Vaccinium vitis-idaea L.

Bol vai Nabol (Nobol) (latin.: Vaccínium vítis-idaéa) om tal'veline vihand penzhaine, Kanabränvuiččed-sugukundan Vaccinium-heimon erik.

Bolha sidotud vepsän tärtused

• Bolišt, nabolišt, bolpaik, bolkišt, bolžom — taho, kus kazvab äi bolad.
• Bolšti — särbmine suloimespäi (idüjauhospäi) bolanke.
• Boltahtaz — vezipudr (huttu) kagrjauhospäi bolanke.
• Nabolnik, bolpirg — pirg bolanke.
• Uttud bol — vezipudr (huttu) rugižjauhos da puzertud bolaspäi.

Etimologii

Erikon vitis-idaea-nimituz znamoičeb «vinmarjan varz' Id-mägelpäi» (nece mägi seižub Krit-sarel). Mugoine latinankel'ne bolan nimituz mainitase ezmäižen kerdan Dodoneusan da Gesneran tedotöiš. Amuižaigaižed kirjutajad ei mainitanus «bolad».

Ümbrikirjutand

Jurišk levigandeb lapakoiktas. Vezad oma sarakoikahad, ned ületas 15..20 sm korktusele malpäi^[1]. Bolan jured elädas simbiozas senen micelijanke. Senen nitid vedadas mineraližid segoitesid mahudespäi bolan jurile.

Lehtesed oma paksud, nahkakahad, išttas barbal toint toižen jäl'ghe, lühüdan vardenke, ovaližed käroutud oiktan röunanke, loštajad, 20..30 mm pitte, 15 mm:hasai levette, eläbad lumen al, penikaižiden reiguidenke alahaižel pindal. Mugoižed reigud oma bulavanvuiččed südäimes, niiden seiniden stajad oma täuded nälömakast substancijad, se voib vedada vet. Lehtesen ülähän kastui vezi sirdab alahaks, täudub reiguid da vedase südäimehe.

Bolan penzhaižen varded erašti kazdas lahos kandos koren da hapačun keskes, ned sadas üks'metrišt pidust.

Änikod oma kaks'suguižed, oiktad, keratas tophiže. Tophad oma tihedad, sijatas ladval. Tophas om 10..20 änikod, ned kactas maha^[1]. Änikon vencut om vauktan vai vauhruskedvauvhan mujun, ühtnenuziden äniklehtesidenke, kellonvuitte nellidenke čuratadud vähäižin laboidenke. Mallüt om nell'palaine. Ühtel änikol om 8 pölükäd da 1 petkloine. Kandoine sijadase alahanpäi. Änikoičendan aigan koverzunuded bolan vencuded kaitas heid'omad nepsudespäi. Heid'om om muzahahkan mujun, se om pölüstimiš sangedmassal, no aigan mändes rohkotase väčkuižin da lankteb reiguziden kal't, nene reiguded sijadase tomunikoiden agjoiš. Bol änikoičeb keväz'kezal läz 15 päiväd.

Plodud oma rusttad marjad, ned kaitas lumen al keväden tulendahapäi. Sügüz'kun augotaden bolan marjad oma jo ehtnüded. Satusekahal vodel voidas poimdä marjoid pol'vädrhasai ühtel tophal.

Bolan irdnägo om kondjanbolan kartte.

Bolan gibrid mustikaiženke putub Päivlaskmaižes Evropas, nimitadas sidä Vaccinium × intermedium Rute.

Leviganduz

Bol kazvab kuiviš da nepsiš kavag'mecoiš, lehtezmecoiš, mugažo čapatesile, penzhištoidme da turbazsoil.

Bolan marjad oma nägubad, sikš miše ned oma rusttad vihandan lehtištonke tagamal. Živatad da lindud södas nenid marjoid. Lindud todas sulatomid semnid levedašti i muga abutadas bolale levitada.

Mezjäižed keratas nektarad da heid'oman palad änikoišpäi.

Himine mülünd

Bolan marjad mülütadas^[2] (gramm/100 grammad): vezi — 86,3; saharidad — 11,5 (sidä kesken glükoz — 4,3; fruktoz — 4,2; saharoz — 0,2); stajišt — 3,7; vauktušed — 0,8; razvad — 1,2; tuhk — 0,3.

Mineraližed substancijad marjoiš (mg/100 grammad): kalii — 89; kal'cii — 20; fosfor — 16; magnii — 9; mangan — 1,2; natrii — 2; raud — 0,4; vas'k — 0,07; cink — 0,18; jod — 0,15; hrom — 1.

Vitaminad marjoiš (mg/100 grammad): A — 1,75; β-karotin — 21; B-vitaminad — 0,72; B₉-vitamin — 2; C-vitamin — 11; E-vitamin — 1,6.

