Tjukkhornsau (Ovis canadensis) er ei storvaksen villsauart som lever i Nord-Amerika. Arten er kjenneteikna av svært tjukke horn hjå hannen. Desse er slirehorn som veks opp frå fremre del av skallen i ein nedgåande, framovervend skru langs sidene av hovudet. Horna kan vega opptil 14 kg, medan sauene sjølv kan bli opptil 140 kg.[1]
Tjukkhornsauen kom til Nord-Amerika frå Asia over landbrua som ein gong gjekk over Beringsundet mellom Alaska og Sibir. Ein gong fanst det fleire millionar sauar i Nord-Amerika, og dyra var ein del av urfolksmytologien. Etter at europearar kom til verdsdelen blei talet på dyr kraftig redusert gjennom innførte sjukdommar og overbeskatting, og i 1900 var det berre nokre tusentals dyr att.[2]
Nylege genetiske testar tyder på at tjukkhornsau har tre distinkte underartar. Ein av desse er truga; O. c. sierrae frå Sierra Nevada. Tjukkhornsauen er verdas største sau, og ein av underartane kan i nokre høve bli over 200 kg.
På sitt største var talet på dyr i Nord-Amerika fleire millionar. Som amerikansk bison (Bison bison) var arten nær ved å døy ut grunna den europeiske koloniseringa av Nord-Amerika. Sjukdommar innførte i lag med tamsau som tjukkhornsauen ikkje var motstandsdyktig mot og uregulert jakt bidrog begge til ein kraftig tilbakegang.[2]
Kring 1900 var det berre nokre få tusen individ att. Dyra overlevde takka vera innsats frå den dåverande amerikanske presidenten, Theodore Roosevelt. Nokre underartar døydde likevel ut, som O. c. auduboni i Black Hills. Utover på 1930-talet skaut vernearbeidet fart, og talet på dyr auka att. I dag finst det nær 70 000 individ, og arten er rekna livskraftig,[3] sjølv om ein av underartane i Sierra Nevada er rekna som sterkt truga av utrydding.
Tjukkhornsauen høyrer til slirehornsdyra, det vil seia at han har horn som ikkje blir felt årleg. Han har fått namn etter dei store tjukke horna til verane. Horna veks opp på fremre del av skalletaket og skrur nedover og framover langs sidene av hovudet. Godt vaksne verar kan ha horn med meir enn full skru, men for utviklinga speler også genetikken inn. Ikkje alle godt vaksne verar får horn med full skru. Hoene har også horn, men desse er mykje mindre og skrur ikke, medan dei har ein viss boge.
Arten varierer i farge frå lys brun og gråbrun, til mørk sjokoladebrun. Mulen, buken og baken er kvit. Tjukkhornsauen viser betydeleg kjønnsdimorfisme, der hannen kan bli dobbelt så stor som hoa. Hannane veg typisk kring 58–143 kg og blir cirka 91–104 cm i skulderhøgd. Kroppslengda utgjer normalt 180–200 cm. Einskilde individ kan bli større enn dette. Hornet til hannen i seg sjølv kan vega opp mot 14 kg eller meir, altså meir enn resten av beina i kroppen til saman.[4] Hoene veg typisk kring 34–85 kg og blir cirka 76–91 cm i skulderhøgd. Kroppslengda utgjer normalt 140–170 cm.
Rocky Mountain-tjukkhornsau (O. c. canadensis)
Sierra Nevada-tjukkhornsau (O. c. sierrae)
Ørkentjukkhornsau (O. c. nelsoni)
Tjukkhornsauen finst berre i Nord-Amerika og lever i dag Rocky Mountains, frå sørlege Canada til Colorado i USA. Ein underart (O. c. nelsoni) lever dessutan i ørkenlandskapet i Nevada og California til Vest-Texas og sørover inn i Mexico.[4]
Tjukkhornsauen er eit utprega fjelldyr som trivst på alpine grassletter og i grasrike og steinete fjellskråningar omgjevne av klipper og fjell. Han føretrekk område der det årlege snøfallet ikkje er høgare enn 150 cm.[4] Ørkentypen trives imidlertid i et betydelig tørrere klima enn de to andre typene.[5]
Tjukkhornsau lever vanlegvis i små flokkar med 5–15 søyer, lamma deira, åringar og 2-åringar. Verane dannar mindre grupper, som regel med 2–5 individ. Om vinteren dannar søyene større grupper, som kan omfatta opp mot 100 individ.
