nomes no trilho de navegação
Les biesses ås tetes, c' est on grand stok di familes di biesses, li pus novele dins l' evolucion des sôres di biesses, ki poirtèt leus djonnes dins leu coir, mins les co dveur nouri après li skepiaedje, do laecea ki rexhe di leus tetes.
Les biesses ås tetes sont des cronzoxhîs.
Les biesses ås tetes ont des vîs vîs ratatayons les minmes ki les oujheas et les cropantès biesses.
Les biesses ås tetes, c' est on grand stok di familes di biesses, li pus novele dins l' evolucion des sôres di biesses, ki poirtèt leus djonnes dins leu coir, mins les co dveur nouri après li skepiaedje, do laecea ki rexhe di leus tetes.
Les biesses ås tetes sont des cronzoxhîs.
Les biesses ås tetes ont des vîs vîs ratatayons les minmes ki les oujheas et les cropantès biesses.
In chichihualyolcatl nozo chichini, cē yōlcatl tlen quipiya, chichihualli, in ihuiyō āmahtlapālli ipampa patlani (occequin nenelohua noz tichanti icopa atl quitoznequi in hueyimichin).
Chichinimeh (Mammalia[1]) yehhuatin ce itlamantiliz in quechomiyoh amniota homeotermo (ica «eztli tohtonqui») ca quimocuilia eltzacuilhuaztli[2] chichihualotl itech mochihuani chichihualayotl ica in tlein quinhuapahuah in tlapictin[3]. In tlapanahuiliztli[4] yehhuatl mixihuini[5] (ica in tenyoh ixquihquizaliztli[6] itech in monotrema: tototen ihuan equidna).
In chichihualyolcatl nozo chichini, cē yōlcatl tlen quipiya, chichihualli, in ihuiyō āmahtlapālli ipampa patlani (occequin nenelohua noz tichanti icopa atl quitoznequi in hueyimichin).
Chichinimeh (Mammalia) yehhuatin ce itlamantiliz in quechomiyoh amniota homeotermo (ica «eztli tohtonqui») ca quimocuilia eltzacuilhuaztli chichihualotl itech mochihuani chichihualayotl ica in tlein quinhuapahuah in tlapictin. In tlapanahuiliztli yehhuatl mixihuini (ica in tenyoh ixquihquizaliztli itech in monotrema: tototen ihuan equidna).
Cycaki (Mammalia) su klasa rěpnikow. K jich charakteristiskim pśiznamjenjam słuša kóža a cycanje dorosta z mlokom. Swětadaloko buchu źinsajšno wokoło 5.500 recentnych družynow rozeznawane, kótarež buchu w tśi pódklasach rozdźělone: jaja njasece pracycaki (Protheria), měškarje (Metatheria) a wuše cycaki abo placentawcy (Eutheria), ku kótarymž teke cłowjek słuša.
Cycaki buchu do tśi pódklasow z něźi 25 až 30 pórědow rozdźělone, kótarež buchu z jich strony pśi měškarjach a wušych cycakach hyšći raz dwě resp. styri nadpórědowanym kupkam pśiźělowaś mógu. Bóle detailowa systematika z wšych swójźbami se namaka w systematika cycakow.
Někotare pśispomnjenja k toś tej systematice:
Cycaki (Mammalia) su klasa rěpnikow. K jich charakteristiskim pśiznamjenjam słuša kóža a cycanje dorosta z mlokom. Swětadaloko buchu źinsajšno wokoło 5.500 recentnych družynow rozeznawane, kótarež buchu w tśi pódklasach rozdźělone: jaja njasece pracycaki (Protheria), měškarje (Metatheria) a wuše cycaki abo placentawcy (Eutheria), ku kótarymž teke cłowjek słuša.
Gjitarët janë vertebror brenda klasës së gjitarve ( / m ə m eɪ l i ə / nga latinishtja do të thotë "gjir"), kjo kals dallohet nga zvarranikt (duke përfshirë shpendët ) nga posedimit të një neocortex (a rajonin e trurin), flokët , tre kockat e veshit , dhe gjëndrat e qumështit . Femrat e të gjitha llojeve të gjitarëve ushqehen të vegjëlit e tyre me qumësht , i sekretuar nga gjëndrat e qumështit.
Gjitarët përfshijnë kafshën më të madhe në planet, balena blu . Lloji i trupit themelor është katërkëmbësh tokësor , por disa gjitarë janë përshtatur për jetë në det , në ajër , në pemë , nëntokë ose në dy këmbë . Grupi më i madh i gjitarëve, placentalet , ka një placentë , e cila mundëson ushqimin e fetusit gjatë shtatzënisë. Gjitarët variojnë nga madhësia prej 30-40 mm (1.2-1.6 in)lakuriqi i natës deri tek balenat blu në 30 metra (98 ft) . Me përjashtim të pesë llojeve të monotreme(gjitarët që shtrojnë vezë), të gjitha gjitarët moderne lindin të rinj. Shumica e gjitarëve, duke përfshirë gjashtë rendet më të pasur të llojeve , i përkasin grupit placentë. Rendet më të mëdhenj janë brejtësit ,lakuriqt e natës dhe sorikomorfa(hundegjatet dhe aleatët). Tre rendet e ardhshme më të mëdha, janë primatët ( majmunet e medhenj ,majmunët , dhe paramajmunët),Cetartiodaktila (cetacët dhe dythundrakët ), dhe Karnivora ( macet , qentë , fokat, dhe aleatët).
Gjitarët e gjallë janë të ndarë në Yinotheria ( platipusi dhe ekidna ) dhe Theriiformes (të gjitha gjithet e tjera). Ka rreth 5,450 lloje gjitarësh. Në disa klasifikime, gjitarët ekzistues ndahen në dy nënklasa: Prototheria , domethënë rendi Monotremata; dhe Theria, ose infraklasa e Metatheria dhe Eutheria .Marsupialët përbëjnë grupin kurorën e Metatheria, dhe të përfshijë të gjitha metatherians jetojnë si dhe shumë ato të shuar; placentals janë grupi kurorë i Eutherisë. Ndërsa klasifikimi i gjitarëvenë nivelin e familjes ka qenë relativisht e qëndrueshme, disa klasifikime konkurruese në lidhje me nivelet më të larta - nënklasa, infraklasi dhe rendi, sidomos i marsupialëve - shfaqen në literaturën bashkëkohore. Pjesa më e madhe e ndryshimeve reflektojnë përparimet e analizës klasike dhe gjenetikës molekulare . Gjetjet nga gjenetika molekulare, për shembull, kanë nxitur miratimin e grupeve të reja, të tilla si Afrotheria , dhe braktisjen e grupeve tradicionale, të tilla si Insektivora .
Gjitarët përfaqësojnë Synapsida të gjallë , të cilat së bashku me Sauropsida formojnë kullën Amniota . Paraardhësit e hershëm të gjitarëve ishin spenacodont pelycosaurs , një grup që prodhoi Dimertodonin jo-gjitar . Në fund të periudhës së Karbonifere , ky grup divergjohej nga linja sauropside që çoi në zvarranikët dhe zogjtë e sotëm. Linja që ndjek grupin e rrjedhjes Sphenacodontia ndau disa grupe të ndryshme të sinapsideve jo-gjitarëve - nganjëherë të referuara si zvarranikë si gjitarët - para se të krijonin proto-gjitarët ( Therapsida ) në fillim të epokës së Mesozoikut. Epoka e gjitarëve modern u ngritën në epokën e Paleogjenit dhe Neogjenit të epokës Cenozoic , pas zhdukjes së dinosaurëve jo-avianë dhe kanë qenë midis grupeve mbizotëruese të kafshëve tokësore nga 66 milion vjet më parë deri në ditët e sotme.
Shumica e gjitarëve janë inteligjentë , me disa që kanë trurin e madh, vetëdijesimin dhe përdorimin e mjeteve . Gjitarët mund të komunikojnë dhe të vokalizojnë në mënyra të ndryshme, duke përfshirë prodhimin e ultrazërit , shenjat e parfumit , sinjalet e alarmit , këndimin dhe ekolokacionin . Gjitarët mund të organizohen në shoqëritë e shkrirjes së fizionomisë , haremet dhe hierarkitë , por gjithashtu mund të jenë të vetmuara dhe territoriale . Shumica e gjitarëve janë polygynous , por disa mund të jenë monogame ose polyandrous .
