродуктивни органи. Типичната глава на инсектите има сложени очи и едно или повеќе прости очи и е прекриена со егзоскелетен штит. Тораксот се состои од три сегменти, од кои секој носи пар на нозе. Последните два сегмента обично имаат пар на крила. Инсектите се главно копнени суштества и поседуваат трахеи за гасна размена. Се карактеризираат со единствени екскреторни органи, познати како Малпигиеви цевчиња, кои се корисни при зачувувањето (конзервирањето) на водата.
Членконогите (лат. Arthropoda од грчки: ἀρθρον — членче и грчки: πούς/ποδός — нога) се најголемиот и најразновидниот животински тип. Во членконоги спаѓаат раковите, инсектите, многуногите, клештарите и изумрените трилобити. Членконогите се карактеризираат со сегментирано тело прекриено со сегментиран надворешен скелет (егзоскелет), со парни сегментирани додатоци на секој сегмент. Присутен е комплексен нервен систем со дорзален мозок (ганглија), со конективни нерви кои минуваат низ антериорниот крај на дигестивниот систем и вентрален нерв со ганглија во секој телесен сегмент. Имаат отворен тип на циркулаторен систем со дорзално срце во кое крвта тече низ парни отвори (остии) и многу редуцирана телесна празнина (целом). Поради тоа што поврзаниот егзоскелет го блокира растот на организмот, тој мора периоднично да се менува по пат на преслекување. Овој феномен наречен екдиза е карактеристична особина за овој тип животни; овозможува брзо растење и значајна промена во формата на телото сè додека новиот егзоскелет, секретиран од животното, не се стврдне. Членконогите се главно копнени животни, но водните претставници се исто така доста добро познати. Постојат неколку поттипови со шеснаесет класи. Меѓутоа, се среќаваат и разни други систематики.
Кај членконогите телото е покриено со еднослојна кожа што излачува цврст заштитен слој наречен хитин. Хитинот не е подеднакво дебел по целото тело. Помеѓу членчињата тој е потенок и еластичен што овозможува движење на одделни делови на телото. Хитинот го заштитува телото од механички повреди, од губење вода, а воедно тој преставува надворешен скелет за кој се прицврстени мускулите.
Үет хөлтний хүрээ (Arthropoda хүрээ, Грек: ἄρθρον буюу arthron - "нийлмэл", ποδός буюу podos - "хөл" гэсэн утгатай) нь шавьж, хавч хэлбэртэн зэргийг багтаасан амьтны аймгийн хамгийн том хүрээ юм. Энэ хүрээнд 1,500,000 орчим зүйл амьтад багтана. Үет хөлтний гол онцлог нь тэдгээрийн бие нь дор хаяж нэг сигмент бүхий үелэсэн бүтэцтэй байна. Хоол боловсруулах систем нь өмнөд, дунд, хойд гэсэн гурван хэсгээс тогтно. Хитин бүрхүүлээр бүрхэгдэж гадаад араг яс үүсгэнэ.
Одоо оршин буй амьтдын>80% нь үет хөлтөн байдаг байна[1]. Үет хөлтөн нь тэнгис, цэнгэг ус, эх газарт түгээмэл тааралдана. Биеийн хэмжээ нь планктоноос эхлээд хэдэн метр хүрнэ. Одоо буй хамгийн том үет хөлтөн бол "Японы аалзан хавч" бөгөөд хөлнийх нь хэмжээг оруулан тооцвол нийт урт нь 3,5 метр хүрдэг байна.Үет хөлтөн нь тав болон түүнээс олон хөлтэй байна.
Үет хөлтний хүрээг дотор нь хэд хэдэн дэд хүрээ болгодог.
Үет хөлтний хүрээ (Arthropoda хүрээ, Грек: ἄρθρον буюу arthron - "нийлмэл", ποδός буюу podos - "хөл" гэсэн утгатай) нь шавьж, хавч хэлбэртэн зэргийг багтаасан амьтны аймгийн хамгийн том хүрээ юм. Энэ хүрээнд 1,500,000 орчим зүйл амьтад багтана. Үет хөлтний гол онцлог нь тэдгээрийн бие нь дор хаяж нэг сигмент бүхий үелэсэн бүтэцтэй байна. Хоол боловсруулах систем нь өмнөд, дунд, хойд гэсэн гурван хэсгээс тогтно. Хитин бүрхүүлээр бүрхэгдэж гадаад араг яс үүсгэнэ.
Одоо оршин буй амьтдын>80% нь үет хөлтөн байдаг байна. Үет хөлтөн нь тэнгис, цэнгэг ус, эх газарт түгээмэл тааралдана. Биеийн хэмжээ нь планктоноос эхлээд хэдэн метр хүрнэ. Одоо буй хамгийн том үет хөлтөн бол "Японы аалзан хавч" бөгөөд хөлнийх нь хэмжээг оруулан тооцвол нийт урт нь 3,5 метр хүрдэг байна.Үет хөлтөн нь тав болон түүнээс олон хөлтэй байна.
Үет хөлтний хүрээг дотор нь хэд хэдэн дэд хүрээ болгодог.