Kazvatuz

Vl 1745 kirjutihe bolan kul'tiviruindha sidotud ezmäižid naprindoid. Jelizaveta Petrovna-imperatornaižen suline käsk om kaičenus Piterin Istorižes keskuzarhivas. Necil käskihe čomitada parteroid bolal da samšital. Mugažo vn 1765 Sauvusiden kancelärijan käsk edeskirjuti Fok-mastarale löuta mahtust da ištutada bolad Petergofan «Monpleziran sires i Šahmat-mägen al» samšitan (bušboman) sijha, sikš miše samšit «mäneb ülänsäton olelenuziš suriš pakaižišpäi».^[3]

1960-nzil vozil todesižed radod zavodihe vemha bolad kul'turha neniš maiš: AÜV, Germanii, Ročinma, Alamad, Suomenma da Pol'šanma. 1980-nzil vozil enččen NSTÜ:n tazovaldkundad — Vaugedvenäma, Litvanma da Venäma — panihe kul'turižid bolan plantacijoid.

Vl 1994 Germanijas sädihe 40 gektarad bolan plantacijad ühtes täuden mašinoiden kompleksanke kazvatamha da keradamha marjoid. Kul'turmarjoiden satusenmär ülemba 20..30 kerdha meckazmusiden röunataden, ristitud sadas 50..60 kg marjad gektaran man sadandesespäi kaikuččel vodel.

Travijad da läžundad

• Exobasidium vaccinii-senüt travib bolan vezoid. Seikh da lehtesed palahtudas vauhruskedvauvhan mujundan saden. Edahanpäi mugoižed vezad oma vaskmäižiden änikoiden polhe, ned erinedas lujas tervhiš vihandoiš boltophišpäi.
• Melampsora goeppertiana-senüdel travindan tagut varded pidetas da palahtudas, ned kändasoiš ludha pojavikš. Lehtesed lühetas, alahaižed niišpäi kuidas.

Kävutand

Sömhä

Bolan marjad kävutadas levedali sahardundan täht, mugažo tehtas niišpäi äi toižid sömid: kanfetoiden südäin, bolkeitiž, marinad, ekstrakt, unotez, boljomad. Bolad ližadas emägusihe (uttud bol, boltahtaz, bolšti). Pašttas pirgoid bolanke (bolpirgad (nabolnikad), bolkolobad). Puškinan «Jevgenii Onegin»-säduses bolvezi mainitase — se om verestai jom vedes da bolmarjoišpäi, kaičihe sidä pit'käks vilus karzn'as bollačuiš.

Bolasine džem om järgeline mageduz Ročinmas da toižiš Skandinavijan maiš. Todesine džem varadase hüvin keitata. Erased odvad kommertižed torguindmarkad se-žo ümbriratas marjoid lämudel, i mugažo ned mülütadas erazvuiččid ližadusid (pektin, jablokad).

Zelläks

Bolan lehtesed (latin.: Folium Vitis idaeae) kävutadas tedoližel medicinal zell'torhudeks. Lehtesiden lent da vet kävutadas dezinficirujaks da diuretižeks abutuseks.

Bolan vezad-ki (latin.: Cormus Vitis idaeae) ottas zelläks.

Varatas zell'torhut kevädel edel änikoičendad (konz änikurbad oma vihandad völ) da sügüzel täuzin ehtnüziden marjoiden jäl'ghe. Šil'ptäs lehtesid vai ümbrileiktas vezoid lehtesidenke, sid' kuidas niid katusenaluižel, räusthiden al, infrarusttal sädegoičendal^[4] vai kuidimes (lämuz — 35..40 C°). Kaitas kuivatud torhut kuidaks da tulleitadud hüvin honuses. Torhuden kožundaig om koume vot.^[5]

Necen torhuden tarbhaižed päsubstancijad oma fenolglikozidad, dubindsubstancijad, giperozid, ursolmuiktuz^[5]. Mugažo arbutin löuzihe bollehtesiš, se om antiseptine substancii kuzenlähtendsisteman täht. Ottas zelläks unotest kuiviš lehtesišpäi spravitamha niid, vaiše unotesen doziruind ülemb märad kucub travindad.^[6]

Keitvezi lehtesišpäi pehmdab südäikivid da veb poiš solad, se abutab tervehtamha südäimunan läžundad, diabet, revmatizm, podagr.

Ottas kävutamha bolan veresid marjoid avitaminozan aigan, kuti uitai, diuretine, bakterijanvastaine, antiseptine, gel'mintanvastaine, sapinajai abutuz. Mugažo marjoid kävutadas tävun tuberkulözan aigan, toižed läžundad: südäikohtun katar alamuiktuseltäutandanke, kived südäimunas, revmatizm.

