Gelsemium elegans, commonly known as heartbreak grass, is a poisonous plant of the family Gelsemiaceae found in China and other Asian countries. It contains toxic alkaloids such as gelsemine, gelsenicine, gelsevirine and koumine.[1][2]
Crumbled leaves of this plant, surreptitiously added to food, were used in the 23rd of December 2011 poisoning of Long Liyuan, a magnate of the Chinese timber industry, and perhaps in the 10th of November 2012 poisoning of Alexander Perepilichny, a Russian financier cooperating with a fraud investigation in London,[3] though the role of the plant in his death has been disputed.[4][5]
Gelsemium elegans, commonly known as heartbreak grass, is a poisonous plant of the family Gelsemiaceae found in China and other Asian countries. It contains toxic alkaloids such as gelsemine, gelsenicine, gelsevirine and koumine.
Crumbled leaves of this plant, surreptitiously added to food, were used in the 23rd of December 2011 poisoning of Long Liyuan, a magnate of the Chinese timber industry, and perhaps in the 10th of November 2012 poisoning of Alexander Perepilichny, a Russian financier cooperating with a fraud investigation in London, though the role of the plant in his death has been disputed.
Gelsemium elegans est une espèce de plantes dicotylédones de la famille des Gelsemiaceae, originaire d'Asie. Ce sont des plantes grimpantes ligneuses, pouvant atteindre plus de 12 mètres de haut, aux feuilles opposées, et aux fleurs, groupées en thyrses denses, à corolle en forme d'entonnoir de couleur jaune à orange, et aux fruits en capsules contenant des graines ailées.
La plante contient de nombreux alcaloïdes indolo-monoterpéniques, notamment gelsémicine, gelsénicine et koumine. Cette espèce est utilisée en médecine traditionnelle chinoise contre les rhumatismes par voie externe, mais est létale à partir de doses de 2 à 3 grammes en cas d'ingestion.
Des feuilles émiettées de cette plante, ajoutées subrepticement à de la nourriture, ont été utilisées en 2011 pour empoisonner Long Liyuan, magnat chinois de l'industrie du bois en 2011, et peut-être en 2012 pour empoisonner Alexander Perepilichny, financier russe qui coopérait dans une enquête pour fraude à Londres[2], bien que le rôle joué par cette plante dans sa mort ait été contesté[3],[4],[5].
Au Viêt Nam, Gelsemium elegans, connue localement sous le nom de lá ngón, est considérée comme la plante la plus toxique du pays, dont l'ingestion de 3 feuilles suffit pour tuer un homme en bonne santé en moins d'une heure. Dans la province de Điện Biên, cette plante est impliquée dans la moitié des suicides (environ 185 cas survenus entre 2011 et 2016. Ce type de suicide affecte particulièrement les minorités ethniques de la région, et de manière disproportionnée les Môngs. Ce phénomène s'expliquerait par divers facteurs : pauvreté, faible niveau d’instruction et insuffisante estime de soi[6].
Selon The Plant List (30 décembre 2019)[1] :
Gelsemium elegans est une espèce de plantes dicotylédones de la famille des Gelsemiaceae, originaire d'Asie. Ce sont des plantes grimpantes ligneuses, pouvant atteindre plus de 12 mètres de haut, aux feuilles opposées, et aux fleurs, groupées en thyrses denses, à corolle en forme d'entonnoir de couleur jaune à orange, et aux fruits en capsules contenant des graines ailées.
La plante contient de nombreux alcaloïdes indolo-monoterpéniques, notamment gelsémicine, gelsénicine et koumine. Cette espèce est utilisée en médecine traditionnelle chinoise contre les rhumatismes par voie externe, mais est létale à partir de doses de 2 à 3 grammes en cas d'ingestion.
Cây lá ngón, danh pháp hai phần: Gelsemium elegans, còn gọi là cây rút ruột, co ngón, hồ mạn trường, hồ mạn đằng, hoàng đằng, đoạn trường thảo, câu vẫn v.v. trước đây được phân loại trong họ Mã tiền (Loganiaceae), nhưng từ năm 1994 đến nay được cho là thuộc họ mới là họ Hoàng đằng (Gelsemiaceae).[1][2][3] Tuy nhiên, cần phân biệt với một loài cũng được gọi là "lá ngón" nhưng ăn được ở một số vùng dân tộc thiểu số như Mường So,....