Заламгай амьсгалууртан (Branchiata) Трахейтан (Tracheata) Трилобит хэлбэртэн (Trilobitomorpha) Хелицертэн (Chelicerata) зэрэг.अर्थोपोडा( अंंग्रेजी भाषा: Arthropoda|) एक मेरुदण्ड नभएको जीवहरूको फाइलम हो । यसमा पर्ने जीवहरूको जोर्नीदार खुुुुट्टहरू हुन्छन। यिनिहरू मध्ये केही जमिनमा, केेही पानीमा र केेही हावामा रहन्छन्। यो जन्तुु विज्ञानको सबैभन्दा बढी विविधता भएको फाइलम हो। यसमा पाँँच वटा सव-फाइलमहरू पर्छन् ती हुन्
१• क्रुुस्टासिया(Crustacea)
२• मेरियापोडा(Meriapoda)
३• इन्सेक्ट्रा(Insectra)
४• एराक्निडा(Arachnida)
सन्धिपाद (अर्थोपोडा) प्राणी जगत का सबसे बड़ा संघ है। पृथ्वी पर सन्धिपाद की लगभग दो तिहाई जातियाँ हैं, इसमें कीट भी सम्मिलित हैं। इनका शरीर सिर, वक्ष और उदर में बँटा रहता है। शरीर के चारों ओर एक खोल जैसी रचना मिलती है। प्रायः सभी खंडों के पार्श्व की ओर एक संधियुक्त शाखांग होते हैं। सिर पर दो संयुक्त नेत्र होते हैं। ये जन्तु एकलिंगी होते हैं और जल तथा स्थल दोनों स्थानों पर मिलते हैं। तिलचट्टा, मच्छर, मक्खी, शतपाद, झिंगा, केकड़ा आदि इस संघ के प्रमुख जन्तु हैं।
सन्धिपाद (अर्थोपोडा) प्राणी जगत का सबसे बड़ा संघ है। पृथ्वी पर सन्धिपाद की लगभग दो तिहाई जातियाँ हैं, इसमें कीट भी सम्मिलित हैं। इनका शरीर सिर, वक्ष और उदर में बँटा रहता है। शरीर के चारों ओर एक खोल जैसी रचना मिलती है। प्रायः सभी खंडों के पार्श्व की ओर एक संधियुक्त शाखांग होते हैं। सिर पर दो संयुक्त नेत्र होते हैं। ये जन्तु एकलिंगी होते हैं और जल तथा स्थल दोनों स्थानों पर मिलते हैं। तिलचट्टा, मच्छर, मक्खी, शतपाद, झिंगा, केकड़ा आदि इस संघ के प्रमुख जन्तु हैं।
সন্ধিপদী প্ৰাণী হৈছে বহিঃকংকাল যুক্ত অমেৰুদণ্ডী প্ৰাণী, খণ্ডিত দেহ আৰু উপাংগবোৰ সন্ধিযুক্ত বা জোৰালগা। পতংগ আদিকে ধৰি সন্ধিপদীবোৰ, আৰ্থপডা (Arthropoda) পৰ্বৰ অন্তৰ্গত। সন্ধিপদীৰ প্ৰধান লক্ষণ হৈছে, সিঁহতৰ পদবোৰ (ভৰি) জোৰালগা আৰু α-কাইটিন আৰু/নাইবা কেলচিয়াম কাৰ্বনেটৰ দ্বাৰা গঠিত কিউটিকল্ থাকে। সন্ধিপদীৰ দেহটো কেইবাটাও খণ্ডেৰে গঠিত আৰু প্ৰতিটো খণ্ডতে এজোৰা উপাংগ থাকে। সন্ধিপদীবোৰে পৰ্যায়ক্ৰমে মোট সলাই সিঁহতৰ কঠিন খোলাটো পৰিবৰ্তন কৰি থাকে। পৰিৱেশৰ লগত খাপ খাব পৰা বিশেষ যোগ্যতাৰ ফলত ইহঁত আটাইতকৈ বেছি প্ৰজাতিযুক্ত জীৱ বিচাপে পৰিগণিত হৈছে। বৰ্তমানলৈকে প্ৰায় এক নিযুটতকৈও অধিক সন্ধিপদী প্ৰাণীৰ বিষয়ে জনা যায়, যিটো জ্ঞাত জীৱিত প্ৰাণীৰ প্ৰায় ৮০% ত কৈও অধিক, ইয়াৰে কিছুমান, অন্য প্ৰাণী জীয়াই থাকিব নোৱাৰা শুকাম পৰিৱেশতো বসবাস কৰে। ইহঁতৰ আকাৰ আনুবীক্ষণিক শৈৱালৰ পৰা কেইবা মিটাৰ পৰ্যন্ত দীঘল হব পাৰে। সন্ধিপদীৰ প্ৰাথমিক আভ্যন্তৰিক গহ্বৰটোকহিম'চেল বোলে, তাতে ইহঁতৰ আভ্যন্তৰিণ অংগবোৰ থাকে, আৰু ইয়াৰ মাজেৰেই হিম'লিম্ফ - তেজৰ সমধৰ্মী - চলাচল কৰে; ইহঁত মুক্ত পৰিবহন তন্ত্ৰী। বাহ্যক অংগবোৰৰ দৰই, সন্ধিপদীৰ আভ্যন্তৰিণ অংগবোৰো খণ্ডযুক্ত। সিঁহতৰ স্নায়ু তন্ত্ৰ "চামৰা-সদৃশ", যুৰীয়া পৃষ্ঠীয় স্নায়ু ৰজ্জু প্ৰতিটো খণ্ডৰ মাজেৰে গৈ প্ৰতিটো খণ্ডতে যুৰীয়া গেংলিয়া গঠন কৰে। সিঁহতৰ মুণ্ড বহুতো খণ্ডেৰে গঠিত, আৰু মগজুটো এই খণ্ডবোৰত থকা গেংলিয়াবোৰ লগ লাগি গঠন হয় আৰু খাদ্যনলীৰ চাৰিওফালে আগুৰি থাকে। সন্ধিপদীবোৰ বসবাস কৰা পৰিৱেশ আৰু উপপৰ্বৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি সিহঁতৰ শ্বাসতন্ত্ৰ আৰু ৰেচন তন্ত্ৰৰ ভিন্নতা পৰিলক্ষিত হয়।
