Runtuma, Dunduma icha Ichi (genus Cyperus) nisqakunaqa runtuma yura rikch'aq aylluman kapuq yurakunam, achka rikch'aqmi, 600-chá.
Kaymi huk runtuma yurakuna:
Wikispecies nisqaqa qillqasqa p'anqayuqmi kay hawa: Runtuma
Runtuma, Dunduma icha Ichi (genus Cyperus) nisqakunaqa runtuma yura rikch'aq aylluman kapuq yurakunam, achka rikch'aqmi, 600-chá.
Tekst üüb Öömrang Zypergäärs (Cyperus) as en skööl plaanten uun det famile raidgäärs (Cyperaceae). Diar hiar wel son 600 slacher tu.
Zypergäärs (Cyperus) as en skööl plaanten uun det famile raidgäärs (Cyperaceae). Diar hiar wel son 600 slacher tu.
Ο κύπειρος είναι γένος μονοκοτυλήδονων φυτών που περιλαμβάνει περίπου 600 είδη ριζωματωδών πολυετών ποωδών υδρόφιλων φυτών με παγκόσμια εξάπλωση. Ανήκει στην οικογένεια των κυπειρίδων. Φύεται σε ρυάκια, υγρότοπους, λιμνάζοντα νερά, όχθες λιμνών, κ. ά. Μερικά είναι καλλωπιστικά, άλλα όμως αποτελούν δυσεξόντωτα ζιζάνια.
Οι κύπειροι έχουν συμπαγή τριγωνικό βλαστό, με παράρριζα, συνήθως, φύλλα και μικρά διγενή άνθη σε πυκνές ταξιανθίες. Στην Ελλάδα απαντούν περίπου 10 αυτοφυή είδη κύπειρου, γνωστά με την κοινή ονομασία κύπερη. Φύονται σε όχθες ποταμών ή σε παραθαλάσσιες τοποθεσίες, σχεδόν ολόκληρης της Ελλάδας. Τα σημαντικότερα είδη του γένους είναι:
Ο κύπειρος αναφέρεται από τον Όμηρο, αλλά και από λυρικούς ποιητές της αρχαιότητος. Επίσης, αναφέρεται στις πινακίδες Γραμμικής Β΄ από το Ανάκτορο του Νέστορος[1]. Τη μεγαλύτερη παραγωγή στην αρχαία Ελλάδα είχαν η πόλις των Αθηνών, η Κόρινθος, αλλά προ πάντων το Άργος.Η αρχαία ελληνική ονομασία του φυτού είναι η και ο κύπερος , κύπειρος ή κύπαιρος , κύπειρον, ερυσίσκηπτρον, πάρις ή μαλινάθαλλη. Λαϊκές ονομασίες: αγριοκύπερη, κύπερη (στη Θεσσαλία), μάννα (πληθ. οι μάννες), σαριά, κάπουρας (στην Κύπρο), τροπαλάκι ή τρουπαλάκι (στην Πελοπόννησο). Περιφραστικές ονομασίες: Για την αγριοκύπερη: γαρύφαλλο του Άργους, αμύγδαλο του Άργους. Για τον κύπειρο τον εδώδιμο: αμύγδαλο της γης, μάννα τ’ ουρανού. Για τον στρογγυλό: γαρύφαλλα αθηναϊκά.
Kατά τον Διοσκουρίδη «άλλοι το ονομάζουν ερυσίσκηπτρον, όπως τον ασπάλαθο. Έχει φύλλα όμοια με πράσο, αλλά πιο μακριά και λεπτότερα, κοτσάνι με μήκος έναν πήχυ ή και μεγαλύτερο, που σχηματίζει γωνία, όμοιο με του βούρλου, και στην κορυφή του υπάρχει ένα βλάστημα από μικρά φύλλα και σπόρους. Από κάτω έχει ρίζες - και είναι αυτές που χρησιμοποιούνται - σαν μακρουλές ελιές, κολλητές η μία με την άλλη, ή και στρογγυλές, μαύρες, ευωδιαστές, λίγο πικρές». Ο Θεόφραστος λέει πως η καλύτερη είναι αυτή των Κυκλάδων, την οποία ονομάζει πάρι ή μαλινάθαλλη. Και χαρακτηρίζει το φυτό στυπτικότερο και του σχίνου και του καλάμου. Σήμερα γνωρίζουμε ότι χρήσιμα μέρη του φυτού αυτού είναι το ρίζωμά του, το οποίο συλλέγεται άνοιξη ή φθινόπωρο. Το φθινόπωρο συλλέγεται η ρίζα του κ. του εδώδιμου.
Άλλη γνωστή χρήση του φυτού είναι σε υγροβιότοπους (φυσικούς ή τεχνητούς), όπου μαζί με άλλα φυτά, όπως βούρλα και καλάμια, επεξεργάζονται με φυσικό τρόπο υγρά απόβλητα οικισμών.
Η ελληνική χλωρίδα περιλαμβάνει περίπου 10 αυτοφυή είδη κύπειρου, γνωστά με την ονομασία κύπερη. Συναντώνται σε όχθες ποταμών ή σε παραθαλάσσιες τοποθεσίες, σχεδόν ολόκληρης της Ελλάδας, και τα περισσότερα είναι δυσεξόντωτα ζιζάνια των καλλιεργούμενων αγρών. Σημαντικότερα από αυτά είναι τα είδη: Cyperus rotundus, ένα από τα σοβαρότερα ζιζάνια των καλλιεργειών, Cyperus esculentus (κοινώς, κίτρινη κύπερη), με εδώδιμα κονδυλώδη ριζώματα, πλούσια σε άμυλο, Cyperus longus, με αρωματικό έρπον ρίζωμα και πολύ μακριά, τραχιά φύλλα.