Là một loại cây leo thân quấn thường xanh, dài tới 12 m[4] khá phổ biến ở miền rừng núi Việt Nam, Ấn Độ, Indonesia, Lào, Malaysia, miền bắc Myanma, bắc Thái Lan, cũng như các tỉnh Phúc Kiến, Quảng Đông, Quảng Tây, Quý Châu, Hải Nam, Hồ Nam, Giang Tây, Vân Nam, Chiết Giang của Trung Quốc và Đài Loan. Nó được tìm thấy trong các cánh rừng rậm và dày ở cao độ từ 200 mét đến 2.000 mét[4]. Thân cây có khía. Cành non màu xanh lục nhạt không có lông. Cành già màu xám nâu nhạt. Lá mọc đối, không lông, hình trứng hay hình trứng mũi mác, đầu nhọn, mép nguyên, xanh nhẵn bóng, mép lá nguyên, dài 7–12 cm. Hoa mọc thành xim đầu cành hay kẽ lá. Năm cánh hoa màu vàng, tràng hoa hình phễu, ra hoa trong khoảng từ tháng 5 tới tháng 11-12[4][5]. Quả là dạng quả nang, hình thon elíp hay hình trứng, dài 1-1,4 X 0,6-0,8 cm, nhẵn không lông, màu nâu. Hạt nhỏ cỡ 0,5 cm, dạng từ hình elíp tới hình thận, màu nâu nhạt, phần giữa có lông, có diềm cánh mỏng xung quanh giúp phát tán theo gió[4]. Là loài cây ưa sáng nên thường mọc chỗ đất trống, bìa rừng, ven đường[6].
Độc tính của lá ngón là do các ancaloit chứa trong toàn bộ cây, trật tự độc giảm từ rễ, lá, hoa, quả và thân cây. Tới 17 đơn phân ancaloit đã được chiết ra từ lá ngón như koumin[5], gelsenicin[5], gelsamydin I[7], gelsemoxonin[8], 19α-hydroxygelsamydin[9], trong đó hàm lượng koumin là cao nhất còn độc tính của gelsenicin tính theo LD50 trên chuột là cao nhất[5].
Ở Việt Nam và Trung Quốc, nó được coi là một trong bốn loại cây có độc tính hàng cao nhất (thuốc độc bảng A), một số người cho rằng chỉ cần ăn ba lá là đủ chết người.
Người bị ngộ độc lá ngón có các triệu chứng khát nước, đau họng, chóng mặt, hoa mắt, buồn nôn… sau đó bị mỏi cơ, thân nhiệt hạ, huyết áp hạ, răng cắn chặt, sùi bọt mép, đau bụng dữ dội, tim đập yếu, khó thở, đồng tử giãn và chết rất nhanh do ngừng hô hấp[6].
Giã nhiều rau má hoặc rau muống lấy nước cốt, sau đó cho người bị ngộ độc uống để làm giảm độc tính rồi chuyển đến bệnh viện cấp cứu.[6].
Tại Trung Quốc, nó được sử dụng để điều trị eczema, bệnh trĩ, nhiễm trùng răng, phong (hủi)[5], nhọt ngoài da, chống tổn thương và co thắt[7], nhưng do độc tính cao nên chỉ hạn chế trong các ứng dụng ngoài da[5].
Lá ngón còn được sử dụng làm thuốc nhuộm tóc.Người ta sử dụng với liều lượng rất ít, vì có độc tính cao nên để thuốc nhuộm tóc xa khỏi tầm tay trẻ em.
Cây lá ngón, danh pháp hai phần: Gelsemium elegans, còn gọi là cây rút ruột, co ngón, hồ mạn trường, hồ mạn đằng, hoàng đằng, đoạn trường thảo, câu vẫn v.v. trước đây được phân loại trong họ Mã tiền (Loganiaceae), nhưng từ năm 1994 đến nay được cho là thuộc họ mới là họ Hoàng đằng (Gelsemiaceae). Tuy nhiên, cần phân biệt với một loài cũng được gọi là "lá ngón" nhưng ăn được ở một số vùng dân tộc thiểu số như Mường So,....