Marjoiden keitvezi horindan aigan sambutab vezinäl'gad hüvin.

Jodas marjoiden südäivet lujetud arterialižen painuden aigan, nevroziden aigan. Kohtukahad naižed jodas sidä vähäverusen aigan.

Galerei

• Boltophad kezapaikoil

• Bol änikoil

• Bol umbikoil

• Bolan marjad

• Poimdüd bol

• Bolan varz' tal'vel

• Bolvezi (mors bolmarjoišpäi)

• Leib bolasižen džemanke päl

• Bol saharanke da kürzidenke

Kacu mugažo

• Kažibol
• Kondjanbol

Homaičendad

1. ↑ ^{1,0 1,1} Бурмистров А.Н., Никитина В.А. Медоносные растения и их пыльца: Справочник. — М.: Росагропромиздат, 1990. — Lp. 23. ISBN 5-260-00145-1. (ven.)
2. ↑ Lingonberry, raw. — Foodcomp.dk. (angl.)
3. ↑ Марьина Т. Моченый шедевр //Санкт-Петербургские Ведомости (spbvedomosti.ru). — 2013. — 23. sügüz'ku (#182). (ven.)
4. ↑ Демидов С.Ф. и др. Сушка листьев брусники инфракрасным излучением. — Науч. журн. НИУ ИТМО; серия «Процессы и аппараты пищевых производств». — 2014. — #1. (ven.)
5. ↑ ^{5,0 5,1} Блинова К.Ф. и др. Ботанико-фармакогностический словарь /Справ. пособие. Под ред. К.Ф. Блиновой, Г.П. Яковлева. — М.: Высшая школа, 1990. — Lp. 174. (ven.) ISBN 5-06-000085-0.
6. ↑ Вермейлен, Нико. Полезные травы. Иллюстрированная энциклопедия /Пер. с англ. Б.Н. Головкина. — М.: Лабиринт Пресс, 2002. — Lp. 298-299. (ven.) ISBN 5-9287-0244-2.

Broknės (luotīnėškā: Vaccinium vitis-idaea) īr daugēmetis, vėsūmet žalioujontis augals. Muokslėškā prėgol erėkėniu augalū šeimā (Ericaceae).

Broknėis kera (broknienuojė) aukštoms īr 7-25 cm. Lapā stuorė, vėsa čiesa žaliou. Žīdi gegožė-bėrželė mienesēs baltās žėidās. Vasaras pabėnguo prisėrpėn rauduonas ougas. Anūsė īr daug vėtamėnu C, P, B, karuotėna, gelžė, kalė, kalcė.

Broknis aug sausūsė pošīnūsė, liūnu parobežiūsė. Ėš brokniu ougu dėrbamas ougėinės, džemā, kėsielē.

Brusnica (lat. Vaccinium vitis-idaea) je biljka iz porodice Ericaceae.

Karakteristike

Patuljasti gusti žbun, naraste od 10 do 40 cm. Ima ovalne listove, koji su poredani u parovima i naizmjenično, tamno-zelene boje. Na vrhu izdanaka vise u grozdovima bijeli, rjeđe crvenkasti pojedinačni cvjetovi, zvonastog oblika. Cvijetovi su četveročlani, a kod drugih vrsta iz roda Vaccinium petočlani. Krajem augusta i početkom septembra iz cvjetova nastaju prvo bijeli plodovi, a kasnije pocrvene.

Rasprostranjenost

Pošto je brusnica veoma otporna na hladnoću i mraz (do -40 °C), rasprostranjena je u većem dijelu sjeverne hemisfere, od krajeva sa umjereno-kontinentalnom klimom, sve do arktičkog kruga (71° sjeverne širine). Voli sunčana i suha mjesta i kisela tla sa humusom, a podnosi i manje hranjiva pješčana tla i sjenovite dijelove šume.

Hemijski sastav

Brusnica sadrži mnogo organskih kiselina, provitamina A (beta karoten), vitamina B grupe (B₁, B₂, B₃) te mnogo minerala. Pored ovog, sadrži benzolnu kiselinu, koja služi kao prirodni konzervans kao i oko 30 jedinjena fenola i polifenola. Sjemenke brusnice sadrže omega-3 masne kiseline.

100g brusnica sadrži: kcal kJoule voda (g) masnoća (g) kalij (mg) kalcijum (mg) magnezijum (mg) Vitamin C (mg) 35-39 148-162 88 0,5 72 14 6 12

Izvor: EU NWKRL 90/496/EWG

Upotreba

U Skandinaviji i Baltičkim zemljama, sakupljaju se u prirodi, a koriste se uglavnom u obliku džema, pekmeza, kompota i sirupa. U medicini čaj od brusnice se koristi za razne oblike upale urinarnog trakta.