দেহৰ প্ৰতিটো খণ্ডত এজোৰকৈ উপাঙ্গ থাকে। ইহঁতৰ দেহ ত্ৰিস্তৰীয় আৰু দেহত প্ৰকৃত চিলম বা গহ্বৰ আছে। ইহঁতৰ পাচন তন্ত্ৰ সম্পূৰ্ণ আৰু ই মুখছিদ্ৰৰ পৰা পায়ুছিদ্ৰ পৰ্যন্ত বিস্তৃত। দেহৰ পৃষ্ঠদেশত হৃৎপিণ্ড আৰু ধমনীৰ দ্বাৰা মুক্ত সংবহনতন্ত্ৰ গঠিত। ইহঁতৰ দেহত বুক গিল (book gill), বুক লাঙ (book lung) বা শ্বাসনলী (trachea) ইত্যাদিয়ে শ্বসন অঙ্গৰ কাম কৰে। মালপিজিয়ান নলিকা (malpighian tubule), সেউজীয়া গ্ৰন্থি (green gland), কক্সাল গ্ৰন্থি (coxal gland) ইত্যাদিয়ে ৰেচন অঙ্গৰ কাম কৰে। স্নায়ুতন্ত্ৰ উন্নত ধৰণৰ, অৰ্থাৎ মস্তিষ্ক আৰু এযোৰ নিৰেট স্নায়ুৰজ্জু, বক্ষ আৰু উদৰ গেংগ্লিয়াৰ দ্বাৰা গঠিত হয়। ইহঁত সাধাৰণত্ একলিঙ্গ প্ৰাণী। যৌন দ্বিৰূপতা দেখা যায়। পূঞ্জাক্ষি বা সৰলাক্ষী থাকে।
কেঁকোৰা, মিছামাছ, ক্ৰেফিছ আদি ক্ৰাষ্টাচিয়ান বহু যুগৰে পৰা মানুহৰ খাদ্য হিচাপে ব্যৱহাৰ হৈ আহিছে আৰু বৰ্তমান ব্যৱসায়িক ভাৱে ইহঁতৰ যথেষ্ট চাহিদা আছে।[3] পতংগ আৰু ইহঁতৰ পলুবোৰ বিশ্বজুৰি কেঁচাকৈ বা সিজাই মাংস হিচাপে গ্ৰহণ কৰা হয়। কিন্তু কিছুমান ইউৰোপীয়ান, হিন্দু আৰু ইছলাম ধৰ্মী সমাজত কমকৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয়।[4][5] কম্বডিয়াত সিদ্ধ টেৰেণ্টুলাক অতি সুস্বাদু আহাৰ হিচাপে গণ্য কৰা হয়।[6][7][8] আৰু দক্ষিণ ভেনেজুৱেলাৰ পায়াৰোৱা (Piaroa) জনগোষ্ঠীয়ে ইহঁতৰ মুখ্য প্ৰতিৰক্ষা তন্ত্ৰ অৰ্থাৎ শুং বোৰ গুচাই ভক্ষণ কৰে।[9]
কৃষি ক্ষেত্ৰতো সন্ধিপদী প্ৰাণীৰ অৱদান উল্লেখযোগ্য। পৰাগ সংযোগৰ মূল বাহক হিচাপে ইহঁতে খাদ্য উৎপাদন তথা উদ্ভিদৰ প্ৰজননত অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে।[10] পৰাগ সংযোগৰ উপৰিও, মৌ মাখিয়ে মৌ উৎপাদন কৰে, এই মৌ ৰস হৈছে বহুতো উদ্যোগ আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় ব্যৱসায়ৰ মূল উপাদান।[11]
মধ্য আমেৰিকাত মায়া সভ্যতাত এটা পতংগ প্ৰজাতিৰ পৰা ৰঙা ডাই উৎপাদন কৰা হৈছিল।[12]
সন্ধিপদী প্ৰাণীয়ে মানুহৰ বহু উপকাৰ কৰে যদিও যথেষ্ট অপকাৰো সাধন কৰে। পতংগৰ পৰাই বহুতো সংক্ৰামক ৰোগ বিয়পে।
বহুতো সন্ধিপদী বিষাক্ত, ইহঁতৰ দংশন আৰু কামোৰত মানুহৰ ওপৰত বিভিন্ন প্ৰভাৱ পৰে। বহুতো পতংগই দংশন কৰাৰ ফলৰ বিভিন্ন ৰোগৰ সৃষ্টি হয়। কিছুমান পতংগই মানুহৰ তেজ শোষণ কৰে।[13] টিক (Tick)ৰ পৰা মানুহৰ টিক পেৰালাইছিছ আৰু বহুতো পৰজীৱি−জনিত ৰোগ হয়।[14] কিছুমান পতংগ তথা চাঁহীয়ে কামুহিলে খজুৱতী হয়,[15] আৰু অন্য কিছুমানে এলাৰ্জি ৰোগ, যেনে হেই ফিভাৰ, এজমা, আৰু এস্থমা আদি সৃষ্টি কৰে।[16]
আনহাতে বহুতো সন্ধিপদী বিশেষকৈ পতংগ আৰু চাঁহী (মাইট) কৃষি তথা অৰণ্যত অপকাৰী কীট হিচাপে যথেষ্ট ক্ষতিসাধনো কৰে।[17][18] ভাৰোৱা ডেষ্ট্ৰাক্টৰ (Varroa destructor) নামৰ চাঁহী বিধ বিশ্বজুৰি মৌ পালক সকলৰ বাবে এটা আটাইতকৈ ডাঙৰ সমস্যাত পৰিণত হৈছে।[19] এই কীট সমূহ নিয়ন্ত্ৰণৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা কীতনাশক দৰৱে মানুহৰ স্বাস্থ্যৰ যথেষ্ট ক্ষতি সাধন কৰাৰ লগতে জীৱ বৈচিত্ৰৰ ওপৰতো প্ৰভাৱ পেলাই।[20] বৰ্তমান বিজ্ঞানীসকলে কিছুমান চিকাৰী চাঁহী ব্যৱহাৰ কৰি অপকাৰী চাঁহী নিয়ন্ত্ৰণৰ কৌশল আবিস্কাৰ কৰিছে।[21][22]