Në kulturën njerëzore, gjitarët e zbutur luajtën një rol të madh në revolucionin neolitik , duke bërë që bujqësia të zëvendësonte gjuetinë dhe grumbullimin e tyre dhe të çonte në një ristrukturim të madh të shoqërive njerëzore me qytetërimet e para . Ata siguruan, dhe vazhdojnë të sigurojnë, energji për transport dhe bujqësi, si dhe mallra të ndryshëm si mishi , produktet e qumështit , leshi dhe lëkura . Gjitarët gjuajnë ose konkurrojnë për sport, dhe përdoren si organizma model në shkencë. Gjitarët janë përshkruar në art që prej paleolitit, dhe shfaqen në letërsi, film, mitologji dhe fe. Defaunation e gjitarëve është nxitur kryesisht nga faktorë antropogjenike , të tilla si gjuetia dhe shkatërrimi i habitateve , edhe pse ka përpjekje për të luftuar këtë.
Klasifikimi i gjitarëve ka qenë përmes disa iteracioneve që Carl Linnaeus fillimisht përcaktoi klasën. Asnjë sistem klasifikimi nuk është pranuar universalisht; McKenna & Bell (1997) dhe Wilson & Reader (2005) ofrojnë përmbledhje të dobishme të kohëve të fundit. "Parimet e klasifikimit dhe klasifikimit të gjitarëve" të George Gaylord Simpson (AMNH Bulletin v. 85, 1945) ofron sistematikë të origjinave dhe marrëdhënieve të gjitarëve që u mësuan në mënyrë universale deri në fund të shekullit të 20-të. Që nga klasifikimi i Simpson, rekordi paleontologjik është rikalibruar, dhe vitet e ndërhyrjes kanë parë shumë debate dhe përparime në lidhje me bazat teorike të vetë sistematizimit, pjesërisht përmes konceptit të ri të klasës . Megjithëse puna në terren gradualisht e bëri klasifikimin Simpson të vjetëruar, ajo mbetet gjëja më e afërt për një klasifikim zyrtar të gjitarëve.
Shumica e gjitarëve, duke përfshirë gjashtë rendet më të pasur të llojeve , i përkasin grupit placentë. Tre urdhra të mëdha në numrin e specieve janë Rodentia :miu,ferrgjati ,kastori ,kapibara dhe gjitarët tjerë brejtje; Chiroptera :lakuriqr e natës; dhe Sorikomorfa :hundgjati ,urithi dhe solenodonsi . Tri rendet e ardhshëm më të mëdhenj, në varësi të skemës së klasifikimit biologjik të përdorur, janë primatët duke përfshirë majmunët e mëdhenj , majmunët dhe lemurët ; Cetartiodaktila përfshirë balenat dhe dythundrakët ; dhe Karnivorave e cila përfshin macet , qentë ,arijnt , nuselalat ,luanët e detit dhe aleatët. Sipas llojeve të gjitarëve të botës , në vitin 2006 janë identifikuar 5.416 lloje. Këto janë grupuar në 1.219 familje dhe 29 rende. Në vitin 2008, Bashkimi Ndërkombëtar për Ruajtjen e Natyrës(IUCN) përfundoi një Vlerësim Global pesëvjeçar për gjitarët përLista e Kuqe e IUCN , e cila numëronte 5.488 lloje. Sipas një hulumtimi të botuar në Journal of Mammalogy në vitin 2018, numri i specieve të gjitheve të njohura është 6.495 specie të përfshira 96 kohët e fundit të zhdukur.
Fjala " gjitar " është moderne, nga emri shkencor Mammalia i shpikur nga Carl Linnaeus në 1758, që rrjedh nga fjala latine mamma ("gji"). Në një letër me influencë të vitit 1988, Timothy Rowe e përcaktoi Mammalia filogenetikisht si grupin e gjitarëve, që përbëhet nga paraardhësi më i fundit i përbashkët i monotremave të gjalla ( ekidna dhe platipus ) dhe gjitarët therian ( marsupials dhe placentals ) dhe të gjithë pasardhësit e atyre. Ky paraardhës KA jetuar në periudhën Xhurasi, përkufizimi Rowe e përjashton të gjitha kafshët nga më pare në Triasik , pavarësisht nga fakti se fosilet triasike në Haramiyida janë përmendur në gjitar që nga mesi i shekullit të 19-të. Nëse Mammalia konsiderohet si grup , origjina e saj mund të jetë datë e përafërt si pamja e parë e njohur e kafshëve më të lidhur ngushtë me disa gjitarë ekzistues sesa me të tjerët. Ambondro është më e lidhur ngushtë me monotremes se sa me gjitarët therian ndërsa Amphilestes dhe Amphitherium janë më të lidhur ngushtë me therians; pasi fosilet e të treja gjenerave datojnë rreth 167 milionë vjet më pare në Xhurasikun e Mesme , kjo është një vlerësim i arsyeshëm për paraqitjen e grupit .
Në vitin 1997, gjitarët u rishikuan tërësisht nga Malcolm C. McKenna dhe Susan K. Bell, që ka rezultuar në klasifikimin McKenna / Bell. Libri 1.997 e tyre, Klasifikimi i Gjitarët mbi nivelin e specieve , është një punë e plotë , marrëdhëniet dhe dukuritë e të gjithë gjitarëve, të gjallë dhe të zhdukur, poshtë nëpër rangun e gjini, edhe pse molekular sfidë gjenetik të të dhënave disa nga grupime të nivelit më të lartë. Autorët punuan së bashku si paleontologë në Muzeun Amerikan të Historisë Natyrore , Nju Jork. McKenna e trashëgoi projektin nga Simpson dhe, me Bell, ndërtoi një sistem hierarkik plotësisht të përditësuar, që mbulonte gjitar të gjallë dhe të zhdukur që pasqyron gjenealogjinë historike të Mammalia.
Studimet molekulare bazuar në analizën e ADN- së kanë sugjeruar marrëdhënie të reja midis familjeve të gjitarëve gjatë viteve të fundit. Shumica e këtyre gjetjeve janë vërtetuar në mënyrë të pavarur nga të dhënat e pranisë / mungesës së retrotranspozon . Sistemet e klasifikimit të bazuara në studimet molekulare zbulojnë tre grupe të mëdha ose linja të gjitarëve të placentës - Afrotheria , Xenarthra dhe Boreoeutheria - të cilat ndryshojnë në Kretakun . Marrëdhëniet midis këtyre tre linjave janë të diskutueshme dhe të tri hipoteza të mundshme të ndryshme janë propozuar në lidhje me atë se cili grup është basal . Këto hipoteza janëAtlantogenata ( Boreoutheria bazale), Epitheria (basal Xenarthra) dhe Exafroplacentalia (Afrotheria bazale). Boreoutheria nga ana tjetër përmban dy linja kryesore - Euarchontoglires dhe Laurasiatheria .
Vlerësimet për kohët e divergjencës midis këtyre tri grupeve placentë variojnë nga 105 deri në 120 milion vjet më parë, varësisht nga lloji i ADN-së që përdoret (si bërthamore ose mitokondriale ) dhe interpretime të ndryshme të të dhënave paleogeografike .
Kladogram më sipër është bazuar në Tarver et al . (2016)
Kladogrami i bazuar në Tarver et al. (2016)[1]
Grupi I: Afrotheria
Grupi II: Xenarthra
Grupi III: Boreoeutheria
Synapsida , një kullë që përmban gjitarët dhe të afërmit e tyre të zhdukur, filloi gjatë nën periodit Pennsylvanian (~ 323 milion deri në 300 milionë vjet më parë), kur u ndanë nga linjat e zvarranikëve dhe avianëve. Gjitarët e grupit Crown evoluan nga mammaliaforms më parë gjatë Xhurasikut .
Vertebrorët e parë plotësisht tokësorë ishin amniotes . Ashtu si paraardhësit e tyre tetrapodë amfibë , ata kishin mushkëri dhe gjymtyrë. Sidoqoftë vezët amniotike kanë membranë të brendshme që lejojnë embrionin në zhvillim që të marrë frymë, por të mbajë ujë. Prandaj amniotët mund të vendosin vezë në tokë të thatë, ndërsa amfibët në përgjithësi kanë nevojë të vendosin vezët e tyre në ujë.