Brusnika (Vaccinium vitsdaea) -brusnikadoshlar oilasiga mansub doim yashil chala buta. Boʻyi 25 sm. Bargi qalin, teskari tuxumsimon yoki ellipssimon, chetlari pastga qayrilgan. Gullari och pushti, qoʻngʻiroqsimon, mevasi qizil, dumaloq, serurugʻ va sershira. Rossiyaning oʻrmon va tundra zonalarida hamda Kavkaz togʻlarida oʻsadi. Oʻzbekistonda uchramaydi. Bargida 9% gacha arbutin glyukozidi, gidroxinon, giperozid, oshlovchi va boshqa moddalar; mevasida 10,3% gacha qand, organik kislotalar, vaksinin glyukozidi bor. Bargidan tayyorlangan ekstrakt va kaynatma buyrakda tosh paydo boʻlishi, revmatizm, podagra, mevasi esa avitaminoz kasalliklarini davolashda foydalaniladi.

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Bòrówka (Vaccinium vitis-idaea L.) - to je ôrt wielelatny roscënë z rodzëznë wrzosowatëch (Ericaceae). Wiele bòrówków rosce m. jin. na Kaszëbach. Òne mają czerwioné jagòdë, a je Kaszëbi zbiérają. Wietewczi bòrówków są brëkwóné do òzdobë.

Lëteratura

• Przewodnik do rozpoznawania roślin i zwierząt na wycieczce / tekst Ute E. Zimmer, Alfred Handel ; oprac. całości Wilhelm i Dorothee Eisenreich ; [przekł. Ewa Rachańska, Piotr Kreyser] Warszawa : Multico, 1996, s. 88.
• B. Sychta: Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, Ossolineum, Wrocław - Warszawa - Kraków 1967, tom I, s. 57

De foksebei as reade blebberbei (Vaccinium vitis-idaea) is in plant út de heidefamylje (Ericaceae).

Beskriuwing

De dwerchstrûk wurdt tusken de 10 en 40 sm heech en hat in kompakte, rjochtopsteande foarm. De ovale blêden binne ôfwikseljend pleatst en twadielich rangskikt. Se binne donkergrien en leareftich. Oan' e ein fan de tûkjes komme troskes mei meast wite, somtiden wat rossige, klokfoarmige blomkes. De blommetroskes besteane út fjouwer blommen. By oare soarten blebberbeien binne dat meastentiids fiif. Ein aughustus, begjin septimber rypje de beien yn fiif oant seis wike fan wyt nei helder read. Kultifearre rassen rypje ûnder geunstige omstannichheden ein septimber, begjin oktober nochris. De foksebei is in grienbliuwende plant.

Fersprieding

Omdat de foksebei winterhurd is (oant -22 °C) komt de soarte oaral op it noardlik healrûn foar, oant de noardpoalsirkel yn Grienlân. Yn Nederlân is de soart ûnder oaren te finen yn Sallân en op de Feluwe. Se hawwe in foarkar foar sinnige drûge plakken op soere, skrale grûn mar ferneare ek skaadrike bosken en earme sângrûn.

Fermeardering

Foksebeien fermearderje harren neist bestowing ek troch it foarmjen fan ûndergrûnske útrinners. Hoewol de foksebei faaks te finen is yn de buert fan de blauwe blebberbei (Vaccinium myrtillus) kruse de soarten mar selden. De hybride tusken beide soarten hjit Vaccinium × intermedium.

Tapassings

De foksebei wurdt faak by wyldgerjochten servearre yn de keukens fan noard- en sintraal Europa, benammen yn Skandinaavje, Poalen en Ruslân. Omdat de frucht frijwat soer is, wurdt dy selden rauw iten en meastentiids ferwurke ta kompôte. De frucht befettet ûnder oaren fitamine C, fitamine B1, fitamine B2, fitamine B3 en β-karoteen en mineralen as kalium, kalsium, magnesium en fosfaat.

Oan de blêden wurde genêskrêftige eigenskippen taskreaun. De dêryn foarkommende stof antosyaan soe nier- en blaasynfeksjes foar komme kinne.

Grantn (Vaccinium vitis-idaea, deitsch: Preiselbeeren) sein alpine Staudn mit essbåre roate Frichte, dé ébmfålls Grantn hoaßn. In groaße Toale va Tiról sein die Grantn alpine Staudn mit essbåre roate Frichte, dé ébmfålls Grantn hoaßn. In Vinschgau, Passeiertål, Zillertål unt óbern Wipptal sågg man Glanen (Tirolischer Sprachatlas von Egon Kühebacher); méglicherweis kimmp dés va ålthoachtaitsch glan (süß) óder va glanta- (glänzend).