Φύεται στις όχθες των λιμνών και των ποταμών σχεδόν όλης της Ελλάδος. Ζιζάνιο αλλά και νομευτικό. Έχει στερεώτατη ρίζα. Αυτή η ρίζα της αγριοκύπερης έχει ευχάριστη οσμή, που θυμίζει το άρωμα του ίου. Το χορτώδες μέρος της είναι άοσμο και άνοστο. Περιέχει ένα ρητινώδες κόμμι, με κύριο συστατικό το άμυλο και σε μικρή ποσότητα πτητικό έλαιο. Το υδατώδες εκχύλισμα είναι άοσμο και λόγο δριμύ, ενώ το οινοπνευματώδες έχει αρωματική οσμή και γεύση. Έτσι, παλαιά οι αρωματοποιοί χρησιμοποιούσαν τη ρίζα για να παρασκευάζουν μασητικό για την ευωδίαση του στόματος και της αναπνοής. Γι’ αυτόν τον σκοπό άλλωστε επωλείτο στα αρχαία αρωματοποιεία και το μασούσαν όπως τη μαστίχα, ιδίως κατά τις ώρες των συναναστροφών και των συζητήσεων. Παλαιότερα εθεωρείτο και θαυμάσιο στομαχικό φάρμακο. Στις μέρες μας έπαψε πια να χρησιμοποιείται.
Είναι ένα πολύ ενοχλητικό ζιζάνιο. Φύεται σε αμμώδεις, παράκτιες, καλλιεργούμενες ή χέρσες τοποθεσίες της ηπειρωτικής Ελλάδος, της Πελοποννήσου και της Κρήτης. Οι ρίζες και τα ριζώματα (τα λεγόμενα αμύγδαλα της γης) του εδώδιμου κύπειρου είναι λεπτά, με κίτρινες διογκώσεις ωοειδείς ή σφαιρικές, μεγέθους φουντουκιού, έχουν γλυκειά σακχαρούχα και ευχάριστη γεύση, που μοιάζει με εκείνη του κάστανου. Είναι δε ωραία και εύπεπτη τροφή και τρώγεται από αρχαιοτάτων χρόνων. Από χημικής απόψεως, περιέχουν λεύκωμα, λίπος, γόμμα, άμυλο, κλπ. Μάλιστα, το άμυλό τους είναι εφάμιλλο των πατατών. Χρησιμοποιούνταν παλαιά για θρεπτικές κρέμες και σούπες. Στην Ισπανία καλλιεργείται σε μεγάλη έκταση. Σε πολλά μέρη της Ισπανίας πωλούν ένα είδος δροσιστικής σουμάδας (chufa) που παρασκευάζουν από ριζώματα εδώδιμου κύπειρου, τους κονδύλους του. Σε πολλά μέρη, καβουρδίζουν τη ρίζα, την αλέθουν και παρασκευάζουν ένα είδος καφέ, με πολύ ευχάριστη γεύση. Τα ριζώματα του εδώδιμου κύπειρου με έκθλιψη δίνουν άφθονο έλαιο. Κόνδυλοι του φυτού βρέθηκαν και σε φαραωνικούς τάφους στην Αίγυπτο.
Ο κύπειρος ο στρογγυλός απαντά αυτοφυώς στη Συρία και την Αίγυπτο. Καλλιεργούμενος συναντάται και στην Ελλάδα, τη μεσημβρινή Γαλλία, την Ιταλία, τα Πυρηναία. Φύεται σε χέρσες αμμώδεις και υγρές τοποθεσίες. Οι ρίζες του είναι λίγο πικρές και δριμείες, ρητινώδεις, αρωματικές. Στις Ινδίες το χρησιμοποιούν ως έξοχο στομαχικό φάρμακο. Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Αιγύπτιοι έκαναν ευρεία χρήση αυτού του φυτού.
Ο κύπειρος ο πάπυρος απαντά στις όχθες του Νείλου στην Αίγυπτο, στη Β. Αφρική, στην Παλαιστίνη, στη Συρία, και στη Ν. Ιταλία. Γνωστός από την αρχαιότητα, αναφέρεται και από τον Θεόφραστο και τον Διοσκουρίδη ως πάπυρος. Από την εντεριώνη που περιέχει κατασκευάζεται ο γνωστός πάπυρος.
Άλλα είδη
Ο κύπειρος είναι γένος μονοκοτυλήδονων φυτών που περιλαμβάνει περίπου 600 είδη ριζωματωδών πολυετών ποωδών υδρόφιλων φυτών με παγκόσμια εξάπλωση. Ανήκει στην οικογένεια των κυπειρίδων. Φύεται σε ρυάκια, υγρότοπους, λιμνάζοντα νερά, όχθες λιμνών, κ. ά. Μερικά είναι καλλωπιστικά, άλλα όμως αποτελούν δυσεξόντωτα ζιζάνια.
సైపరస్ (Cyperus) పుష్పించే మొక్కలలో సైపరేసి కుటుంబంలోని ప్రజాతి.