Me sa duket, amniotët e parë u ngritën në nënperiudhën e Pensilvanisë të Karboniferes . Ata zbritën nga tetrapodët më të hershëm reptiliomorph amfib,të cilat jetonin në tokë që tashmë ishte e banuar nga insektet dhe invertebrorët e tjerë, si dhe fernat , myshqet dhe bimët e tjera. Brenda pak milion viteve, dy linja të rëndësishme amniote u bënë të dallueshme: synapsidet , të cilat më vonë do të përfshinin paraardhësin e përbashkët të gjitarëve; dhe sauropsids , të cilat tani përfshijnë breshkat ,hardhucat , gjarpërinjtë ,krokodilët, dinosaurët dhe zogjtë . Synapsidet kanë një vrimë të vetme ( fenestra e përkohshme) e ulët në çdo anë të kafkës. Një grup synapsid, pelikosaurs , përfshinte kafshët më të mëdha dhe më të ashpra të Permianit të hershëm . Synapsidet jo-mamore quhen nganjëherë "zvarranikët si gjitarët".
Therapsidët , një grup i synapsideve, zbritën nga pelikosaurët në Permianin e Mesme, rreth 265 milionë vjet më parë, dhe u bënë vertebrorët dominues të tokës. Ato ndryshojnë nga eupelikosaurët basal në disa tipare të kafkës dhe nofullave, duke përfshirë: kafka më të mëdha dhe incisorë të barabartë në madhësi në therapsid, por jo për eupelikosaurët. Linja terapeutike që çoi në gjitarë shkoi nëpër një seri fazash, duke filluar me kafshë që ishin shumë të ngjashme me paraardhësit e tyre të pelikusurët dhe duke përfunduar me cynodontes probainognatiane , disa prej të cilave lehtë mund të gaboheshin për gjitarët. Këto faza u karakterizuan nga:
Ngjarja e Permian-Triasik për zhdukje rreth 252 milionë vjet më parë, e cila ishte një ngjarje e zgjatur për shkak të akumulimit të disa pulseve të zhdukjes, përfundoi dominimin e therapsideve mishngrënëse. Në fillim të Triasikut, mishngrënësit më të mëdhenj tokësor janë marrë përsipër nga archosaurs i cili, gjatë një periudhë të zgjatur (35 milion vjet), erdhi për të përfshirë crocodylomorphs , e Pterosaurs dhe dinosaurët; megjithatë, cynodonts të mëdha si Trucidocynodon dhe traversodontidsende zënë me madhësi të mëdha mishngrënës. Nga Xhurasiku, dinozaurët kishin ardhur për të dominuar.
Gjitarët e parë (në kuptimin e Kempit) u shfaqën në Epokën e Tretë Triasike (rreth 225 milionë vjet më parë), 40 milionë vjet pas therspive të para. Ata ishin krijesa nate që kërkonin insektet e natës nga mesi i Jurasikut e tutje; për shembull, ishte një i afërt i gjitarëve të vërtetë që kishte përshtatje për not, gërmime dhe peshkim. Shumica, nëse jo të gjitha, mendohet se kanë jetuar në errësir , duke përbërë shumicën e tipareve tipike të gjitarëve. Pjesa më e madhe e specieve të gjitarëve që ekzistonin në epokën mesozoike ishin multituberkulatat, eutrikonodontët dhe spalacotheriids. Më të hershme të njohur metatherian është Sinodelphys , jetuar rreth 125 milionë-vjet në Kretakun, zbuluar në argjilor të Kinës verilindore Provincës Liaoning . Fosili është pothuajse i plotë dhe përfshin tufa leshi dhe prerje të indeve të buta.
Fosili më i vjetër i njohur mes Eutherisët ("gjitarët e vërtetë") është Xhuramaia , ose "nëna xhurasike nga Kina", e datuar 160 milion vjet më parë në Xhurasikun e vonë. Një i afërm egjiptian , Eomaia , i datuar 125 milion vjet më parë në Kretakun e hershëm, posedonte disa veçori të përbashkëta me marsupialet, por jo me placentalet, dëshmi se këto veçori ishin të pranishme në paraardhësin e fundit të përbashkët të të dy grupeve por më vonë u humbën në linjën e placentës. Në veçanti, kockat epipubike shtrihen përpara nga legeni. Këto nuk gjenden në asnjë placentë modern, por ato gjenden në marsupiale, monotremi, gjitarë të tjerë joplacentan dhe Ukhatherium, një kafshë e hershme e Kretakut në rendin eutherian Asioryctitheria . Kjo vlen edhe për multituberkulatet. Ata janë me sa duket një tipar stërgjyshor, i cili më pas u zhduk në linja. Këto kocka epipubike duket se funksionojnë duke forcuar muskujt gjatë locomotion, duke zvogëluar sasinë e hapësirës që paraqitet, të cilat placentalet kërkojnë të përmbajnë fetusin e tyre gjatë periudhave të shtatëzanisë. Një dalje e ngushtë e legenit tregon se të rinjtë ishin shumë të vegjël në lindje dhe prandaj shtatzënia ishte e shkurtër, si në marsupialet moderne. Kjo tregon se placenta ishte një zhvillim i mëvonshëm.
Një nga monotremet më të hershme të njohura ishte Teinolophos , i cili jetonte rreth 120 milionë vjet më parë në Australi. Monotremeat kanë disa tipare që mund të trashëgohen nga amniotes origjinale, të tilla si grykë e njëjtë për të urinuar, për të zbrazur dhe për të riprodhuar ( cloaca ) - siç bëjnë edhe hardhucat dhe zogj - dhe ata hedhin vezë të lëkurës dhe të pakalifikuara.
Kortrogoza , fosilet e të cilëve datojnë nga rreth 195 milionë vjet më parë, në fillim të Xhurasikut, siguron dëshminë e parë të qartë të një nyje në nofulla të formuar vetëm nga eshtrat squamosale dhe dentare; nuk ka hapësirë në nofullën e artikut, një kockë e përfshirë në nofullat e të gjitha sinapsideve të hershme.
Dëshmia më e hershme e qartë e flokëve apo leshit është në fosilet e Castorocauda dhe Megaconus , nga 164 milion vjet më parë në mes të Xhurasikut. Në vitet 1950, u sugjerua që foramina (kapsulat) në maxillë dhe prekxilë (kockat në pjesën e përparme të nofullës së sipërme) të cynodonts ishin kanale që furnizonin enët e gjakut dhe nervat në vibrisa ( mustaqe ) dhe kështu ishin dëshmi e flokëve ose gëzofit; ajo së shpejti u vuri në dukje, megjithatë, se foramina jo domosdoshmërisht tregojnë se një kafshë kishte vibrissae, si hardhucë moderne Tupinambis ka foramina që janë pothuajse identike me ato që gjenden në cyndont nonmammalian Thrinaxodon. Burime popullore, megjithatë, vazhdojnë t'i atribuojnë mustaqe për Thrinaxodonin . Studimet mbi coprolitëve të permianë sugjerojnë se synapsidat jo-gjitarë të epokës tashmë kanë leshë, duke vendosur evolucionin e qimeve ndoshta deri më tani si dicynodonts .
Kur endothermy parë u shfaq në evolucionin e gjitarëve është e pasigurt, edhe pse në përgjithësi është rënë dakord të ketë parë evoluar në therapsids jo-gjitarëve . Monotremet moderne kanë temperatura më të ulëta të trupit dhe norma më të ndryshueshme metabolike se marsupialët dhe placentalet por ka dëshmi se disa nga paraardhësit e tyre, ndoshta duke përfshirë paraardhësit e therenave, mund të kenë pasur temperatura të trupit si ato të moderne. Po kështu, disa therianë modernë si afrotherët dhe xenartransët kanë zhvilluar së dyti temperature të ulëta të trupit.
Evolucioni i gjymtyrëve të ngritur në gjitarë nuk është i plotë - monotremet e gjallë dhe fosile kanë gjymtyrë të shtrirë. Pozicioni parasagittal (i pandjeshëm) i gjymtyrëve shfaqet diku në Xhurasikun e vonë ose Kretakun e fillim; ajo gjendet në Eomaia eutherian dhe Sinodelphys metatherian , të dy datuar 125 milion vjet më parë. Kockat epipubike , një tipar që ndikoi fort në riprodhimin e shumicës së kockave të gjitarëve, fillimisht gjenden në Tritylodontidae , duke sugjeruar se kjo është një synapomorphy mes tyre dhe mammaliformes . Ata janë të gjithëpranishëm në mammaliformes jo-placentare, edhe pse Megazostrodon dhe Erythrotherium duket se kanë munguar ato.
Është sugjeruar që funksioni fillestar i laktacionit ( prodhimi i qumështit ) ishte që vezët të mbaheshin të lagura. Pjesa më e madhe e argumentit është e bazuar në monotremes, gjitarët e vezëve.
