Multimedia w Wikimedia Commons Sporek polny (Spergula arvensis L.) – gatunek jednorocznej rośliny zielnej z rodziny goździkowatych. Występuje w Europie, Azji (w części zachodniej, na Syberii i Kaukazie) i Afryce Północnej, rozprzestrzenił się także na Azorach[2]. Archeofit pospolity na całym niżu i w niższych położeniach górskich[3]. Jeden z jego podgatunków, związany wyłącznie z uprawami lnu sporek polny olbrzymi uważany jest obecnie za całkowicie wymarły[4].
Morfologia
- Pokrój
- Długość 10-50 cm[5]
- Łodyga
- Obła, wznosząca się i bogato rozgałęziona, zielona, często czerwono nabiegła zwłaszcza w przypadku pędów kwiatonośnych, od 10 cm do nawet 1 m długości – w zależności od podgatunku oraz czasu jaki roślina ma na rozwój.
- Liście
- Kluseczkowate (równowąskie i mięsiste) z dłoniasto rozgałęzionymi przylistkami i zawsze w ich kątach występującymi krótkopędami dają wrażenie gęstego ulistnienia okółkowego (jak u skrzypu). Same liście gruczołowato owłosione i lepkie, mają biegnącą spodem bruzdę[5].
- Kwiaty
- Mogą ulegać samozapyleniu, od czerwca do października otwierają się przy ładnej pogodzie, białe (czasami różowo nabiegłe), drobne, 4–8 mm średnicy, pięciokrotne, na długich, po przekwitnięciu zwisających, ogruczolonych szypułkach zebrane w kwiatostany typu wierzchotki dwuramiennej[5].
- Owoc
-
Torebka pękająca od góry. Nasiona czarne lub białawo nakrapiane, okrągłe z cienkim, błonowatym pierścieniem wokół nadającym im właściwości lotne (anemochoria).
- Korzeń
- Palowy, wrzecionowaty.
Systematyka i zmienność
Gatunek o dużej zmienności. Wyróżniono cztery podgatunki[4]:
-
Spergula arvensis subsp. arvensis - sporek polny typowy. Kwiaty nagie, łodyga rozgałęziona, naga, długości do 50 cm. Nasiona o średnicy do 1,2 mm, pokryte drobnymi brodawkami[4]. W Polsce pospolity[3].
-
Spergula arvensis subsp. sativa (Weihe) Mert. et Koch - sporek polny siewny. Liście mięsiste, łodyga wysokości do 30-60 mm, mięsista, gruba. Nasiona do 3 mm średnicy, delikatnie punktowane[4]. Podgatunek dawniej uprawiany[3].
-
Spergula arvensis subsp. linicola (Boreau) Janchen - sporek polny lnowy. Łodyga wysokości 30-60 cm, nierozgałęziona lub rozgałęziona tylko w nasadzie. Nasiona gładkie[4]. Dawniej jako chwast w uprawach lnu[3].
-
Spergula arvensis subsp. maxima (Weihe) O. Schwarz - sporek polny olbrzymi. Łodyga wysokości 50-100 cm, masywniejsza niż u pozostałych podgatunków, słabo lub nierozgałęziona, zazwyczaj poza kwiatostanem naga. Nasiona długości 1,3-2,8 mm i szerokości 1-2,5 mm, prawie kuliste, nieznacznie oskrzydlone (do 0,2 mm szerokości), matowoczarne z wydłużonymi, czasem maczugowatymi brodawkami. Podgatunek ukształtowany na skutek presji selekcyjnej w uprawach lnu (archaeophyta anthropogena), gdzie dawniej dość pospolicie występował jako chwast. Dzis uważany jest za takson całkowicie wymarły[4].
Zdaniem niektórych autorów ostatni z wymienionych podgatunków powinien zostać wyłączony jako odrębny gatunek Spergula maxima Weihe z dwoma podgatunkami: S. m. subsp. maxima oraz S. m. subsp. linicola (Boreau) Dvorák[4].
Biologia i ekologia
Roślina jednoroczna. Występuje obficie na glebach ubogich w wapń, piaszczystych tam gdzie roślinność otoczenia jest uboga i dostępne są niezarośnięte miejsca[5]. Szczególnie obficie występuje na polach uprawnych (chwast[5][6]) na których nie wykonano podorywki, zwłaszcza po roślinach zbożowych i strączkowych[5]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla klasy (Cl.) Stellarietea mediae, oraz wyróżniający dla związków (All.): Aperion spicae-venti i Panico-Setarion[7]. Sporek polny olbrzymi Spergula arvensis subsp. maxima stanowił natomiast takson diagnostyczny dla skupiającego zbiorowiska chwastów lnu związku Lolio-Linion[4]. Kwitnie od czerwca do września[5]. Liczba chromosomów 2n = 18, 36[8].
![src=]()
Sporek polny olbrzymi występował prawie wyłącznie w tradycyjnie pielęgnowanych uprawach lnu
Zagrożenia i ochrona
Sporek polny olbrzymi Spergula arvensis subsp. maxima uważany jest obecnie za takson wymarły w Polsce oraz prawdopodobnie całkowicie wymarły w całym swoim zasięgu geograficznym (Syberia, wschodnia i centralna Europa). Przyczyną jego ustąpienia było ograniczenie areału upraw lnu oraz intensyfikacja zabiegów agrotechnicznych w zachowany uprawach, w tym stosowanie herbicydów oraz oczyszczonego ziarna siewnego (takson speirochoryczny)[4]. Został umieszczony na polskiej czerwonej liście w kategorii RE (wymarły na obszarze Polski)[9].
Zastosowanie
Niekiedy jest uprawiany jako roślina pastewna[5].
Przypisy
-
↑ Stevens P.F.: Caryophyllales (ang.). Angiosperm Phylogeny Website, 2001–. [dostęp 2010-02-12].
-
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-12].
-
↑ a b c d Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
-
↑ a b c d e f g h i Proćkow J., Faltyn A., Jarzembowski P.: Spergula arvensis subsp. maxima (Caryophyllaceae) - wymarły chwast lnu na Dolnym Śląsku. Acta Botanica Silesiaca, Supplementum, 2011.
-
↑ a b c d e f g h Ursula Stichmann-Marny, Erich Kretzschmar: Przewodnik. Rośliny i Zwierzęta. Warszawa: Multico, 1997, s. 284. ISBN 83-7073-092-2.
-
↑ Włodzimierz Tymrakiewicz: Atlas chwastów. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1976, s. 100.
-
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, 2005. ISBN 83-01-14439-4.
-
↑ Spergula arvensis na Flora of North America [dostęp 2013-12-13].
-
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
Bibliografia
- Ursula Stichmann-Marny, Erich Kretzschmar: Przewodnik. Rośliny i Zwierzęta. Warszawa: Multico, 1997. ISBN 83-7073-092-2.