關於斷腸草，請見「斷腸草」。鉤吻（學名：Gelsemium elegans，英文名稱：Graceful Jesamine或Poison Hemlock[1]），又有金勾吻、苦吻、斷腸草、爛腸草[2][3]、野葛、大茶藥、大茶藤、毒極大茶葉、葫蔓藤、胡蔓藤、毒根、狼毒草、山砒霜[4]、黃籐、豬人參、麻醉籐、火把草、水莽草[5]等別稱，屬於钩吻科[6][7][8][9]（Loganiaceae，亦作馬錢子科[5][10]或葫蔓藤科[11]）钩吻屬[7][8]（Gelsemium，亦有作斷腸草屬、胡蔓藤屬[12]或馬錢屬（Strychnos）），是一種具劇毒的常綠、一年生[11]、纏繞性的藤本植物（亦有作草本植物）。鉤吻的屬（Gelsemium），其意思為「雅致的」[8]，名字來自意大利語的茉莉，取名可能認為此屬近似茉莉，此屬的共通點為花多數黃色或白色；詞（elegans）的意思為「秀麗的」“雅致的”[8]。
鉤吻可在200－2000米的丘陵、疏林或灌木林[7]向陽的地方生長[3]，廣佈於中國及東南亞地區，於中國廣東、廣西、福建、浙江、江西、湖南、貴州、雲南、海南、台灣、印度、馬來西亞、印度尼西亞及中南半島（寮國、越南、緬甸北部、泰國北部）等地皆有發現[2][3]。在香港，被稱之為「香港四大毒草」之一[8][13]，也是香港原生物種[6]。
鉤吻的枝葉茂盛，枝幹光滑無毛；葉為對生狀，呈卵形、狹卵形或卵狀披針形，葉頂端漸尖，基部漸窄或近圓形，全緣，膜質，長約5－12厘米，寬約2－6厘米；葉側脈每邊4－7條，腹面平坦而背部則隆起；葉柄長約8－12毫米[7]。
鉤吻長漏斗狀小花，略帶芳香[10]，為頂生或長於上部葉腋的聚繖花序，花期為5月－11月[6][9]；其花冠呈黃色或橙色，每片花瓣內側呈淡紅色的斑點[3]，長約10－19毫米，合共5塊，呈卵形裂片，較花冠管為短；花苞小而狹，長約2毫米，邊緣時有綠毛；花梗長約3－8毫米；花萼裂片有5塊，呈卵狀披針形，長約3－4毫米；雄蕊生於花冠管基部，內藏或稍伸出於花冠之外，與花瓣互生；花柱呈絲狀，長約8－10毫米，花藥呈狹卵形，有4淺裂，約1.5－2毫米；子房有2室，呈卵形，光滑無毛，有多顆胚珠[2][7]。
鉤吻的果為蒴果，呈卵形，分裂為2個2裂的果瓣，有宿萼，果期為8月－翌年2月[6]。果皮膜質，稍膨脹，長約10－14毫米，寬約6－8毫米，在開裂前具2條淺縱槽。種子膜質，具有不規則裂齒狀的翅[2][7][9][14]。
鉤吻全株具劇毒，與洋金花、馬錢子和羊角拗合稱「香港四大毒草」。當中新生幼葉以及根部的毒性最強[5][8]。鉤吻的根部含鉤吻鹼（葫蔓籐鹼[11]）甲、子、丑、寅、卯等，在離開泥土時略帶香味[15]，但多聞會令人產生暈眩感。鉤吻的葉則含鉤吻鹼甲、辰等。當中又以鉤吻鹼子含量最高，而鉤吻鹼寅則毒性最烈。一說只需服下約10克的莖葉或2-8克的根或10-38枚的嫩芽，即可引致中毒[16]，亦有指服食一小葉片已可致命，甚至，鉤吻的花粉亦帶毒性[15]。清朝醫藥學家趙學敏在《本草綱目拾遺》中指：「胡蔓籐合香，焚之，令人昏迷。」[15]。
鉤吻的毒性主要成份為多種生物鹼（包括鉤吻鹼），包括極強烈的神經毒性[5]，服食過量即導致消化系統、循環系統和呼吸系統的強烈反應[15]，腸會發黑粘連[11]，中毒症狀包括流涎、噁心、口渴、吞嚥困難[5]、發熱、嘔吐、口吐白沫、抽搐、四肢麻木、肌肉無力[9]、肌肉纖維顫動、舌硬、言語不清、共濟失詞、煩躁不安、咽腹有燒灼或疼痛感、心律失常等。此外尚有瞳孔放大、視力模糊，嚴重可致失明，還有限鹼下垂[5]。迷走神經時，可使心跳減慢、加速及失常，出現四肢冰冷、面色蒼白、體溫不開及血壓下降等症狀[5]。中毒晚期可引起痙攣、呼吸肌麻痺、窒息、昏迷及休克，最後甚至可因心臟衰竭或呼吸衰竭至身亡[15][17]。其毒理主要為抑制延髓的呼吸中樞，當嚴重受抑制時會引發酸中毒，最終可因延髓呼吸中樞及呼吸肌的麻痺而死於呼吸衰竭，同時亦可抑制腦部和脊髓的運動中樞而引起肌肉麻痺。另一方面，亦可產生神經迷走，直接刺激心肌引起心律失常和心率之改變[5]。
