Gągoł, gągoł krzykliwy[5] (Bucephala clangula) – gatunek średniej wielkości wędrownego ptaka wodnego z rodziny kaczkowatych (Anatidae).
Wyróżniono dwa podgatunków B. clangula[6][7]:
Występuje w chłodniejszych rejonach Starego i Nowego Świata. Zamieszkuje północną i środkową Europę oraz północną Azję i Amerykę Północną. Zimuje w zachodniej i południowej Europie np. nad Morzem Śródziemnym, na wybrzeżach Morza Północnego i Bałtyku, w środkowej Azji i na południowych wybrzeżach Atlantyku, Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego. Południowa granica zasięgu gągoła obejmuje niższe szerokości geograficzne od zachodu do wschodu. W Niemczech widywany głównie w północnej i wschodniej części kraju.
Podobny do gągoła jest sierpiec, ma on jednak na grzbiecie zaokrąglone plamy i wydłużoną białą plamkę u nasady dzioba. Natomiast dorównuje wielkością czernicy, choć w porównaniu z nią ma większą głowę ze stromym czołem i wysokim wysklepieniem, która wydaje się być kanciasta. Od krzyżówki jest mniejszy.
W czasie toków kaczor odzywa się dźwiękiem przypominającym "knirr", a kaczka odpowiada chrapliwym "garr".
długość ciała ok. 41–50 cm[9][10], długość skrzydła 18-23 cm[10], rozpiętość skrzydeł 64-81 cm[9][11].
0,4–1,4 kg[10] (średnio ok. 1 kg)[9]. Samiec znacznie większy.
Zamieszkuje wody słodkie, rzeki, starorzecza, jeziora w strefie lasów liściastych czasem nawet stawy rybne pod warunkiem, że w pobliżu znajdują się stare, dziuplaste drzewa. Tam też się lęgnie. W przeciwieństwie do mandarynek i karolinek zajmujących dziuple drzew, które do Europy przywiódł człowiek, gągoł jest rodzimym gatunkiem Starego Kontynentu. Zimą przebywa nad wybrzeżami morskimi i zbiornikami na których dnie znajdują się bezkręgowce wodne.
Prawie wyłącznie pokarm zwierzęcy. To głównie mięczaki jak małe małże zbierane ze skalistego podłoża oraz szczelin między kamieniami, skorupiaki, owady wodne, np. larwy chruścików, drobne ryby i płazy. Jesienią mogą jeść części roślin wodnych.
W żerowaniu pomaga im pęsetowaty dziób. Gągoły nurkują intensywnie na głębokość do 4 m zbierając drobne bezkręgowce. W żerowaniu kierują się głównie wzrokiem, zatem prowadzą dzienny tryb życia - zimą starają się optymalnie wykorzystać dzienne światło. W nocy zbierają się na noclegowiskach.
Toki gągoła rozpoczynają się wczesną wiosną (a nawet już w grudniu), choć samce już w grudniu tworzą małe grupy. Kaczor zatacza wtedy koła wokół pojedynczej samicy, z głową i ogonem wyciągniętymi nisko nad wodą, po czym nagle wyrzuca głowę na plecy wydając chrapliwe dźwięki. Do tego kiwa głową w tył i w przód strosząc swe barwne pióra, a przebierając gwałtownie nogami wyrzuca fontanny wody. Zwykle samce odbywają zaloty grupowo przed pojedynczą samicą. Na lęgowiska gągoły wylatują już parami. Zatem łączenie się w pary na zimowiskach nie kończy się kopulacją. Do tej dochodzi dopiero wiosną. Pary są monogamiczne.
Gnieździ się w wyjątkowym jak dla kaczki miejscu – w dziupli (najczęściej dzięcioła czarnego, co określa się jako fakultatywne pasożytnictwo lęgowe) do 20 metrów nad ziemią, w próchniejącym pniu lub budce lęgowej o odpowiednich rozmiarach. Nie unika siedzib ludzkich. Dziuple mają nawet do 2 metrów głębokości. Ich dna wysłane są trocinami zmieszanymi z przybywającym stopniowo białym puchem. Lęgi znaleźć można do 2 km od wody. Samica szuka miejsca na lęg, a samiec podąża za nią. O wyborze dziupli nie decyduje jej wielkość lub głębokość, ale głównie to czy kaczka potrafi przecisnąć się przez otwór wylotowy. Preferuje drzewa, które są blisko wody.
Jeden lęg w roku (w maju); samica składa pod koniec kwietnia od 5 do 19 jaj[9][10]. Są one różnobiegunowe, bardzo mało wydłużone, raczej pękate o barwie białej i niebieskozielonej, lekko przybrudzonej. W przypadku niedostatku miejsc gniazdowych w jednym gnieździe jaja składają dwie samice.
Wysiadywanie trwa około 30 dni od zniesienia pierwszego jaja[9]. Wysiaduje tylko samica. W tym okresie kaczor pilnuje okolic gniazda, choć przed pojawieniem się młodych oddala się i przechodzi pierzenie.
Pisklęta, choć może ich być nawet 10 w zniesieniu, wykluwają się jednocześnie. Kaczęta po wykluciu i obeschnięciu poruszają się bardzo zręcznie, mogą podskakiwać na wysokość 0,5 metra i, dzięki ostrym pazurom, bez problemu wspinać się. Pisklęta opuszczają gniazdo po 1 dniu – matka nawołuje młode specyficznym krzykiem "kio-rr", a te bez szkody dla zdrowia złażą lub skaczą z drzewa, nawet z wysokości kilkudziesięciu metrów (nawet do 20 m). Wynika to z tego, że ich ciała są sprężyste i lekkie, a w skoku rozpościerają błony pławne między palcami nóg wyciągając skrzydełka, zwiększając nieco opór powietrza. Ważą wtedy około 35 g. By dotrzeć do akwenu muszą niekiedy pokonać kilometrową odległość. Gdy znajdą się na wodzie, od razu dobrze pływają i nurkują w poszukiwaniu wodnych roślin i bezkręgowców. Usamodzielniają się po 5 do 10 dniach – matka wodzi je, aż staną się lotne. Mają biało-czarny puch. Kaczęta są bardzo samodzielne, dają sobie radę zaraz po wykluciu nawet bez matki. Lotne stają się po 60 dniach.
W Polsce objęty ścisłą ochroną gatunkową. Wymaga ochrony czynnej[12]. W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii LC (najmniejszej troski)[4].
Utrzymaniu liczebności zagraża wycinanie starych dziuplastych drzew oraz osuszanie bagien śródleśnych i mniejszych zbiorników wodnych. Budowa sztucznych miejsc na gniazda pomaga w rozprzestrzenianiu się tego gatunku na południowy-zachód aż po granice Alp.
Gągoł, gągoł krzykliwy (Bucephala clangula) – gatunek średniej wielkości wędrownego ptaka wodnego z rodziny kaczkowatych (Anatidae).