Om hausten konkurrerer verane om retten til å para seg. Dette skjer gjennom regulære kampar, der verane smell horna mot kvarandre i farta på opp mot 30 km/t. Smellet etter samanstøytet er høyrleg på lang avstand. Kampane kan vara i opp mot 24 timar. Vinnaren er som oftast den største og kraftigaste veren i området. Konkurransedyktige verar er typisk 8 år eller meir, men verane konkurrerer gjerne frå 4-årsalderen.
Paringa føregår i november og desember. Hoa går drektig i 5–6 månader og føder normalt eitt lam. Lamma har lys, mjuk ull når dei blir fødde og har byrjande horndanning. I løpet av eit døgn kan lammet følgja mora over alt i terrenget. Det blir hjå mora i minst eitt år, av og til to år.
Tjukkhornsau var viktig for urfolk i dei vestlege nordamerikanske fjella (Rocky Mountains, Sierra Nevada, Black Hills og andre). Tjukkhornsau er eit av dei mest utbreidde motiva på helleristingar i dei vestlege statane av USA. Også tidlege europeiske nybyggjarar såg sauene som eit symbol på det barske livet i Vesten.[2]
I dag er Rocky Mountain-tjukkhornsau provinspattedyret til Alberta i Canada, og delstatsdyret til Colorado. Han inngår i symbolet til Colorado-avsnittet av den amerikanske statsetaten Parks and Wildlife.[6]
Tjukkhornsau (Ovis canadensis) er ei storvaksen villsauart som lever i Nord-Amerika. Arten er kjenneteikna av svært tjukke horn hjå hannen. Desse er slirehorn som veks opp frå fremre del av skallen i ein nedgåande, framovervend skru langs sidene av hovudet. Horna kan vega opptil 14 kg, medan sauene sjølv kan bli opptil 140 kg.
Tjukkhornsauen kom til Nord-Amerika frå Asia over landbrua som ein gong gjekk over Beringsundet mellom Alaska og Sibir. Ein gong fanst det fleire millionar sauar i Nord-Amerika, og dyra var ein del av urfolksmytologien. Etter at europearar kom til verdsdelen blei talet på dyr kraftig redusert gjennom innførte sjukdommar og overbeskatting, og i 1900 var det berre nokre tusentals dyr att.
Nylege genetiske testar tyder på at tjukkhornsau har tre distinkte underartar. Ein av desse er truga; O. c. sierrae frå Sierra Nevada. Tjukkhornsauen er verdas største sau, og ein av underartane kan i nokre høve bli over 200 kg.
Tykkhornsau (Ovis canadensis) er en storvokst vill saueart som lever i Nord-Amerika. Arten karakteriseres av hannenes (værenes) enormt tykke horn (slirehorn), som vokser opp fra fremre del av skallen i en nedadgående framovervendt skru langs sidene av hodet. Tykkhornsauen er verdens største sau, og en av underartene kan enkelte tilfeller nå en vekt på mer enn 200 kg.
Man antar at tykkhornsauen har innvandret til Nord-Amerika via landbruen som åpnet seg over Beringstredet, mellom Alaska og Sibir. En gang i tiden talte arten 1,5–2 millioner dyr, men som amerikansk bison (Bison bison) var arten nær ved å dø ut. Og liksom bison var viktig for first nations på prærien, var tykkhorn viktig for stammefolkene i de vestlige fjellene (Rocky Mountains, Sierra Nevada, Black Hills m.v.). Helleristninger av tykkhornsau er faktisk blant de mest vanlige i det vestlige statene i USA.
Innvandringen til Amerika fikk imidlertid dramatiske følger også for tykkhornsauen, i det folk utnyttet den mye raskere enn arten kunne formere seg. Omkring år 1900 var det kun noen få tusen individer tilbake. Den overlevde takket være innsatsen fra daværende president Theodore Roosevelt. Noen underarter døde allikevel ut, som O. c. auduboni i Black Hills. Utover på 1930-tallet skjøt vernetiltakene fart og arten økte igjen i antall. I dag teller arten nærmere 70 000 individer og er som sådan livskraftig,[1] selv om en av underarten i Sierra Nevada regnes som sterkt truet av utryddelse.