《全州志》曾有記載有一種名為斷腸草（又名胡蔓藤）的劇毒植物，其中一種解藥方法是「以狗屎調水灌治」。一說洗胃外，服食碳灰，再利用鹼水和催吐劑輔助，洗胃後將綠豆、金銀花以及甘草大火煎煮成藥後服用[11]。另有解毒劑療法，以阿托品或士的寧在皮下注射以對抗鉤吻鹼的迷走神經抑制作用，亦可在肌肉中注射新斯的明[5]。羊血治療則是以新鮮羊血、白鴨血或鵝血約200－300毫升灌服約1至2次[5]，亦有個案使用羊血直灌胃內作治療而得以活命[18]。然而根據泰國清邁大學研究，清除毒性並沒有特效藥，一般之處理方法只有洗胃、催嘔和催瀉以減少毒性劑量[19]。
鉤吻雖然毒性猛烈，然而亦被視作中草藥的一種，中醫稱其性味為辛、溫、大毒[1]，有祛風、攻毒、消腫、止痛、抗炎、催眠[3]等功效，入藥後外用，可治頑癬、疥癬、瘡患、濕疹、麻瘋、風濕、關節炎等症狀[17]，同時亦是驅蟲藥[1][9]。此外，豬隻適量食用可治豬熱病及使毛色具光澤[10]。明朝醫學家李時珍在其本草學大成《本草綱目》謂：“斷腸草人誤食其葉者致死，而羊食其則大肥”。
過往，不少人常將鉤吻誤認作五花茶成份之一的金銀花，從而誤採誤食，引致中毒。然而，金銀花乃黃白相間，其花亦比鉤吻較長得多[3]。
2005年，中國廣東省韶關市曲江區有3名登山的學生在山野中誤將鉤吻當成金銀花而採摘回去，而後將「金銀花」放進滾水中沖泡來喝。不久，當時9名曾喝過「金銀花」水的學生呈中毒狀，其中一人在送院後不治。[3]。
傳說「神農嘗百草」就是因誤食鉤吻（斷腸草）而死。
相傳神農氏自小便非常聰穎，常替他人排難解憂。一說神農四肢和頭臚以外全身透明，他長著一個透明可見的腸胃，吃下東西時食物在胃裡每每也仍清晰能見，而他有抱一副為百姓試藥治權之心，於是不斷走遍山林荒野，嘗盡百草，一試療效，而當該種藥草具毒性時，必能在其通透的胃中看到黑色，從而得知百草藥性，更有神農一日而遇七十毒之說。
一次神農在一處向陽之地發現一種葉塊相對而生、開著淡黃色小花的籐，一如以往神農氏摘下小片嫩葉吃下，一下子毒性卻猛然發作，神農馬上感到不適。正當神農打算吃下他常備在身邊的解毒葉子時，此時卻目睹自己的腸子已截成一段段的，過了不久，神農也因此結束了生命。其後，人們便將該種植物叫作斷腸草，一般認為就是鉤吻[3][15]。
金庸所著的武俠小說《神鵰俠侶》中，劇毒的斷腸草被描繪成虛構有毒植物情花的解藥。
维基百科中的醫療相关内容仅供参考，詳見醫學聲明。如需专业意见请咨询专业人士。 鉤吻（學名：Gelsemium elegans，英文名稱：Graceful Jesamine或Poison Hemlock），又有金勾吻、苦吻、斷腸草、爛腸草、野葛、大茶藥、大茶藤、毒極大茶葉、葫蔓藤、胡蔓藤、毒根、狼毒草、山砒霜、黃籐、豬人參、麻醉籐、火把草、水莽草等別稱，屬於钩吻科（Loganiaceae，亦作馬錢子科或葫蔓藤科）钩吻屬（Gelsemium，亦有作斷腸草屬、胡蔓藤屬或馬錢屬（Strychnos）），是一種具劇毒的常綠、一年生、纏繞性的藤本植物（亦有作草本植物）。鉤吻的屬（Gelsemium），其意思為「雅致的」，名字來自意大利語的茉莉，取名可能認為此屬近似茉莉，此屬的共通點為花多數黃色或白色；詞（elegans）的意思為「秀麗的」“雅致的”。