Mit die Grantn (Preiselbeeren) kånn man an ausgezeichnete Marmelad måchn.

Gránt (helles-a) håt in bairischen Språchraum weiters a gånz åndre Bedeitung. Dés isch die Håltung óder der Ausdruck van an Ménsch, der verärgert und beleidigg isch und eher nét verbal kommuniziern will (dt. das Mürrisch Sein). Derzua gheart as Adjektiv grántig óder grándig.

Aussadem hoassd "Grand" m. (Normal-a/vadumpfts a) im boarischn (zB. Mühlviertl oda Altbayern) aa Wassertrog.

Jokŋa^[1] (Vaccinium vitis-idaea) lea joŋaid čerdii (Vaccinium) gullevaš meahccemuorji^[2].

Jokŋa eará sámegillii

Gáldut

Ju Krounsbäie (Vaccinium vitis-idaea),
(de: Preiselbeere, Preißelbeere, Kronsbeere, Sumpfbeere) is ne littje Bäienplonte. Do Plonten woakse in dän Foan un smoakje besünners goud tou Wüüld-Ieten. Foar dän Tuun rakt dät kultivierde Oarde.

Sjuch uk

• Bäien
• Plonten

Pogjarzlina^[3][4] (Vaccinium vitis-idaea) jo rostlina ze swójźby wrjosowych rostlinow (Ericaceae).

Wopis

Pogjarzlina jo małorostny kerk, kótaryž dośěgnjo wusokosć wót 5 až do 15 cm.

Gałuzy su chlimpate póstupujuce.

Łopjena

Łopjena su pśecej zelene, górjejce błyšćece, dołojce dypkate, owalne a gropne a dośěgnu dłujkosć wót 1 až do 3 cm. Jich kšoma jo zawita.

Kwiśonki

Kwiśo wót maja až do awgusta. Zwónkate, zwětšego styrilicbne, naběłe abo rožojte kwiśonki stoje pó wšakich w krotkich, wisecych granach.

Płody

Płod jo cerwjena, kulowata jagoda, kótaraž dośěgnjo šyrokosć wót 5 až do 8 mm. Zdrjałe jagody njasu styriźělny zbytk kelucha. Wóni njesłoźi syre, ale warjone abo k mězdze pśeźěłane, wóni su bóle słodne.

Stojnišćo

Rosćo w chójcowych a škrjokowych lěsach, na gólach a bagnach. Ma lubjej małokalkate, kisałe zemje.

Rozšyrjenje

Rostlina jo w pódpołnocnej a srjejźnej Europje, na pódpołdnjo až do Pyrenejow, Apeninow a górinow Balkanoweje połkupy rozšyrjona, pśi comž w Alpach we wusokosćach wót až něźi 2500 m wustupujo.

Nožki

1. ↑ Starosta: Dolnoserbsko-nimski słownik, Niedersorbisch-deutsches Wörterbuch, Bautzen 1999, ISBN 3-7420-1096-4, bok 89
2. ↑ W internetowem słowniku: Heidelbeere
3. ↑ ^{3,0 3,1} Starosta: Dolnoserbsko-nimski słownik, Niedersorbisch-deutsches Wörterbuch, Bautzen 1999, ISBN 3-7420-1096-4, bok 317
4. ↑ ^{4,0 4,1} W internetowem słowniku: Preiselbeere

Žrědła

• Schauer - Caspari: Pflanzenführer für unterwegs, ISBN 978-3-8354-0354-3, 2. nakład, 2008, bok 470 (nim.)
• Spohn, Aichele, Golte-Bechtle, Spohn: Was blüht denn da? Kosmos Naturführer (2008), ISBN 978-3-440-11379-0, bok 24 (nim.)

Déi rout Molbier, Vaccinium vitis-idaea, ass eng Planz aus der Gattung vun de Molbieren.

Den Trausch wiisst 10 bis 40 cm héich.

An der Kiche gi rout Molbier dacks bei Marcassin oder aner Wëld zerwéiert.

Um Spaweck

Commons: Vaccinium vitis-idaea – Biller, Videoen oder Audiodateien

Vaccinium vitis-idaea (crowpert) is a short evergreen shrub in the heath faimily that bears edible fruit, native tae boreal forest an Arctic tundra throuoot the Northren Hemisphere frae Eurasie tae North Americae. Thay are picked in the wild an uised tae accompany a variety o dishes in Northren Baltoscandia.^[2] Commercial cultivation is unnertaken in the U.S. Pacific Northwast.^[3]

References

El Vaccinium vitis-idaea (o anca: gravalon/grovalon, lurionella, lurion ross, angroven, gajuda, etc.) l'è ona pienta perenn de la famija di Ericaceae, originaria de l'Eurasia e de l'America del Nord. El nomm de la specie el fa riferiment al mont Ida de la Grecia.