সন্ধিপদী প্ৰাণী হৈছে বহিঃকংকাল যুক্ত অমেৰুদণ্ডী প্ৰাণী, খণ্ডিত দেহ আৰু উপাংগবোৰ সন্ধিযুক্ত বা জোৰালগা। পতংগ আদিকে ধৰি সন্ধিপদীবোৰ, আৰ্থপডা (Arthropoda) পৰ্বৰ অন্তৰ্গত। সন্ধিপদীৰ প্ৰধান লক্ষণ হৈছে, সিঁহতৰ পদবোৰ (ভৰি) জোৰালগা আৰু α-কাইটিন আৰু/নাইবা কেলচিয়াম কাৰ্বনেটৰ দ্বাৰা গঠিত কিউটিকল্ থাকে। সন্ধিপদীৰ দেহটো কেইবাটাও খণ্ডেৰে গঠিত আৰু প্ৰতিটো খণ্ডতে এজোৰা উপাংগ থাকে। সন্ধিপদীবোৰে পৰ্যায়ক্ৰমে মোট সলাই সিঁহতৰ কঠিন খোলাটো পৰিবৰ্তন কৰি থাকে। পৰিৱেশৰ লগত খাপ খাব পৰা বিশেষ যোগ্যতাৰ ফলত ইহঁত আটাইতকৈ বেছি প্ৰজাতিযুক্ত জীৱ বিচাপে পৰিগণিত হৈছে। বৰ্তমানলৈকে প্ৰায় এক নিযুটতকৈও অধিক সন্ধিপদী প্ৰাণীৰ বিষয়ে জনা যায়, যিটো জ্ঞাত জীৱিত প্ৰাণীৰ প্ৰায় ৮০% ত কৈও অধিক, ইয়াৰে কিছুমান, অন্য প্ৰাণী জীয়াই থাকিব নোৱাৰা শুকাম পৰিৱেশতো বসবাস কৰে। ইহঁতৰ আকাৰ আনুবীক্ষণিক শৈৱালৰ পৰা কেইবা মিটাৰ পৰ্যন্ত দীঘল হব পাৰে। সন্ধিপদীৰ প্ৰাথমিক আভ্যন্তৰিক গহ্বৰটোকহিম'চেল বোলে, তাতে ইহঁতৰ আভ্যন্তৰিণ অংগবোৰ থাকে, আৰু ইয়াৰ মাজেৰেই হিম'লিম্ফ - তেজৰ সমধৰ্মী - চলাচল কৰে; ইহঁত মুক্ত পৰিবহন তন্ত্ৰী। বাহ্যক অংগবোৰৰ দৰই, সন্ধিপদীৰ আভ্যন্তৰিণ অংগবোৰো খণ্ডযুক্ত। সিঁহতৰ স্নায়ু তন্ত্ৰ "চামৰা-সদৃশ", যুৰীয়া পৃষ্ঠীয় স্নায়ু ৰজ্জু প্ৰতিটো খণ্ডৰ মাজেৰে গৈ প্ৰতিটো খণ্ডতে যুৰীয়া গেংলিয়া গঠন কৰে। সিঁহতৰ মুণ্ড বহুতো খণ্ডেৰে গঠিত, আৰু মগজুটো এই খণ্ডবোৰত থকা গেংলিয়াবোৰ লগ লাগি গঠন হয় আৰু খাদ্যনলীৰ চাৰিওফালে আগুৰি থাকে। সন্ধিপদীবোৰ বসবাস কৰা পৰিৱেশ আৰু উপপৰ্বৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি সিহঁতৰ শ্বাসতন্ত্ৰ আৰু ৰেচন তন্ত্ৰৰ ভিন্নতা পৰিলক্ষিত হয়।
ਆਰਥਰੋਪੋਡਇੱਕ ਰੀੜ੍ਹਰਹਿਤ ਜੰਤੂ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਖੋਲ ਵਰਗੀ ਰਚਨਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਸਿਰ, ਛਾਤੀ ਅਤੇ ਉਦਰ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਰਥਰੋਪੋਡ ਆਰਥਰੋਪੋਡਾ ਸੰਘ ਦੇ ਰੁਕਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (ਯੂਨਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ἄρθρον árthron, "ਜੋੜ", ਅਤੇ πούς pous (gen. ਪੋਡੋਜ ਤੋਂ), ਅਰਥਾਤ "ਪੈਰ" ਜਾਂ "ਲੱਤ", ਇਸ ਦਾ ਮਿਲਵਾਂ ਅਰਥ "ਜੁੜੀਆਂ ਲੱਤਾਂ" ਹੈ।[2]) ਇਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਜਗਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੰਘ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਤੇ ਲਗਪਗ ਦੋ ਤਿਹਾਈ ਜਾਤੀਆਂ ਆਰਥਰੋਪੋਡ ਹਨ।
સંધિપાદ (અંગ્રેજી: Arthropod) એ પ્રાણીસૃષ્ટિનો સૌથી મોટો સમુદાય છે. આ પ્રકારના પ્રાણીઓ સાંધાવાળા ઉપાંગો ધરાવે છે તેથી તે સંધિપાદ કહેવામાં આવે છે. જીવનની શક્યતા હોય તેવી કોઈ પણ જગ્યાએ આ સમુદાયનાં પ્રાણીઓ જોવા મળે છે. તેઓ જમીનમાં, જમીન ઉપર, મીઠા પાણીમાં, ખારા પાણીમાં-સમુદ્રમાં કોઈ પણ ઊંડાઈએ, ઉષ્ણકટિબંધ તેમજ શીત કટિબંધ પ્રદેશોમાં અને હવામાં વસવાટ કરે છે. તેમાંના કેટલાક પ્રાણીઓ સમુહમાં જીવન ગાળે છે જેવા કે, મધમાખી, કીડી, ઊધઈ વગેરે કીટકો. આ સમુદાયનાં સામાન્ય પ્રાણીઓ આદિસંધિપાદ (ઉદા. પેરિપેટસ); સ્તરકવછી (ઉદા. કરચલાં, જિંગા); કીટક (ઉદા. પતંગિયાં, માખી, વંદો વગેરે) અને અષ્ટપાદ (ઉદા. કરોળિયા, વીંછી વગેરે) છે. [૧]