鉤吻可在200－2000米的丘陵、疏林或灌木林向陽的地方生長，廣佈於中國及東南亞地區，於中國廣東、廣西、福建、浙江、江西、湖南、貴州、雲南、海南、台灣、印度、馬來西亞、印度尼西亞及中南半島（寮國、越南、緬甸北部、泰國北部）等地皆有發現。在香港，被稱之為「香港四大毒草」之一，也是香港原生物種。
ゲルセミウム・エレガンス（学名: Gelsemium elegans）は、ゲルセミウム科またはマチン科ゲルセミウム属のつる性常緑低木。別名は冶葛（やかつ）、鉤吻、断腸草[2]、胡曼藤（草）[2]、野葛[2]、毒根、黄藤、大茶薬（藤）[2]、除辛、爛腸草[2]、ランゴン、シュア・ノーツァ。
常緑の蔓性樹木で、長さは3 m から12 m になる[2]。根は黄色である。葉は革質で対生し、光沢を持ち厚みがある。形は楕円形または狭卵状披針形[2]。花弁は黄色で花期は5月から11月[2]。果実は蒴果で2筋の縦線をもち、熟すとこれに沿って裂ける。種子は腎形または楕円形。[2]
原産は東南アジアから中国南部[2] で、この付近に自生する。日当たりの良い山の斜面、道端の草むら、低木の茂み、雑木林を好み、海抜 500-2,000 m [2]の地域に分布する。
世界最強の植物毒を持っているといわれるほどの猛毒植物。有毒成分はゲルセミン（英語版）、コウミン (koumine)、ゲルセミシン (gelsemicine)、ゲルセヴェリン (gelseverine)、ゲルセジン (gelsedine)、フマンテニリン (humantenirine) などのアルカロイド。毒部位は全草で、もっとも毒の強い部位は若芽である。植物体のどの部分を食したかによって中毒症状の出る速さが違い、新鮮な若葉・根の煎汁・葉の乾燥粉末を摂取した場合は速く、根本体では遅いという。平均すれば1時間前後となる。消化管から最もよく吸収される。最もポピュラーな中毒症状は呼吸麻痺であるが、これはゲルセミウム・エレガンスの毒が延髄の呼吸中枢を麻痺させることに起因する。心拍ははじめ緩慢だが、のち速くなる。ほかに、眩暈、嘔吐、口腔・咽頭の灼熱感、流涎、腹痛、下痢、筋弛緩、呼吸筋周囲の神経麻痺、視力減退、瞳孔散大、呼吸の浅深が不規則になる（これが副次的にアシドーシスを引き起こす場合も）、嗜睡、全身痙攣、後弓反張、運動失調、昏迷などがある。
漢方医の方面では根を水洗いして乾燥させたものを「鉤吻」と呼び、喘息治療や解熱、鎮痛などに用いる。しかし、あまりに毒性が強いため、『本草綱目』をはじめ数多の医学書には、「内服は厳禁」と記されている。
正倉院宝物の中にも冶葛が残されている。冶葛壷[3]に32斤（16kg）収められていたが、記録によればかなり使われた形跡がある（用途は不明）という（現存するのは390g）。1996年、千葉大学薬学部の相見則郎教授が依頼を受けて提供された2.8gの冶葛を分析したところ、1200年以上経っていたにもかかわらず、ゲルセミン、コウミン、ゲルセビリン、センペルビリン (sempervirine) の計4種のゲルセミウムアルカロイドが検出され、冶葛がゲルセミウム・エレガンスであることが証明された[4]。正倉院の「冶葛」は、文献に記録された冶葛としては「唯一現存するもの」である[5]。
この項目は、植物に関連した書きかけの項目です。この項目を加筆・訂正などしてくださる協力者を求めています（プロジェクト:植物／Portal:植物）。 ゲルセミウム・エレガンス（学名: Gelsemium elegans）は、ゲルセミウム科またはマチン科ゲルセミウム属のつる性常緑低木。別名は冶葛（やかつ）、鉤吻、断腸草、胡曼藤（草）、野葛、毒根、黄藤、大茶薬（藤）、除辛、爛腸草、ランゴン、シュア・ノーツァ。