Gjitarët Therian mori përsipër afatmesme deri në shkallë të mesme ekologjike në Cenozoic , pas ngjarjes zhdukjes Kretak-Paleogene rreth 66 milion vjet më parë zbrazur hapësirë ekologjike dikur mbushur nga dinosaurët jo-shpendeve dhe grupeve të tjera të zvarranikëve, si dhe të tjera të ndryshme grupeve të gjitarëve, dhe iu nënshtrua një rritje eksponenciale në madhësinë e trupit ( megafauna ). Pastaj gjitarët u shpërndan shumë shpejt; si zogjtë ashtu dhe gjitarët tregojnë një rritje eksponenciale në diversitet.
Studimet molekulare pilogenetik fillimisht sugjeruan se shumica e rendeve placental u divergruan rreth 100 deri 85 milion vjet më parë dhe se familjet moderne u shfaqën në periudhën ngaEoceni I vonë përmes Miocene . Megjithatë, nuk ka pasur fosile placentale para fundit të Kretakut. Fosilet më të hershme të padiskutueshme të placentave vijnë nga Paleoceni i hershëm , pas zhdukjes së dinosaurëve. Në veçanti, shkencëtarët kanë identifikuar një kafshë të hershme Paleocene të quajtur Protungulatum donnae si një nga gjitarët e parë placentë.Megjithatë ajo është riklasifikuar si një eutherian jo-placentar. Rikalibrimet e niveleve të diversitetit gjenetik dhe morfologjik kanë sugjeruar një origjinë për placentale, dhe një origjinë Paleocene për shumicën e klasave moderne.
Paraardhësi më i hershëm i njohur i primateve është Archicebus nga rreth 55 milionë vjet më parë. Ky primat i vogël peshonte 20-30 gramë (0.7-1.1 ons) dhe mund të përfshinte brenda një pëllëmbë njeriu.
Speciet e gjitarëve të gjallë mund të identifikohen nga prania e gjëndrave të djersës , duke përfshirë ato që janë të specializuar për të prodhuar qumësht për të ushqyer të rinjtë e tyre. Megjithatë, në klasifikimin e fosileve duhet të përdoren veçori të tjera, meqë gjëndrat e indeve të buta dhe shumë karakteristika të tjera nuk janë të dukshme në fosile.
Shumë tipare të përbashkëta nga të gjithë gjitarët e gjallë u shfaqën midis anëtarëve më të hershëm të grupit:
Për pjesën më të madhe, këto karakteristika nuk ishin të pranishme në paraardhësit triasikë të gjitarëve. Pothuajse të gjitha mammaliaformat posedojnë një kockë epipublike, me përjashtim të placentave moderne.
Shumica e gjitarëve kanë shtatë rruaza të qafës (kockat në qafë), duke përfshirë lakuriqt e natës , gjirafat , balenat dhe njerëzit . Të gjitha trurin e gjitarëve posedojnë një neokorteks , një rajon i trurit unik për gjitarët.
Në mushkëritë e gjitarëve janë paralele dhe të gërryer. Fryma arrihet kryesisht me diafragmën , e cila ndan gjoksin nga zgavra e barkut, duke formuar një konveks kube në gjoks. Kontraktimi i diafragmës rrafshon kupolën, duke rritur volumin e zgavrës së mushkërive. Ajri futet nëpër zgavrat e gojës dhe të hundës, dhe udhëton nëpër laring, trak dhe bronke , dhe zgjeron alveolit . Zbutja e diafragmës ka efekt të kundërt, duke zvogëluar volumin e zgavrës së mushkërive, duke shkaktuar që ajri të shtyhet nga mushkëritë. Gjatë ushtrimit, të barkut , duke rritur presionin mbi diafragmë, të cilat forcat ajrore jashtë të shpejtë dhe më me forcë. Brinjë kafaz është në gjendje të zgjerojë dhe të kontraktojë zgavrën e gjoksit përmes veprimit të muskujve të tjerë të frymëmarrjes. Rrjedhimisht, ajri thithen ose largohen nga mushkëritë, gjithmonë duke lëvizur poshtë gradientit të saj të presionit. Ky lloj i mushkërive është i njohur si një mushkëri shakull për shkak të ngjashmërisë së saj për të farkëtarit shakullën .
Zemra e gjitarëve ka katër dhome, dy atri të sipërm , dhomat e pritjes, dhe dy ventrikula të ulëta , dhomat e shkarkimit. Zemra ka katër valvola, të cilat i ndajnë dhomat e saj dhe siguron rrjedhjen e gjakut në drejtimin e duhur përmes zemrës (parandalimin e rrjedhjes). Pas shkëmbimit të gazit në kapilarët e mushkërive (enët e gjakut në mushkëri), gjaku i pasur me oksigjen kthehet në atrium të majtë nëpërmjet një prej katër venave pulmonare. Gjaku rrjedh pothuajse vazhdimisht në atrium, i cili vepron si dhomë marrëse, dhe nga këtu nëpërmjet një hapjeje në barkun e majtë. Shumica e gjakut rrjedh pasive në zemër ndërkohë që të dyja atria dhe ventricles janë të relaksuar, por në fund të periudhës së relaksimit ventrikular , atrium i majtë do të kontraktohet, duke pompuar gjakun në ventrikull. Zemra gjithashtu kërkon ushqyesve dhe oksigjenin e gjetur në gjak, si muskujt e tjerë, dhe furnizohet nëpërmjet arterieve koronare .
Sistemi integrues është i përbërë nga tre shtresa: epidermë e jashtme , dermis dhe hipodermë . Epidermi zakonisht është 10-30 qeliza të trasha; funksioni i tij kryesor është të sigurojë një shtresë të papërshkueshme nga uji. Qelizat e saj më të largëta humbasin vazhdimisht; qelizat e saj më të ulëta janë vazhdimisht të ndara dhe shtyjnë lart. Shtresa e mesme, dermis, është 15 deri në 40 herë më e trashë se epidermisa. Dermis përbëhet nga shumë komponente, të tilla si strukturat me kocka dhe enët e gjakut. Hipodermi përbëhet nga indi dhjamor , i cili përmban lipide dhe siguron zbutje dhe izolim. Trashësia e kësaj shtrese ndryshon shumë nga speciet në specie;gjitarët detar kërkojnë një hypodermis të trashë ( dënesë ) për izolimin, dhe balena drejtë të ketë dënesë thickest në 20 inç (51 cm). Edhe pse kafshët e tjera kanë veçori të tilla si mustaqe, pupla , kalldrëmë ose qerpikë që ngjajnë sipërfaqësisht, asnjë kafshë tjetër përveç gjitarëve nuk ka flokë . Kjo është një karakteristikë përfundimtare e klasës. Megjithëse disa gjitarë kanë shumë pak, ekzaminimi i kujdesshëm zbulon karakteristikat, shpesh në pjesët e panjohura të trupave të tyre.
Gjitarët kanë zhvilluar një gamë të larmishme të strukturave fizike për të lehtësuar konsumin e materialit bimor . Për të thyer indet e bimëve të paprekura, gjitarët kanë zhvilluar struktura që pasqyrojnë preferencat e tyre të të ushqyerit. Për shembull, frugivores (kafshët që ushqehen kryesisht me fruta) dhe bimëve barishtore që ushqehen me gjethe të butë kanë dhëmbë të ulët kurorë të specializuar për bluarjen e gjetheve dhe fara . Kafshët kullotëse që kanë tendencë për të ngrënë kollona të forta, me silicë të butë, kanë dhëmbë të lartë kurorë, të cilët janë të aftë të bluajnë indet e bimëve të forta dhe të mos veshin aq shpejt sa dhëmbët me kurorë të ulët. Shumica e gjitarëve mishngrënës kanë dhëmbë me formë carnasiali (me gjatësi të ndryshme në varësi të dietës).
Stomaku I Artiodaktilëve është i ndarë në katër seksione: rumania , retikula , omasumi dhe abomasumi(vetëm ruminuesit kanë një rumen). Pas konsumimit të materialit bimor, ajo përzihet me pështymën në rumaninë dhe retikulumin dhe ndahet në material të ngurtë dhe të lëngët. Të ngurta grumbullojnë sëbashku për të formuar një bolus (ose shtazë ), dhe është rigurgituar. Kur bolusi hyn në gojë, lëngu është shtrydhur me gjuhë dhe gëlltitet përsëri. Ushqimi i zhytur kalon në rumen dhe retikulumin ku mikrobet celuloze ( bakteret , protozoa dhe kërpudhat ) prodhojnë celulazë , e cila është e nevojshme për të prishur celulozën në bimë.Perisodaktilët, në kontrast me ripërtypjen, ushqim tretet që ka lënë stomak në një cecum zgjeruar , ku është fermentuar nga bakteret. Karnivorat ka një stomak të thjeshtë të përshtatur kryesisht për të tretur mishi, në krahasim me sistemet e përpunuara të tretjes së kafshëve barishtore, të cilat janë të nevojshme për të prishur fibra bimore të vështira dhe komplekse. Caecum është ose mungon apo të shkurtër dhe të thjeshtë, dhe zorrë nuk është sacculated ose shumë më të gjerë se sa zorrë e vogël.