આ સમુદાયનાં પ્રાણીઓમાં કાઈટીનયુક્ત બાહ્યકંકાલ અને સાંધાવાળા પગ તે મુખ્ય વિશેષતા છે. શરીર દ્રિપાર્શ્વ સમરચના ધરાવે છે. તેઓ તેમનું જીવન સ્વોપજીવી કે પરોપજીવી તરીકે ગુજારે છે. આ પ્રાણીઓ ત્રિગર્ભસ્તરીય અને ખંડયુક્ત શરીરવાળાં હોય છે. ખંડો બહારથી જોડાયેલા હોય છે અને શરીર મુખ્ય ત્રણ ભાગોમાં વહેંચાયેલું દેખાય છે: અગ્રથી પશ્વબાજુ તરફ જતાં આ વિભાગોને અનુક્રમે શિર્ષ, ઉરસ અને ઉદર કહેવામાં આવે છે. કેટલાક પ્રાણીઓમાં શિર્ષ અને ઉરસ જોડાઈ સંયુક્ત ભાગરૂપે શિરોરસ બને છે તો કેટલાકમાં ઉરસ તેમજ ઉદર જોડાઇ જઈ ઉરોદર બને છે. મહદંશે આ પ્રાણીઓનાં સાંધાવાળા ઉપાંગો પ્રત્યેક ખંડમાં એક જોડરૂપે આવેલા હોય છે. શરીરમાં રેખિત સ્નાયુઓ વિપુલ પ્રમાણમાં હોય છે. શરિર પરનું બાહ્યકંકાલ કાઈટીનનું બનેલું હોય મજબૂત હોય છે. આ બાહ્યકંકાલ અવારનવાર શરીર પરથી નિર્મોચન ક્રિયા દ્વારા ઉતરી જાય છે અને નવું બાહ્યકંકાલ અધિચર્મમાંથી કાઈટીનનાં સ્ત્રાવથી તૈયાર થાય છે. અગ્રાંત્ર, મધ્યાંત્ર અને પશ્ચાંત્ર એમ ત્રણ ભાગમાં વગેંચાયેલું વિકસિત પાચનતંત્ર તેઓ ધરાવે છે. આ પ્રાણીઓમાં શ્વસન માટે ઝાલરો, શ્વસનનલિકાઓ, ફેફસાપોથી વગેરે વિશિષ્ટ અવયવો આવેલાં છે. રુધિરાભિસરણ તંત્ર ખુલ્લા પ્રકારમુ હોય છે. શરીરગુહાનું સ્થાન રુધિરગુહાએ લીધેલુ હોય છે, તેથી ઉત્સર્ગિકાઓનો અભાવ હોય છે. હ્રદય પૃષ્ઠબાહુએ આવેલું હોય છે. ઉત્સર્જન હરિતપિંડ, માલ્પિધિની નલિકાઓ વગેરે અવયવો દ્વારા થાય છે. નિર્મોચન ક્રિયા પણ ઉત્સર્જનમાં ભાગ ભજવે છે. આ સમુદાયના બધા પ્રાણીઓ એકલિંગી હોય છે. તેમનામાં ફલન આંતરફલનથી થાય છે. મહંદશે તેઓ ઈંડામાંથિ રૂપાંતરણ પામી પુખ્તાવસ્થા પ્રાપ્ત કરે છે..[૨]
સંધિપાદ (અંગ્રેજી: Arthropod) એ પ્રાણીસૃષ્ટિનો સૌથી મોટો સમુદાય છે. આ પ્રકારના પ્રાણીઓ સાંધાવાળા ઉપાંગો ધરાવે છે તેથી તે સંધિપાદ કહેવામાં આવે છે. જીવનની શક્યતા હોય તેવી કોઈ પણ જગ્યાએ આ સમુદાયનાં પ્રાણીઓ જોવા મળે છે. તેઓ જમીનમાં, જમીન ઉપર, મીઠા પાણીમાં, ખારા પાણીમાં-સમુદ્રમાં કોઈ પણ ઊંડાઈએ, ઉષ્ણકટિબંધ તેમજ શીત કટિબંધ પ્રદેશોમાં અને હવામાં વસવાટ કરે છે. તેમાંના કેટલાક પ્રાણીઓ સમુહમાં જીવન ગાળે છે જેવા કે, મધમાખી, કીડી, ઊધઈ વગેરે કીટકો. આ સમુદાયનાં સામાન્ય પ્રાણીઓ આદિસંધિપાદ (ઉદા. પેરિપેટસ); સ્તરકવછી (ઉદા. કરચલાં, જિંગા); કીટક (ઉદા. પતંગિયાં, માખી, વંદો વગેરે) અને અષ્ટપાદ (ઉદા. કરોળિયા, વીંછી વગેરે) છે.
கணுக்காலிகள் ((
ஒலிப்பு ) (Arthropod) என்பவை விலங்குகளின் பிரிவில் ஒரு மிகப் பெரிய தொகுதி. ஆறு கால்கள் கொண்ட பூச்சிகளும், வண்டுகளும், தேளினங்களும், எட்டுக்கால் பூச்சி, சிலந்திகளும், நண்டுகளும் அடங்கிய மிகப் பெரிய உயிரினப்பகுப்பு. இன்று மனிதர்களால் அறிந்து விளக்கப்பட்ட விலங்குகளில் 80% க்கும் மேல் கணுக்காலிகளைப் பற்றியவைதாம். கணுக்காலிகளை அறிவியலில் ஆர்த்ரோபோடா (Arthropoda) என்பர். இது கிரேக்க மொழியில் உள்ள ἄρθρον ஆர்த்ரோ (= இணைக்கப்பட்ட, கணு) என்னும் சொல்லும் ποδός (போடொஸ் = கால்) என்னும் சொல்லும் சேர்ந்து ஆக்கப்பட்டது. கணுக்காலிகளுக்குக் கடினமான புறவன்கூடு உண்டு. இவற்றின் உடல், பகுதி பகுதியாக, அதாவது கண்டங்களாகப் பிரிக்கப்பட்டுள்ள அமைப்பு கொண்டது. இவற்றின் கால்கள் இணை இணையாக ஒவ்வொரு உடற் கண்டத்திலும் உள்ளன. பிப்ரவரி 29, 2016 அன்று, 2013ல் தெற்குச் சீனாவில் கண்டெடுக்கப்பட்ட சுமார் 52 கோடி (520 மில்லியன்) ஆண்டுகள் பழமையான கணுக்காலியின் தொல்படிம மேட்டின் கூடுதல் படிமம் மற்றும் கள ஆய்வில் அதன் வயிற்றின் கீழ்ப்பகுதியில் செல்லும் கயிறு போன்ற ஒன்று அதன் கீழ்நரம்பு வடம் எனப் புரசீடிங்சு ஓப் நேச்சரல் அகாடமி ஆப் சயன்சசு இதழில் அறிக்கை வெளியிட்டுள்ளனர். [1]
கணுக்காலிகளில் பிளாங்க்டன் (plankton) வகையைச் சேர்ந்தவையின் 0.25 மி.மீ. அளவில் இருந்து, 20 கிலோ கிராம் எடையுடன் 4 மீட்டர் (12-13 அடிகள்) கால் விரிப்பு அகலம் கொண்ட மிகப்பெரிய நிப்பானிய எட்டுக்கால் நண்டு வரை மிகப்பல வகைகள் உள்ளன.