Distribuzion

El lurion ross el viv in di zonn artich, del nord de l'Eurasia, del Giappon e de l'America del Nord. L'è donca assee comun in di Alp tra i 300 ai 3000 meter de altezza.

Caratteristigh

L'è on bosch (sub-arbust) perenn a portament bass coi brocch che riven a on'altezza de 20 cm. El gh'ha i foeuj a forma de oeuv cont i bord arrotolaa. I fior hinn bianch o appena appena roeusa, faa sù insemma a grappellitt. El frutt l'è on borlin de color ross, bon de majà.

• El fior
• I frutt
• I frutt

Referiment

1. ↑ Sinonim: Tela Botánica

Links de foeura

De vossebeze of rooie bosbeze (Latien: Vaccinium vitis-idaea) is n plaante uut de heedfamilie (Ericaceae).

Botaniese beschrieving

De dwargstruke wörden tussen de 10 en 40 sentimeter groot en hef n kompakte, rechtopstaonde vorm. De ovale blaojen bin aofwisselend eplaotst en tweedelig erangschikt, donkergreun en leerachtig. An t einde van de greuischeuten hangen de trossen mit witte, soms raozige, klokvormige bloemen. De bloemtrossen bestaon uut vier bloemen. Bie aandere soorten bosbezen is dat meestentieds vuuf bloemen. An t einde van augustus en begin september riepen de bezen in vuuf tot zes weken van wit naor helderrood. Kultivars riepen onder goeie umstaandighejen nog n tweede keer in september en oktober. De vossebeze is greunblievend.

Veurkoemen

Umdat de vossebeze vorstbestendig is (temperaturen tot -22 °C wörden verdragen), kömp de soort overal op t noordelik halfrond veur, van de noordelike gemaotigde klimaotszaone tot in t bereik van de Noordpoolsirkel (71 °N in Greunlaand). In Nederlaand is de soort onder meer te vienen op de Sallaandse heuvelrogge en op de Veluwe. t Tiert best in zunnige en dreuge staandplaotsen op zure, schraole grond en verdraagt zelfs nog schaoduwrieke bossen en voedingsarme zaandgronden.

Vermeerdering

Vossebezen vermeerderen der eigen naost de gebrukelike weg via bestuving oek deur ondergrondse uutlopers. Allewel vossebezen meestentieds in de buurte van blauwe bosbezen (Vaccinium myrtillus) greuien, hybridiseren beie soorten zelden. De hybride tussen beie soorten heet Vaccinium × intermedium.

Gebruuk

In Noord- en Sentraal-Europa wörden vossebezen vake bie wildgerechten egeten, veural in de Skandinaviese laanden, Polen, Slowakije en Karelië (Ruslaand). Vanwegen zien vrange, zure smaak, die deur t hoge gehalte an fruitzuren wörden veroorzaakt (onder meer askorbinezuur, benzoëzuur en salisylzuur), wörden de vrucht haost niet rauw egeten en meestentieds verwarkt in n sjem of kompot.

In de vruchten zitten veule gezonde stoffen zo as vitamine C, vitamine B1, vitamine B2, vitamine B3, β-karoteen, proanthosyanidine, kwersitine en arbutine. Oek zitten der mineralen in de vruchten zo as kalium, kalsium, magnesium en fosfaot.

De bezen bin goed bie t laoten verdwienen van nierstenen, t kan scheurbuuk veurkoemen en de vitamine C en de flavonoïden kunnen n positieve invleud op t aofweersysteem hebben. t Zol oek goed ween veur de ogen. Naost de bezen zitten der oek in de blaojen alderhaande stoffen mit n geneeskrachtige warking, zo bin blaojen veural goed te gebruken bie n vergrote prostaot of bie blaosontstekingen.

Plaotjes

• 
• 
• 
• 

Voedingsweerde

100 g vossebezen kcal kJoule Waoter Vet Kalium Kalsium Magnesium Vitamine C 35-39 148-162 88 g 0,5 g 72 mg 14 mg 6 mg 12 mg

Bron: EU (EU NWKRL 90/496/EWG)

100 g vossebezen, persentazie van de ADH Kalium Kalsium Magnesium Vitamine C 3% 2% 2% 16%

Bron: EU (EU NWKRL 90/496/EWG)

Trivia

Vake wörden de blaojen an-etast deur de schimmel Exobasidium vaccinii.