Sistemi i sekretoreve të gjitarëve përfshin shumë komponente. Ashtu si shumica e kafshëve të tjera të tokës, gjitarët janë ureotelik , dhe konvertojnë amoniakun në urin , e cila bëhet nga mëlçia si pjesë e ciklit urinor.Bilirubin , një produkt të mbeturinave rrjedh nga qelizat e gjakut , është e kaluar përmes biliare dhe urinës me ndihmën e enzimave excreted nga mëlçia. Kalimi i bilirubinës përmes vezës përmes traktit të zorrëve i jep feces gjitarëve një ngjyrosje të dallueshme ngjyrë kafe. Karakteristikat dalluese të veshkës së gjitarëve përfshijnë praninë e legenit të veshkave dhe piramidave renale , si dhe të një lëvore të dallueshme dhe medulla , e cila është për shkak të pranisë së sytheve zgjatur të Henle . Vetëm veshka e gjitarëve ka një formë të fasule, edhe pse ekzistojnë disa përjashtime, të tilla si veshkat renale të shumëfishta të lopëve , cetaceve dhe arinjve. Shumica e gjitarëve të rritur të placentës nuk kanë gjurmë të mbetur të koloacës . Në embrion, cloaca embrionale ndahet në një rajon të poshtme që bëhet pjesë e anusit dhe një rajon i mëparshëm që ka fate të ndryshme në varësi të seksit të individit: në femra, ajo zhvillohet në holl që merr uretrën dhe vaginën , ndërsa tek meshkujt formon tërësinë e uretrës penile . Sidoqoftë, urithi i artë dhe disa hundgjat mbajnë një kiloakë si të rritur. Në marsupials, traktin gjenital është i ndarë nga anusi, por një gjurmë e cloaca origjinale mbetet jashtë. Monotremes, që përkthehet nga greqishtja në "vrimë të vetme", kanë një klauzolë të vërtetë.
Ashtu si në të gjitha tetrapodët e tjerë, gjitarët kanë një laring që mund të hapet shpejt dhe afër për të prodhuar tinguj, dhe një trak vokal supralaringeal që filtron këtë tingull. Mushkëritë dhe muskujt përreth sigurojnë rrjedhën e ajrit dhe presionin e kërkuar për të fonuar . Laringu kontrollon katranin dhe volumin e zërit, por forca që mushkëritë bëjnë për të nxjerrë gjithashtu kontribuon në volumin. Gjitarët më primitivë, të tillë si ekidna, mund të fërshëllejnë, pasi tingulli arrihet vetëm nëpërmjet daljes përmes një laringu të mbyllur pjesërisht. Gjitarët e tjerë fonojnë duke përdorur folda vokale, në krahasim me kordat vokale të shikuara në zogjtë dhe zvarranikët. Lëvizja ose tendosja e foldave vokale mund të rezultojë në shumë tinguj si ulëritës . Gjitarët mund të ndryshojnë pozicionin e laringut, duke i lejuar ata të marrin frymë përmes hundës duke gëlltitur përmes gojës dhe për të formuar tinguj me gojë dhe hundë ; Tingujt e hundës, siç është zhurma e qenit, në përgjithësi janë tinguj të butë, dhe tingujt me gojë, si një lehje qeni, përgjithësisht janë me zë të lartë.
Disa gjitarë kanë një laring të madhe dhe kështu një zë të ulët, domethënë lakuriqi i natës me kokë me çekan ( Hypsignathus monstrosus ), ku laringu mund të marrë tërësinë e zgavrës së kraharorit duke shtyrë mushkëritë, zemrën dhe trakën në bark .Prodhimi i infrasound është e mundur në disa gjitarë të tillë si elefanti afrikan ( Loxodonta spp.) Dhe balenat. Gjitarët e vegjël me laring të vogël kanë aftësinë për të prodhuar ultratinguj , të cilat mund të zbulohen me anë të modifikimeve në veshun e mesëm dhe koçle . Ultrazërit janë të padëgjueshëm për zogjtë dhe zvarranikët, të cilat mund të kenë qenë të rëndësishme gjatë Mesozoikut, kur zogjtë dhe zvarranikët ishin grabitqarët dominues. Ky kanal privat përdoret nga disa brejtës në, për shembull, komunikimin nënë-pup, dhe nga lakuriq nate kur ekolokatizojn. Balenat e dhëmbëzuara gjithashtu përdorin ekolokacionin, por, në krahasim me membranën vokale që shtrihet lart nga folds vokal, ata kanë një pjepër për të manipuluar tingujt. Disa gjitarë, domethënë primatët, kanë çanta ajri të bashkangjitur në laring, të cilat mund të funksionojnë për të ulur rezonancat ose për të rritur volumin e zërit.
Leshi i gjitarëve ka shumë përdorime për mbrojtjen, qëllimet ndijore, hidroizolimin dhe maskimin, me përdorimin primar që është thermoregulation. Llojet e flokëve përfshijnë qimet, të cilat mund të hiqen pas arritjes së një gjatësi të caktuar; vibrissae, të cilat janë flokë shqisore dhe janë më së shumti mustaqe;flokët , e cila përbëhet nga qime roje;gjembat , të cilat janë një lloj i flokëve të ashpra për të përdorur për mbrojtje , për shembull,ferrgjati ; shpohet, të cilat janë qime të gjata zakonisht të përdorura në sinjale vizuele, të tilla si mana e një luani; velli, shpesh i quajtur "poshtë lesh", i cili insulon gjitarët e porsalindur; dhe leshie e cila është e gjatë, e butë dhe shpesh kaçurrel. Gjatësia e flokut është e papërfillshme në termoregulimin, pasi disa gjitarë tropikalë, si për shembull përtaci, kanë të njëjtën gjatësi gjërash leshi si disa gjitarë arktik, por me izolim më pak; dhe, anasjelltas, gjitarët tjerë tropikale me flokë të shkurtër kanë të njëjtën vlerë izoluese si gjitarët arktik. Dendësia e leshit mund të rrisë vlerën e izolimit të një kafshe, dhe gjitarët arktikë veçanërisht kanë lesh të dendur; për shembull,bualli i myshkut ka qime gërryese që janë 30 cm, si dhe një thëngjill i dendur, i cili formon një shtresë hermetike, duke i lejuar ata të mbijetojnë në temperatura prej -40 ° C (-40 ° F). Disa gjitarë të shkretëtirave, të tilla si devetë, përdorin lesh të dendur për të parandaluar nxehtësinë e diellit nga arritja e lëkurës së tyre, duke lejuar që kafsha të qëndrojë e ftohtë; një lesh deveje mund të arrijë në 70 ° C (158 ° F) gjatë verës, por lëkura qëndron në 40 ° C (104 ° F). Gjitarët ujorë , anasjelltas, thithin ajrin në gëzofin e tyre për të ruajtur nxehtësinë duke e mbajtur lëkurën të thatë.