கணுக்காலிகளை வேறுபடுத்திக் காட்டும் முக்கிய மூன்று இயல்புகள்:
இவை பார்வைக்காகக் கூட்டுக்கண்களையும் ஒசிலி எனும் பார்வைப் புலனங்கத்தையும் பயன்படுத்துகின்றன. பூச்சிகளில் கூட்டுக்கண்ணே பிரதானமான பார்வைப் புலனங்கமென்றாலும், சிலந்திகளில் ஒசிலிகளே பிரதான பார்வைப் புலனங்கங்களாகும். பூச்சிகளின் ஒசிலிக்களால் ஒளி வரும் திசையை மாத்திரமே கணிக்க முடியும். எனினும் சிலந்திகளின் ஒசிலிக்களால் முழு உருவத்தையும் கணித்துக்கொள்ள முடியும். கேம்பிரியன் காலப்பகுதியிலிருந்து கணுக்காலிகள் பூமியில் உள்ளன. அவற்றின் உடலகக் கட்டமைப்பின் சிறப்புத் தன்மையால், விலங்குகளில் அதிகளவான இனங்களும், அதிகளவான தனியன்களும் கணுக்காலிகளாக உள்ளன. எனவே இவையே விலங்குக் கூட்டங்களுள் அதிக வெற்றியுடைய கூட்டமாக உள்ளன. எனினும் உலகிலுள்ள உயிரினங்களுள் பாக்டீரியாக்களே அதிக இனங்களையும், அதிக தனியன்களையும் கொண்ட கூட்டமாகும்.
கணுக்காலிகள் மனித வாழ்வில் பல்வேறு தாக்கங்களைக் காட்டுகின்றன. நாம் உண்ணும் உணவில் முக்கியப் பங்கை வகிக்கும் இறால், நண்டு என்பன கணுக்காலிகளே. ஒவ்வொரு வருடமும் பயிர்களின் அறுவடைக்கு முன்னமும் பின்னரும் பயிரையும் விளைச்சலையும் அழித்துப் பல கோடி ரூபாய் நஷ்டத்தை ஏற்படுத்தும் பீடைகளில் அதிகமானவை கணுக்காலிகளே. தாவரங்களின் தேனை உறிஞ்சி அவற்றின் மகரந்தச் சேர்க்கைக்கு உதவும் வண்ணத்துப் பூச்சிகளும், தேனீக்களும் கணுக்காலிகளாகும். எறும்புகளும் இக்கூட்டத்தைச் சேர்ந்தவையே ஆகும். எனவே உயிரினப் பல்வகைமையில் கணுக்காலிகள் முக்கியப் பங்கை வகிக்கின்றன.
ஒரு கணிப்பின் படி இதுவரை அறியப்பட்ட கணுக்காலி இனங்களின் எண்ணிக்கை கிட்டத்தட்ட 1,170,000 ஆகும். எனினும் புவியில் வாழும் கணுக்காலி இனங்களின் உண்மையான எண்ணிக்கை 5-10 மில்லியன்கள் எனக் கணிப்பிடப்பட்டுள்ளது. இவற்றின் எண்ணிக்கை ஒரு பிரதேசத்தின் சராசரி இனப்பல்வகைமையைக் கொண்டே கணிக்கப்படுகின்றது. எனினும் துருவப் பிரதேசங்களை விட அயனமண்டலப் பிரதேசங்களின் கணுக்காலி இனங்களின் பல்வகைமை மிக அதிகமாகும். 1992ஆம் ஆண்டில் மேற்கொள்ளப்பட்ட ஆய்வின் படி கோஸ்டா ரிகா எனும் சிறிய அயன மண்டல நாட்டில் மாத்திரம் 365,000 கணுக்காலி இனங்கள் உள்ளன. எனினும் துருவங்களுக்கருகிலுள்ள மிகப்பெரிய நாடுகளிலும் இவ்வெண்ணிக்கை இதை விடக் குறைவாகவும் காணப்படலாம்.