Аньс (Vaccinium vitis-idaea, англ. lingonberry/cowberry) нь навчит ургамлын төрөл жижиг жимслэг үрээр үрждэг ойн ургамал юм. Төв ази, европ, хойд америкаар өргөн тархаж ургадаг. Жимс нь хүнсэнд өргөн хэрэглэгддэг. Монголчууд аньсны навч ба жимсийг ханиад томууг анагаахад өргөн хэрэглэдэг. Аньс нь хүйтэнд ногооноороо байдаг маш тэсвэртэй ургамал бөгөөд -40 ба түүнээс илүү градусын хүйтэнд ч тэсвэрлэдэг зундаа чийглэг сүүдэрлэг ойн бүсэд ургадаг, халуун зунтай бүсэд сайн ургадаггүй, хүчиллэг хөрсөнд ургадаг. Аньс нь олон төрлийн витаминууд аминхүчлүүд агуулдгаараа эртнээс олон орнуудад эмчилгээний ургамлаар хэрэглэгдэж байсан бөгөөд Швед, Канад зэрэг улсуудад хүнсэнд өргөн хэрэглэгддэг үндэсний хоолных нь чухал орц юм.

Брусьні́цы (па-лацінску: Vaccinium vitis-idaea) — від кветкавых расьлінаў сямейства верасовых, шматгадовазялёны кустарнічак вышыні 10—25 см з доўгім паўзучым карэнішчам, прамастойным ці ўзыходным галінастым сьцяблом. У Беларусі трапляюцца часта ў лясах, хмызьняках, на высечках, мохавых балотах.

Шарападобныя чырвоныя ці белавата-ружовыя сакавітыя салодкія ягады з прыемнай кісьлінай і лёгкім гаркаватым прысмакам даспяваюць у жніўні — верасьні (ураджайнасьць 150—200 кг/га). Утрымліваюць бялкі, арганічныя кіслоты (бэнзойную, яблычную, лімонную, воцатную, мурашыную, шчаўёвую і іншыя), да 9 % цукроў (фруктоза, цукроза, глюкоза), пэкціны, мінэральныя і дубільныя рэчывы, гліказіды арбуцын, вакцынін, вітаміны C, B9, PP, карацін, катэхіны, фітанцыды, антацыяны і іншыя. Брусьніцы багатыя марганцам.

Ягады спажываюць сьвежыя і мочаныя (залітыя вадой ягады захоўваюцца да вясны, бо ўтрымліваюць натуральны кансэрвант — бэнзойную кіслату); выкарыстоўваюць у кандытарскай прамысловасьці, для квашаньня капусты. Зь ягад гатуюць варэньне (у тым ліку зь яблыкамі, грушамі), джэм, павідла, марынады, кісель, морс, пасьцілу, начынку для цукерак і пірагоў. З брусьніц таксама робяць узвары, настойваюць на гатаванай астуджанай вадзе з цукрам і мёдам. Лісьце выкарыстоўваюць як сурагат гарбаты. Даўней нарыхтоўка ягад у запас мела вялікае гаспадарчае значэньне: брусьніцы парылі ў гаршках, ссыпалі ў кадушкі і бочкі, дадаючы прыправы; зь іх рабілі сок, сыроп, павідла (на мёдзе) і іншыя.

У скандынаўскіх краінах папулярныя як гарнір да мясных страў. Такі ж ужытак мелі і ў беларускай кулінарыі: да смажаніны брусьніцы запякалі ў гаршках або варылі ва ўласным саку.

Брусьніцы (лісьце і сьпелыя ягады) — каштоўная лекавая расьліна: мачагонны, антысэптычны, вяжучы, проціцынготны сродак.

Літаратура

Артыкул створаны з дапамогай матэрыялаў з: Алесь Белы, праект «Наша ежа»

Вонкавыя спасылкі

— сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

Ецхам (лаьт: Vaccínium vítis-idaéa, эрс: Брусника) — даимабаьца кӀотаргаш, Дарбабаьцай тайпа баьцовгӀаш да.

Сомий бӀаса — комар я.

Кустяздар

Ецхам — 8—15бр лакха йола кӀотарг я.

БаьцовгӀий цӀи

Ӏилма тайпа цӀи лаьтмий дешахь vitis-idaea - "Ӏидлоамера комса гайдолг" хьадоагӀа.

БаьцовгӀий пайда

Ецхама комараш чӀоагӀа дарбане лоархаш да.

Тайп-тайпара лазарашт дарба до:

• ЙӀовхара хана къехкадаь ецхамо хьогал дӀадоаккха
• Ецхама мутто бӀаргаса чӀоагӀа до

Брусни́ка (Vaccínium vítis-idaéa) — Çерçи хура тулĕ йышĕнчи Вакциниум йăхĕнчи ялан симĕс пĕчĕк 5-30 см çӳллĕш тĕм. Хĕрлĕ çырлисем çиме юрăхлă.