Lëkura e gjitarëve janë të ngjyrosura për një sërë arsyesh, presionet kryesore selektive duke përfshirë maskimin , përzgjedhjen seksuale , komunikimin dhe proceset fiziologjike siç është rregullimi i temperaturës. Kamouflazhi është një ndikim i fuqishëm në një numër të madh të gjitarëve, pasi ajo ndihmon për të fshehur individë nga grabitqarët apo pre. Aposematism , duke paralajmëruar grabitqarët e mundshme, është shpjegimi më i mundshëm i qime zi dhe bardhë e shumë gjitarë të cilat janë në gjendje për të mbrojtur veten e tyre, të tilla si vjedulla e mjaltit të fuqishme dhe agresive . Në gjitarët arktik dhe subarkik të tillë si dhelpra arktike (Alopex lagopus ),lemingu ( Lemus lemus ), stoati ( Mustela erminea ), dhe lepuri i dëborës( Lepus americanus ), ndryshimi sezonal ngjyrë mes kafe në verë dhe të bardhë në dimër është nxitur kryesisht nga maskimi. Dallimet në ngjyrën e palltove femra dhe meshkuj mund të tregojnë nivelet e ushqyerjes dhe të hormoneve, të rëndësishme në përzgjedhjen e meshkujve. Disa gjitarë arboreal, veçanërisht primatët dhe marsupialët, kanë hije të lëkurës vjollce, jeshile ose blu në pjesë të trupave të tyre, duke treguar një avantazh të veçantë në habitatin e tyre kryesisht mbi pemë për shkak të evolucioni konvergjent . Ngjyrosja e gjelbër e përtacave, megjithatë, është rezultat i një marrëdhënieje simbiotike me algat . Ngjyra e veshjes ndonjëherë është seksualisht dimorfike , si në shumë specie primatësh . Ngjyra e veshjes mund të ndikojë në aftësinë për të mbajtur ngrohjen, varësisht se sa drita reflektohet. Gjitarët me një shtresë me ngjyrë të errët mund të thithin më shumë nxehtësi nga rrezatimi diellor dhe të qëndrojnë më të ngrohtë, dhe disa gjitarë të vegjël. Leshi i bardhë, pa pigment i gjitarëve arktik, si ariu polar, mund të pasqyrojë më shumë rrezatim diellor direkt në lëkurë.
Gjendja stërgjyshore për riprodhimin e gjitarëve është lindja e relativisht e pazhvilluar, qoftë nëpërmjet një periudhe të drejtpërdrejtë jetësore ose një periudhe të shkurtër si vezë të buta. Kjo ka të ngjarë për shkak të faktit se trupi nuk mund të zgjerohej për shkak të pranisë së kockave epipubike . Demonstimi më i vjetër i këtij stili riprodhues është me Kayentatherium , i cili prodhoi perinatat e pazhvilluara , por me madhësi shumë më të larta të mbeturinave se çdo gjitar modern, 38 ekzemplarë. Në gjitarët e placentës ndodhi një ndryshim rrënjësor, konvertimi i epipubikut në eshtrat gjenitale të barkut ose humbja e plotë; kjo lejoi që trupi të jetë në gjendje të zgjerohet dhe kështu të prodhojë pasardhës të zhvilluar.
Në meshkuj , penisi përdoret si për urinim ashtu edhe për copulim. Në varësi të specieve, një mbledhje mund të nxitet nga rrjedhja e gjakut në indet vaskulare, spongy ose me veprim muskulor. Një penis mund të mbahet në një mbështjellje kur nuk ngrihet, dhe disa placentale gjithashtu kanë një kockë penisi ( baculum ). Marsupialët zakonisht kanë penis pirun, ndërsa penisi monotreme në përgjithësi ka katër krerë me vetëm dy funksione. Testikujt e shumicës së gjitarëve të zbresë në scrotume e cila është zakonisht prap më në penis, por shpesh është e mëparshëm tek marsupialët. Gjitarët femra në përgjithësi kanë një klitoris , labia majora dhe labia minoranë pjesën e jashtme, ndërsa sistemi i brendshëm përmban çiftuar oviducts , 1-2 uteri , 1-2 cervices dhe një vaginë . Marsupitët kanë dy vagina anësore dhe një vaginë mediale. "Vagina" e monotremes kuptohet më mirë si një "sinus urogenital". Sistemet e mitrës së gjitarëve të placentës mund të ndryshojnë në mes të një dupleks, a ka dy uteri dhe cervices të cilat hapen në vaginë, një bipartit, dy brirë mitër kanë një qafë të mitrës të vetme që lidhet me vaginën, një bicornuate, e cila përbëhet prej dy mitra që janë të lidhur distally.Shumica e gjitarëve janë të gjallë , duke lindur të jetojnë të rinj. Megjithatë, pesë llojet e monotreme, platipus dhe katër lloje të ekidna, vë vezë. Monotremet kanë një sistem përcaktimi seksual të ndryshëm nga ai i shumicës së gjitarëve të tjerë. Në veçanti, kromozomet e seksit të një platipusi janë më shumë si ato të një pule sesa ato të një gjitari therian.
Gjitarët viviparous janë në nënklasën Theria ; ata që jetojnë sot janë marsupialët dhe placentarët. Marsupialët kanë një periudhë të shkurtër të shtatëzanisë , zakonisht më të shkurtër se cikli isaj estrous dhe lind një porsalindur të pazhvilluar që më pas zhvillohet më tej; në shumë lloje, kjo ndodh brenda një qese të ngjashme me qese, marsupiumi , që ndodhet në pjesën e përparme të barkut të nënës . Ky është gjendja plesiomorfike midis gjitarëve viviparous; prania e eshtrave epipubike në të gjitha gjitarët jo-placentë pengon zgjerimin e bustit të nevojshëm për shtatzëninë e plotë. Edhe eutherianët jo placentar ndoshta riprodhohen në këtë mënyrë. Placentarët lindin relativisht të plota dhe të zhvilluara të rinj, zakonisht pas periudhave të gjata të shtatzënisë. Ata marrin emrin e tyre nga placenta , e cila lidh fetusin në zhvillim me murin e mitrës për të lejuar marrjen e lëndëve ushqyese.
Gjymtat e gjirit janë të specializuara për prodhimin e qumështit, burimi kryesor i të ushqyerit për të sapolindurit. Monotremat ndryshe nga gjitarët e tjerë nuk kanë gji si shumica e gjitarëve, por ata kanë gjëndra të qumështit.
Pothuajse të gjithë gjitarët janë endotermikë ("gjak të ngrohtë"). Shumica e gjitarëve gjithashtu kanë flokë për t'i mbajtur ata të ngrohtë. Ashtu si zogjtë, gjitarët mund të ushqejnë ose të gjuajnë në moti dhe klimat tepër të ftohta për reptilët dhe insektet ektothermik (" gjak të ftohtë"). Endotermia kërkon shumë energji ushqimore, kështu që gjitarët hanë më shumë ushqim për njësi të peshës trupore sesa shumica e zvarranikëve. Gjitarët e vegjël hanë shumë për madhësinë e tyre. Një përjashtim i rrallë, miu-urith e zhveshur prodhon pak nxehtësi metabolike, prandaj ajo konsiderohet si një operative poikiloterm . Zogjtë janë gjithashtu endotermikë, kështu që endotermia nuk është unike për gjitarët.
Në mesin e gjitarëve, lloji i jetëgjatësisë së llojeve ndryshon në mënyrë të konsiderueshme (p.sh. hundgjati ka një jetëgjatësi prej dy vjetësh, ndërsa balena më e vjetër është regjistruar në 211 vjeç). Edhe pse baza themelore e këtyre dallimeve të jetëgjatësisë është ende e pasigurt, studime të shumta tregojnë se aftësia për të riparuar dëmtimet e ADN-së është një përcaktues i rëndësishëm i jetëgjatësisë së gjitarëve. Në një studim të vitit 1974 nga Hart dhe Setlow, është gjetur se ADN riparohet prerje aftësis të rritur sistematikisht me jetëgjatësin e specieve në mesin e shtatë llojeve të gjitarëve. Jetëgjatësia e specieve është vërejtur të jetë e ndërlidhur fuqishëm me aftësinë për të njohur ndërprerjen e dyfishtë të ADN-së, si dhe nivelin e proteinës së riparimit të ADN-së Ku80 . Një studim të qelizave nga gjashtëmbëdhjetë lloje gjitarësh, gjene të përdorura në riparimin e ADN-së u gjetën të jenë të rregulluara në speciet më jetëgjata. Niveli qelizor i enzimës së riparimit të ADN-së polipropilen ADP ribozë u gjet që të korrelojë me jetëgjatësinë e specieve në një studim të 13 specieve të gjitarëve. Tri studime të tjera të llojeve të ndryshme të gjitarëve gjithashtu raportuan një korrelacion midis specieve dhe aftësinë e riparimit të ADN-së.
Shumica e vertebrorëve - amfibët, zvarranikët dhe disa gjitarë të tillë si njerëzit dhe arinjtë - janë plantigrade , duke ecur në të gjithë pjesën e poshtme të këmbës. Shumë gjitarë, të tillë si macet dhe qentë,duke ecur në këmbët e tyre, gjatësia më e madhe e hapave duke lejuar më shumë shpejtësi. Gjitarët digitigrade janë gjithashtu të aftë në një lëvizje të qetë. Disa kafshë të tilla si kuajt janë të pafalshëm , duke ecur në majat e gishtërinjve të tyre. Kjo edhe më tej rrit gjatësinë e tyre të përparimit dhe kështu shpejtësinë e tyre. Disa gjitarë, domethënë majmunët e mëdhenj, dihen gjithashtu të ecin me këmbët e tyre , të paktën për këmbët e tyre të para. Disa gjitarë janë dyfish , duke përdorur vetëm dy gjymtyrë për lëvizje, të cilat mund të shihen për shembull, njerëzit dhe majmunët e mëdhenj. Speciet bipedale kanë një fushë më të gjerë vizioni sesa katërkëmbëshit, ruajnë më shumë energji dhe kanë aftësinë për të manipuluar objektet me duart e tyre, gjë që ndihmon në ushqyerjen. Në vend të ecjes, disa lëvizin dukeu hedhur, të tilla si kanguri dhe miu kangur .