கணுக்காலிகளின் மிக முக்கியமான தனித்துவமான இயல்பு மூட்டுள்ள தூக்கங்களைக் கொண்டிருத்தலும், கைட்டினாலான புறவன்கூட்டைக் கொண்டிருத்தலுமாகும். இம்மூட்டுள்ள தூக்கங்கள் கணுக்காலிகளின் இடப்பெயர்ச்சி, உணவுண்ணல், புலனுகர்ச்சி போன்றவற்றிற்கு உதவும். இவை இருபக்கச் சமச்சீருள்ள, முப்படை கொண்ட, அனுப்பாத்து துண்டுபட்ட உடலுடைய விலங்குகளாகும். இவற்றிற்குப் பூரணமான உணவுக்கால்வாய் உண்டு. கணுக்காலிகள் திறந்த குருதிச்சுற்றோட்டத் தொகுதியை உடையவையாகும். இவை ஒடுக்கப்பட்ட உடற்குழியையும் நன்கு விருத்தியடைந்த குருதிக் குழியையும் கொண்டுள்ளன. நன்கு விருத்தியடைந்த வரித்தசை காணப்படும். இக்கூட்டத்தில் தலையாகு செயலும், புறத்தே குறித்த எண்ணிக்கையான உடற்துண்டங்கள் இணைவதன் மூலம் தக்குமா ஆகும் செயலும் சிறப்படைந்து காணப்படுபவை. பூச்சிகளில் தலை, நெஞ்சறை, வயிறு என மூன்று தக்குமாக்களும் (Tagma) நண்டு, இறால் பொன்ற கிரஸ்டீசியன்களில் தலைநெஞ்சு, வயிறு என இரண்டு தக்குமாக்களும் உள்ளன. முளையவிருத்தி இயல்புகளின் அடிப்படையில் கணுக்காலிகள் புரொட்டோஸ்டோம் விலங்குகளாகும். அதாவது இவற்றின் முளைய விருத்தியில் சமிபாட்டுத் தொகுதியில் முதலில் விருத்தியடைவது அவற்றின் வாயாகும். எனினும் முள்ளந்தண்டுளிகள் போன்ற Deutorosome விலங்குகளில் குதமே முதலில் விருத்தியடைகின்றது. வாழும் சூழலுக்கேற்றபடி இனங்களின் சுவாசத்தொகுதியும் இனப்பெருக்க முறையும் வேறுபடுகின்றன. நீரில் வாழும் கணுக்காலிகள் பொதுவாகப் புறக்கருக்கட்டல் முறையையும், நில வாழ் கணுக்காலிகள் அகக்கருக்கட்டல் முறையையும் பின்பற்றுகின்றன.
கணுக்காலிகளின் புறவன்கூடு ஓரளவுக்கு மிகவும் பலமானதாகும். இது அவற்றை அதிக வெப்பநிலை, நீரிழப்பு, பாதகமான கதிர்வீச்சிலிருந்து பாதுகாக்கின்றது. எனினும் இவ்வாறு உறுதியான புறவன்கூட்டுடன் கணுக்காலியொன்றால் வளர்ச்சியடைய முடியாது. எனவே இவற்றின் வளர்ச்சிக்காலத்தில் புறவன்கூட்டை அகற்றிய பின்னரே வளர்கின்றன. வளர்ந்த பின்னர் புதிய உறுதியான புறவன்கூட்டை ஆக்குகின்றன. அடுத்த வளர்ச்சிக் கட்டத்தில் மீண்டும் இவ்வாறு தோல் கழற்றப்படும். எனவே இவற்றின் வளர்ச்சியொழுங்கு நேரியதாகக் காணப்படாது. புறத்தோலை அகற்ற முன்னர் இவை உணவுண்பதை நிறுத்தி விடும். பின்னர் நொதியங்களைச் சுரந்து புறவன்கூடு உடலுடன் பொருந்தியுள்ள பகுதியை நீக்கி விடுகின்றன. அதிகளவான வளியையும், நீரையும் உடலினுள் எடுத்து உடலை ஊதச் செய்து பழைய புறவன்கூட்டை உடைத்து நீக்கி விடுகின்றன. அனேகமான கணுக்காலிகள் தங்களது நீக்கப்பட்ட பழைய புறவன்கூட்டை உண்டு விடுகின்றன. பழைய புறவன்கூட்டை நீக்கும் போதே மெல்லிய உறுதியற்ற புதிய புறவன்கூடு உருவாகியிருக்கும். எனினும் இது உறுதி பெறும் வரை கணுக்காலிக்குச் சிறந்த பாதுகாப்பை அளிக்காது. எனவே வளர்ச்சியடையும் காலத்திலேயே அனேகமான கணுக்காலிகள் ஊனுண்ணிகளால் தாக்கப்பட்டு இறக்கின்றன.
அனேகமான நீர்வாழ் கிரஸ்டேசியன்களில் புறக்கருக்கட்டல் நிகழும். அனைத்து நிலவாழ் கணுக்காலிகளிலும் அகக்கருக்கட்டலே நிகழ்கின்றது. அதாவது சூழ் பெண்ணங்கியின் உடலினுள்ளேயே இருக்கும் படியாக அசையும் விந்துக்கள் மூலம் கருக்கட்டப்படுவது. சில அங்கிகளில் மாத்திரம் கன்னிப்பிறப்பு காணப்படுகின்றது. அதாவது ஆணங்கியின் துணையின்றி சந்ததியை உருவாக்கல். கருக்கட்டலின் பின்னர் அனேகமான கணுக்காலிகள் முட்டையீனுகின்றன. சில தேள் இனங்கள் மட்டும் சூற்பிள்ளையீனல் (முட்டை தாயினுள்ளேயே பொரித்து குட்டி ஈனப்படல்) காணப்படுகின்றது. பல கணுக்காலிகள் உருமாற்ற விருத்தியைக் காண்பிக்கின்றன. சில குடம்பிப் பருவமுள்ள நிறையுருமாற்றத்தையும், சில அணங்குப் பருவமுள்ள குறையுருமாற்றத்தையும் காண்பிக்கின்றன. கிறஸ்டேசியன்களில் பொதுவாக முட்டையிலிருந்து நோப்பிளியஸ் எனும் குடம்பிப் பருவம் வெளிவரும். சில கணுக்காலிகளில் நேர்விருத்தி (முட்டையிலிருந்து சிறிய நிறையுடலி வெளிவரல்) முறையும் உள்ளது.