Tykkhornsauen tilhører slirehornsdyrene (har horn som ikke felles årlig) og har fått navn etter de enorme tykke hornene værene bærer. Hornene vokser opp på fremre del av skalletaket og skrur nedover og framover langs sidene av hodet. Godt voksne værer kan ha horn med mer enn full skru, men for hornenes utvikling spiller også genetikken inn. Ikke alle godt voksne værer får horn med full skru. Hunnene har også horn, men disse er betydelig mindre og skrur ikke, men buer noe. Arten varierer i farge fra lys brun og gråbrun, til mørk sjokoladebrun. Mulen, buken og baken er hvit. Tykkhornsauen viser betydelig kjønnsdimorfisme, i det hannen kan bli dobbelt så stor som hunnen. Hannene veier typisk omkring 58–143 kg og blir cirka 91–104 cm i skulderhøyde. Kroppslengden utgjør normalt 180–200 cm. Enkeltindivider kan imidlertid bli betydelig større, faktisk over 200 kg. Hannens horn i seg selv kan faktisk veie opp mot 14 kg eller mer, altså mer enn resten av bena i kroppen til sammen.[2] Hunnene veier typisk omkring 34–85 kg og blir cirka 76–91 cm i skulderhøyde. Kroppslengden utgjør normalt 140–170 cm.
I 1940 delte Ian McTaggart-Cowan tykkhornsauen inn i sju underarter,[3] men nyere forskning har vist at dette nok var feil. Tre underarter anerkjennes imidlertid av de fleste, selv om det i 2000 ble reist spørsmål om validiteten til O. c. canadensis.[4] Imidlertid gir en nylig publisert studie støtte til de tre underartene, og kanskje flere.[5]
Den fysisk største underarten er Rocky Mountain tykkhornsau (O. c. canadensis), der hannene (i området Big Sky, som grenser mot Yellowstone nasjonalpark i Montana) i enkelte tilfeller kan veie opp mot og over 230 kg.[6] Til sammenligning veier Sierra Nevada tykkhornsau (O. c. sierrae) sjelden mer enn 90 kg.
En nyere studie av tykkhornsau viser at ørkentykkhornsau (O. c. nelsoni) representerer den mest basale linjen blant dem, og at både Rocky Mountain tykkhornsau (O. c. canadensis) og Sierra Nevada tykkhornsau (O. c. sierrae) splittet fra denne for omkring 315–94 tusen år siden eller tidligere. Videre viser studien at dagens populasjon av ørkentykkhornsau (O. c. nelsoni) består av tre distinkte klader; nelsontypen (O. c. nelsoni), mexicotypen (O. c. mexicana), og halvøytypen (O. c. cremnobates).[5] Det er imidlertid fortsatt uklart om disse kan regnes som egne underarter.
Tykkhornsauen er endemisk for Nord-Amerika og finnes i Rocky Mountains, fra det sørlige Canada til Colorado i USA. En underart (O. c. nelsoni) lever dessuten i ørkenlandskapet i Nevada og California til Vest-Texas og sørover inn i Mexico.[2]
Tykkhornsauen er et utpreget fjelldyr, som trives på alpine gressletter og i gressrike og steinete fjellskråninger omgitt klipper og fjell, der det årlige snøfallet ikke overstiger 150 cm.[2] Ørkentypen trives imidlertid i et betydelig tørrere klima enn de to andre typene.[5]
Tykkhornsau lever i små flokker eller grupper, som består av 5–15 søyer, deres lam, åringer og 2-åringer. Værene danner mindre grupper, normalt 2–5 individer. Om vinteren danner søyene større grupper, som kan telle opp mot 100 individer.
På høsten konkurrerer værene om retten til å pare seg. Det skjer gjennom regulære kamper, der værene smeller i sammen med hornene i en hastighet på opp mot 30 km/t. Smellet etter sammenstøtet kan høres på lang avstand. Kampene kan vare i opp mot 24 timer, før enn vinner «kåres» - som oftest den største og kraftigste væren i området. Konkurransedyktige værer er typisk 8 år eller mer, men værene konkurrerer gjerne fra 4-årsalderen.
Paringen foregår i november og desember. Hunnen går drektig i 5–6 måneder og føder normalt ett lam. Lammene har lys, myk ull da de fødes og begynnende horndannelse. I løpet av et døgn kan lammet følge mora over alt i terrenget. Det blir hos mora i minst ett år, av og til to år.
Tykkhornsau (Ovis canadensis) er en storvokst vill saueart som lever i Nord-Amerika. Arten karakteriseres av hannenes (værenes) enormt tykke horn (slirehorn), som vokser opp fra fremre del av skallen i en nedadgående framovervendt skru langs sidene av hodet. Tykkhornsauen er verdens største sau, og en av underartene kan enkelte tilfeller nå en vekt på mer enn 200 kg.