Kafshët arboreale shpesh kanë gjymtyrë të zgjatura që i ndihmojnë të kapërcejnë boshllëqe, të arrijnë fruta ose burime të tjera, të provojnë vendosmërinë e mbështetjes përpara dhe, në disa raste, të brachiate(lëkundje midis pemëve). Shumë specie arboreale, siç janë majmunët merimang dhe oposumët , përdorin bishtin e tyre për të kapur degë. Majmuni merimangë, maja e bishtit ka ose një brez të zhveshur ose bllok ngjitës, i cili siguron një fërkim më të madh.Ketrat mund të përdorin për të bashkëvepruar me substrate të përafërt dhe riorientojnë drejtimin e forcave që aplikohet kafsha. Kjo është ajo që lejon ketrat për të ngjitur trungjet e pemëve që janë kaq të mëdha që të jenë në thelb të sheshta nga perspektiva e një kafshe të tillë të vogël. Sidoqoftë, ketrat mund të ndërhyjnë në aftësinë e një kafshe për të kapur degë shumë të vogla, pasi ato mund të përfundojnë shumë larg. Fërkimi përdoret nga primatët, duke u mbështetur në majat e gishtërinjve pa flokë. Shtrypja e degës në mes të gishtave gjeneron forcë fërkimi që mban dorën e kafshës në degë. Megjithatë, ky lloj rrokjeje varet nga këndi i forcës së fërkimit, pra mbi diametrin e degës, me degë më të mëdha që rezultojnë në aftësi të zvogëluara të kapjes. Për të kontrolluar prejardhjen, sidomos poshtë degëve me diametër të madh, disa kafshë arboreale si ketrat kanë evoluar nyje shumë të lëvizshme të kyçit të këmbëve që lejojnë rrotullimin e këmbës në një pozicion 'të kthyera'. Kjo lejon ketrat të hyjnë në sipërfaqen e përafërt të lëvores, duke kundërshtuar forcën e gravitetit. Madhësia e vogël ofron shumë përparësi për speciet arboreale: të tilla si rritja e madhësisë relative të degëve në kafshë, qendra më e ulët e masës, stabiliteti në rritje, masa më e ulët (duke lejuar lëvizjen në degë më të vogla) dhe aftësia për të lëvizur nëpër habitatin më të brishtë. Madhësia në lidhje me peshën ndikon në kafshët rrëshqitëse s . Disa lloje të primateve, lakuriqësh nate dhe të gjitha llojet e oposumit arrijnë stabilitetin pasiv duke varur nën degën.
Lakuriqt e natës janë gjitarë e vetëm që mund të fluturojnë me të vërtetë. Ata fluturojnë nëpër ajër me një shpejtësi konstante duke lëvizur krahët e tyre lart dhe poshtë (zakonisht me disa lëvizje të përparme). Për shkak se kafsha është në lëvizje, ekziston një fluks ajri në raport me trupin e tij, i cili, i kombinuar me shpejtësinë e krahëve, gjeneron një rrjedhë më të shpejtë të ajrit që lëviz mbi krahun. Kjo gjeneron një vektor forca ngritëse që tregon përpara dhe lart, dhe një vektor forca tërheqëse që tregon prapa dhe lart. Komponentët e lart përmendur të këtyre kundërveprojnë gravitetin, duke mbajtur trupin në ajër, ndërsa përbërësi i përparëm siguron nxitjen për të luftuar të dyja tërheqjet nga krahët dhe nga trupi në tërësi.
Krahët e lakuriqve të natës janë shumë më të hollë dhe përbëhen nga kocka më shumë se zogjtë, duke i lejuar lakuriqve të natës të manovrojnë më saktë dhe të fluturojnë me më shumë ngritje dhe më pak zvarritje. Duke i palosur krahët në drejtim të trupit të tyre në ngritje, ata përdorin 35% më pak energji gjatë fluturimit se zogjtë. Sipërfaqja e krahëve të tyre është e pajisur me receptorë të ndjeshëm ndaj prekjes në grusqe të vogla të quajtura qeliza Merkel, e gjetur edhe në majat e gishtave të njeriut. Këto zona të ndjeshme janë të ndryshme në lakuriqr e natës, pasi çdo përplasje ka një flokë të vogël në qendër, duke e bërë atë edhe më të ndjeshëm dhe duke lejuar lakuriqin të zbulojë dhe të mbledhë informacion rreth ajrit që rrjedh mbi krahët e tij dhe të fluturojë më me efikasitet duke ndryshuar formën e krahëve të saj në përgjigje.
[[Skeda:Wombat3.jpg|parapamje|186x186px|[[Skeda:Taupe doree.jpg|parapamje|175x175px|Wambati gjysëm-fosorial (majtas) kundrejt urithit të artë plotësisht fossorial (djathtas) ]]]] Krijesat fosorial jetojnë në mjedise nëntokësore. Shumë gjitarë fosorial u klasifikuan nën Insektivora , tani të ndarë si hundgjati, iriqi dhe urithi. Gjitarët fosorial kanë një trup fusiform, më të trashë në shpatulla dhe duke u ngushtuar në bisht dhe hundë. E pamundur për të parë në strofkat e errëta, shumica kanë sytë të degjeneruar, por degjenerimi ndryshon mes specieve; Për shembull,wambati janë vetëm gjysmë fosorial dhe kanë sytë shumë të vogjël por funksionale, në stomakun marsupial plotësisht sytë janë degjeneruar dhe të padobishme,urithi I artë kanë sytë rreshtor dhe kapakun e artë të kapelëska një shtresë të lëkurës që mbulon sytë. Flapët e veshëve të jashtëm janë gjithashtu shumë të vogla ose mungojnë. Gjitarët vërtet fosorial kanë këmbë të shkurtra, të forta si forca është më e rëndësishme se sa shpejtësia për një gjitar fosorial , por gjitarët gjysmë- fosorial kanë këmbët cursorial . Shumica kanë siskota të mëdha për të parandaluar që papastërtia të fluturojë në gojë.
Gjitarët plotësisht ujorë, cetacët dhe sirenët , kanë humbur këmbët dhe kanë një bisht të butë për të çuar përpara ujin. Lëvizja fliper është e vazhdueshme.Balenat notojn duke lëvizur bishtin e tyre dhe trupin e ulët lart dhe poshtë, propelling veten përmes lëvizjes vertikale, ndërsa flippers tyre janë përdorur kryesisht për drejtues. Anatomia e tyre skeletore u lejon atyre të jenë notarë të shpejtë. Shumica e llojeve kanë një bisht për dorsal për të parandaluar që ata të kthehen me kokë poshtë në ujë. Flukët e sirenianëve ngrihen lart e poshtë në goditje të gjata për të lëvizur kafshën përpara dhe mund të shtrembërohen për t'u kthyer.
Gjitarët gjysmë-ujorë , si pinipidët, kanë dy palë flipers në front dhe mbrapa, para-flipers dhe hind-flipers. Bërrylat dhe këmbët janë të mbyllura brenda trupit . Përveç trupave të tyre të racionalizuar, ata kanë rrjete të butë të tufës së muskujve në lëkurën e tyre që mund të rrisin rrjedhën laminare dhe të lehtësojnë kalimin e tyre nëpër ujë.Ata mbështeten në flipersin e tyre të parave për lëvizje në një mënyrë si të krahut të ngjashme me pinguinin dhe breshkat e detit . Krahasuar me karnivorant tokësor, gjymtyrët e përparme reduktohen në gjatësi, gjë që i jep muskujt lvizje në shpatull dhe nyjet e bërrylit përparësi më të madhe mekanike; flipers e pasme shërbejnë si stabilizues. Gjitarët e tjerë gjysëm-ujorë përfshijnë , hipopotamët , lundrat dhe platipusët. Hippos janë shumë të mëdha gjitarë gjysmë-ujore, dhe trupat e tyre fuçi-formë kanë graviportal strukturat skeletore.