Биологическое описание

Тĕс ячĕ vitis-idaea Ида тăвĕ (Крит утравĕ) çинчи иçĕм турати тенине пĕлтерет. «виноградная лоза с горы Ида» ). Додонэус тата Геснер чи малтан ку ята асăннă. Авалхи çыравçăсем кĕтмеле аса илмен.

Культурăра ӳстерни

1960-мĕш çулсенче СШАра, ФРГра, Швецире, Голландире, Финляндире, Польшăра кĕтмеле культурăра ӳстерме тытăннă. ФРГра 1994-мĕш çулта 40 га кĕтмел плантаци тунă, ӳстерме тата пуçтарма кирлĕ машинăсене туса кăларнă. 1980-мĕш çулсенче кĕтмел плантацисене Белоруссире, Литвара, Раççейре йĕркеленĕ. Культурăра вăрмантипе танлаштарсан тухăçĕ 20-30 хут пысăкрах, соткăран кашни çул 50-60 кг пуçтарма пулать.

Вуламалли

• Кожевников Ю. П. Семейство вересковые (Ericaceae) // Жизнь растений. В 6-ти т. Т. 5. Ч. 2. Цветковые растения / Под ред. А. Л. Тахтаджяна. — М.: Просвещение, 1981. — С. 88—95.
• Нейштадт M. И. Определитель растений средней полосы Европейской части СССР. — М.: Учпедгиз, 1948.
• Куданова З.М. Определитель высших растений Чувашской АССР. Чебоксары: Чуваш. кн.изд-во. 1965.с.128-129.
• Подымов А.И., Суслов Ю.Д. Лекарственные растения Марийской АССР. Йошкар-Ола:Марийское кн.изд-во.1975.с.18-19.

Каçăсем

• Брусника обыкновенная, как лекарственное растение. Народные рецепты.

Нарат җиләге — ялтырап торган яшел яфраклы, алсу чук чәчкәле, вак кына әче кызыл җимешле, җиргә түшәлеп үскән куак үсемлек; шикәрлелеге 20–25 кг/га.

1. ↑ ^{1,0 1,1 1,2} Integrated Taxonomic Information System — 1996.
2. ↑ ^{2,0 2,1 2,2} таксономическая база данных Национального центра биотехнологической информации США / National Center for Biotechnology Information

[[Категория:Үүнэйилэр алпаабытынан]]

Отон (лат. Vaccínium vítis-idaéa) — сылы быһа күөх турар от үүнээйи, кылабачыгас, ньолбоҕор сэбирдэхтээх, аһа кыһыл өҥнөөх, кытаанах эттээх. Сибэккитэ маҥан, кубархайдыҥы өҥнөөх. Отон аһа сылы быһа хаар анныгар сытыан сөп. Саха сиригэр киэҥник тарҕанан үүнэр.

Саха култууратыгар

Отон былыр-былыргыттан сахаларга суолталаах ас этэ. Онон өс хоһоонноругар, сомоҕо домохторго ахтыллар, холобур, - Отонноотоххо оҥоойук туолар.

Ягмульы (латин кылын Vaccinium vitis-idaea ) – ческыт горд емышо, векчи куаро лапег будос. Куаръёсыз векчиесь но чурытэсь. Будэ нюр-кот интыосын. Ӝуждалаез 5-25 сантиметр. Емышез вуэ гудырикошконэ, куарусёнэ. Нап-горд емышаз туж трос витаминэз. Котькуд будос йылын куинь горд емышез луэ.

Вужерез яратӥсь емыш. Будэ со бадӟым нюлэсъёсын. Вуыны кутске гудырикошкон толэзе. Октыны луэ вуымтэоссэ но, пеймыт интые пуктӥды ке, гордэктозы. Туж чырс маке. Варення яке компот дасяны кутскиды ке, сакырдэс эн жалялэ.

Ҡыҙыл көртмәле (рус. Брусни́ка, лат. Vaccínium vítis-idaéa) — күп йыллыҡ, йыл буйына йәшел ҡыуаҡ. Май-июнь айҙарында алһыу сәскә ата, август-сентябрҙә емеше өлгөрә.

Таралыуы

Ҡыҙыл көртмәле ҡарағай һәм ҡатнаш урмандарҙа, ҡоролған торф ятҡылыктары булған ерҙә үҫә. Башҡортостандың Белорет, Бәләбәй, Дүртөйлө, Бөрйән һ.б. байтаҡ райондарында осратырға мөмкин.

Иҫкәрмәләр

Әҙәбиәт

• Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 1012. Vaccinium vitis-idaea L. — Брусника // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2004. — Т. 3. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 26. — ISBN 5-87317-163-7. (рус.)
• Ғүмәров В. З. Тыуған яҡтың шифалы үҫәмлектәре. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1996. — 160 б. ISBN 5-295-01499-1