கணுக்காலிகள் ஐந்து பிரதான உபகணங்களுக்குள் வகைப்படுத்தப்படுகின்றன. இவற்றில் ஒரு கணம் இனமழிந்த உயிரினங்களை உள்ளடக்கியதாகும்.[2]
Panarthropoda
Onchyophora
Tardigrada
செலிசரேட்டா
மைரியபோடா
Ostracoda, Branchiura, Pentastomida, Mystacocarida
Branchiopoda, Copepoda, Malacostraca, Thecostraca
ஆறுகாலிகள் (Hexapoda)
கணுக்காலிகள் பெரும் பிரிவைச்சேர்ந்த ஓர் உயிரினம்-மெக்சிகோ டராண்ட்டூலா என்னும் சிலந்தி
கரும்பு வேர்வண்டு (Diaprepes abbreviatus) ஒரு வகை கணுக்காலி
எறும்புகளும் கணுக்காலிகள் தொகுப்பைச் சேர்ந்த உயிரினங்கள்தாம். படத்தில் உள்ளது ஆஸ்திரேலியாவைச் சேர்ந்த ஊன் உண்ணும் ஒருவகை எறும்பு (Iridomyrmex purpureus)
எட்டுக்கால் பூச்சி, தமிழ்நாடு
கணுக்காலிகள் ((ஒலிப்பு ) (Arthropod) என்பவை விலங்குகளின் பிரிவில் ஒரு மிகப் பெரிய தொகுதி. ஆறு கால்கள் கொண்ட பூச்சிகளும், வண்டுகளும், தேளினங்களும், எட்டுக்கால் பூச்சி, சிலந்திகளும், நண்டுகளும் அடங்கிய மிகப் பெரிய உயிரினப்பகுப்பு. இன்று மனிதர்களால் அறிந்து விளக்கப்பட்ட விலங்குகளில் 80% க்கும் மேல் கணுக்காலிகளைப் பற்றியவைதாம். கணுக்காலிகளை அறிவியலில் ஆர்த்ரோபோடா (Arthropoda) என்பர். இது கிரேக்க மொழியில் உள்ள ἄρθρον ஆர்த்ரோ (= இணைக்கப்பட்ட, கணு) என்னும் சொல்லும் ποδός (போடொஸ் = கால்) என்னும் சொல்லும் சேர்ந்து ஆக்கப்பட்டது. கணுக்காலிகளுக்குக் கடினமான புறவன்கூடு உண்டு. இவற்றின் உடல், பகுதி பகுதியாக, அதாவது கண்டங்களாகப் பிரிக்கப்பட்டுள்ள அமைப்பு கொண்டது. இவற்றின் கால்கள் இணை இணையாக ஒவ்வொரு உடற் கண்டத்திலும் உள்ளன. பிப்ரவரி 29, 2016 அன்று, 2013ல் தெற்குச் சீனாவில் கண்டெடுக்கப்பட்ட சுமார் 52 கோடி (520 மில்லியன்) ஆண்டுகள் பழமையான கணுக்காலியின் தொல்படிம மேட்டின் கூடுதல் படிமம் மற்றும் கள ஆய்வில் அதன் வயிற்றின் கீழ்ப்பகுதியில் செல்லும் கயிறு போன்ற ஒன்று அதன் கீழ்நரம்பு வடம் எனப் புரசீடிங்சு ஓப் நேச்சரல் அகாடமி ஆப் சயன்சசு இதழில் அறிக்கை வெளியிட்டுள்ளனர்.
கணுக்காலிகளில் பிளாங்க்டன் (plankton) வகையைச் சேர்ந்தவையின் 0.25 மி.மீ. அளவில் இருந்து, 20 கிலோ கிராம் எடையுடன் 4 மீட்டர் (12-13 அடிகள்) கால் விரிப்பு அகலம் கொண்ட மிகப்பெரிய நிப்பானிய எட்டுக்கால் நண்டு வரை மிகப்பல வகைகள் உள்ளன.
கணுக்காலிகளை வேறுபடுத்திக் காட்டும் முக்கிய மூன்று இயல்புகள்:
கைட்டினாலான புறவன்கூடு துண்டுகளாலான உடல் மூட்டுள்ள தூக்கங்கள் (மூட்டுள்ள கால்கள்)இவை பார்வைக்காகக் கூட்டுக்கண்களையும் ஒசிலி எனும் பார்வைப் புலனங்கத்தையும் பயன்படுத்துகின்றன. பூச்சிகளில் கூட்டுக்கண்ணே பிரதானமான பார்வைப் புலனங்கமென்றாலும், சிலந்திகளில் ஒசிலிகளே பிரதான பார்வைப் புலனங்கங்களாகும். பூச்சிகளின் ஒசிலிக்களால் ஒளி வரும் திசையை மாத்திரமே கணிக்க முடியும். எனினும் சிலந்திகளின் ஒசிலிக்களால் முழு உருவத்தையும் கணித்துக்கொள்ள முடியும். கேம்பிரியன் காலப்பகுதியிலிருந்து கணுக்காலிகள் பூமியில் உள்ளன. அவற்றின் உடலகக் கட்டமைப்பின் சிறப்புத் தன்மையால், விலங்குகளில் அதிகளவான இனங்களும், அதிகளவான தனியன்களும் கணுக்காலிகளாக உள்ளன. எனவே இவையே விலங்குக் கூட்டங்களுள் அதிக வெற்றியுடைய கூட்டமாக உள்ளன. எனினும் உலகிலுள்ள உயிரினங்களுள் பாக்டீரியாக்களே அதிக இனங்களையும், அதிக தனியன்களையும் கொண்ட கூட்டமாகும்.
கணுக்காலிகள் மனித வாழ்வில் பல்வேறு தாக்கங்களைக் காட்டுகின்றன. நாம் உண்ணும் உணவில் முக்கியப் பங்கை வகிக்கும் இறால், நண்டு என்பன கணுக்காலிகளே. ஒவ்வொரு வருடமும் பயிர்களின் அறுவடைக்கு முன்னமும் பின்னரும் பயிரையும் விளைச்சலையும் அழித்துப் பல கோடி ரூபாய் நஷ்டத்தை ஏற்படுத்தும் பீடைகளில் அதிகமானவை கணுக்காலிகளே. தாவரங்களின் தேனை உறிஞ்சி அவற்றின் மகரந்தச் சேர்க்கைக்கு உதவும் வண்ணத்துப் பூச்சிகளும், தேனீக்களும் கணுக்காலிகளாகும். எறும்புகளும் இக்கூட்டத்தைச் சேர்ந்தவையே ஆகும். எனவே உயிரினப் பல்வகைமையில் கணுக்காலிகள் முக்கியப் பங்கை வகிக்கின்றன.