Shumë gjitarë komunikojnë duke vokalizuar. Komunikimi vokal shërben për shumë qëllime, duke përfshirë në ritualet e çiftëzimit, si thirrje paralajmëruese , për të treguar burimet e ushqimit, dhe për qëllime shoqërore. Meshkujt shpesh thërrasin gjatë ritualeve të çiftëzimit për të shmangur meshkujt e tjerë dhe për të tërhequr femra, si në zhurmën e luanëve .Këngët e balenave blu mund të jetë sinjalet tek femrat; ata kanë dialekte të ndryshme në rajone të ndryshme të oqeanit. Vokalizmi sociale përfshijnë thirrjet territoriale të gibonit , dhe përdorimin e frekuencave tek lakuriqt e natës .Majmuni vervet jep një thirrje të veçantë alarmi për secilin nga të paktën katër grabitqarët të ndryshme, dhe reagimet e majmunëve të tjerë ndryshojnë sipas thirrjes. Për shembull, nëse një thirrje alarmi sinjalizon një piton, majmunët ngjiten në pemë, ndërsa alarmi i shqiponjës shkakton majmunët të kërkojnë një vend për t’u fshehur në tokë. Qentë e prerive në mënyrë të ngjashme kanë thirrje komplekse që sinjalizojnë llojin, madhësinë dhe shpejtësinë e një grabitqari që afrohet. Elefantët komunikojnë shoqërisht me një shumëllojshmëri të tingujve duke përfshirë snorting, ulëritës, trumpeting, zhurmshëm dhe rumbling. Disa nga thirrjet janë infrasonike, nën kufijtë e dëgjimit të njerëzve, dhe mund të dëgjohet nga elefantët e tjerë deri në 9 kilometra larg në kohë ende pranë lindjes së diellit dhe perëndimit të diellit.
Gjitarët sinjalizojnë me mjete të ndryshme. Shumë japin vizuale sinjale anti-grapiqar , si kur dreri dhe gazela stot , sinqerisht duke treguar gjendjen e tyre i aftë dhe aftësinë e tyre për të ikur.Shumë gjitarë përdorin shenjën e parfumit , ndonjëherë ndoshta për të ndihmuar në mbrojtjen e territorit, por ndoshta me një sërë funksionesh brenda dhe mes llojeve
Për të ruajtur një temperaturë të lartë konstante të trupit është energji e shtrenjtë - gjitarët prandaj kanë nevojë për një dietë ushqyese dhe të bollshme. Ndërsa gjitarët më të hershëm ishin ndoshta grabitqarët, specie të ndryshme që atëherë janë përshtatur për të përmbushur kërkesat e tyre dietike në mënyra të ndryshme. Disa hanë kafshë të tjera - kjo është një dietë mishngrënëse (dhe përfshin dieta insektivore). Gjitarët e tjerë, të quajtur herbivorë , hanë bimë, të cilat përmbajnë karbohidrate komplekse të tilla si celuloza. Një dietë barishtore përfshin nëntipe të tilla si granivori (farëngrënës), folivori(gjethengrënës), frugivori (frutangrënës), nektarivori (nektarngrënës) dhe mikopagi (kërpudhangrënës). Traktati i tretjes së një bimësh barishtore është në pritje të baktereve që thithin këto substanca komplekse dhe i bëjnë ato të disponueshme për tretje, të cilat ndodhen ose në stomak ose në një cekum të madh. Disa gjitarë janë coprofagë , konsumojnë fekes për të absorbuar lëndët ushqyese që nuk treten kur ushqimi është marrë së pari. Një omnivor ha si pre dhe bimëve. Gjitarët mishngrënës kanë një trakt të thjeshtë ndihmon tretjen e ushqimit për shkak të proteinave , lipideve dhe mineraleve të gjetur në mish kërkojnë pak në rrugën e tretjes të specializuar. Përjashtime për këtë përfshijnë. [[Skeda:Blacky.jpg|parapamje|[[Skeda:A polar bear (Ursus maritimus) scavenging a narwhal whale (Monodon monoceros) carcass - journal.pone.0060797.g001-A.png|parapamje|Hipokarnivorous ariu i zi amerikan ( Ursus americanus ) vs hiperkarnivorous ariu polar (Ursus maritimus ) ]]]] Madhësia e një kafshe është gjithashtu një faktor në përcaktimin e llojit të dietës ( sundimi i Allenit ). Meqenëse gjitarët e vegjël kanë një raport të lartë të sipërfaqes së ngrohjes që humbet nga nxehtësia e gjenerimit të nxehtësisë, ata kanë tendencë të kenë kërkesa të larta energjie dhe një shkallë të lartë metabolike . Gjitarët që peshojnë më pak se 18 ounces (510 g, 1.1 lb) janë kryesisht insektivorë sepse nuk mund të tolerojnë procesin e ngadaltë dhe të tretshëm së një barngrënësi. Kafshët më të mëdha, nga ana tjetër, prodhojnë më shumë nxehtësi dhe më pak kjo ngrohje humbet. Prandaj ata mund të tolerojnë ose një proces ngadalësish mbledhjeje (mishngrënës që ushqejnë vertebrorët më të mëdhenj) ose një proces ngadalësues të tretjes (herbivorë). Për më tepër, gjitarët që peshojnë më shumë se 18 ounces zakonisht nuk mund të mbledhin insekte të mjaftueshme gjatë orëve të tyre të zgjimit për të mbajtur veten. Gjitarët e vetëm të mëdhenj insektivorë janë ata që ushqehen me koloni të mëdha të insekteve ( milingonave ose termiteve ).
Disa gjitarë janë omnivorë dhe shfaqin shkallë të ndryshme karnivorizmit dhe herbivorizmit, përgjithësisht mbështetur në favor të një më shumë se tjetri. Meqenëse bimët dhe mishi janë tretur ndryshe, ekziston një preferencë për njëra mbi tjetrën, sikurse në arinjtë ku disa lloje mund të jenë kryesisht mishngrënës dhe të tjerët kryesisht me barishtore. Ata janë të grupuar në tri kategori: mesokarnivori (50-70% mish), hiperkarnivori (70% dhe më e madhe e mishit), dhe hipokarnivori (50% ose më pak e mishit). Dhëmbëzimi i hipokarnivorëve përbëhet nga dhëmbë të shurdhër, të trekëndëshit carnasial të destinuara për bluarjen e ushqimit. Megjithatë, hiperkarnivorët kanë dhëmbë konik dhe karnasials të mprehtë për qëllim të prerjes, dhe në disa raste nofulla të forta për shkatërrimin e kockave, si në rastin e hienave , duke i lejuar ata të konsumojnë eshtra; disa grupe të zhdukura, sidomos Machairodontinae , kishin dhëmbët e qenit si shpatë .
Disa mishngrënës fiziologjik konsumojnë lëndën bimore dhe disa herbivorë fiziologjik konsumojnë mish. Nga aspekti i sjelljes, kjo do t'i bënte të gjithë vjetorëve, por nga këndvështrimi fiziologjik . Fiziologjikisht, kafshët duhet të jenë në gjendje të marrin të dyja energjitë dhe lëndët ushqyese nga materialet e bimëve dhe kafshëve për t'u konsideruar si gjithëvjetor. Kështu, kafshët e tilla ende janë në gjendje të klasifikohen si mishngrënës dhe herbivorë kur ata thjesht marrin lëndë ushqyese nga materialet që vijnë nga burime që nuk e plotësojnë me sa duket klasifikimin e tyre. Për shembull, është dokumentuar mirë se disa thundrak, të tilla si gjirafat, devetë dhe bagëtitë, do të grinden në kocka për të konsumuar minerale dhe lëndë ushqyese të veçanta. Gjithashtu, macet, të cilat në përgjithësi konsiderohen si mishngrënës të detyruar, herë pas here hanë barin për të rigurgitur materialet e patretura (të tilla si flokët ), ndihmën me prodhimin e hemoglobinës dhe si laksativ.
Shumë gjitarë, në mungesë të kërkesave ushqimore të mjaftueshme në një mjedis, e shtypin metabolizmin e tyre dhe e ruajnë energjinë në një proces të njohur si letargji . Në periudhën përpara letargjis, gjitarët më të mëdhenj, si arinjtë, bëhen polifagikë për të rritur yndyrn, ndërsa gjitarët më të vegjël preferojnë të mbledhin dhe të fshehin ushqimin. Ngadalësimi i metabolizmit shoqërohet nga një rënie e nivelit të zemrës dhe frymëmarrjes, si dhe një rënie në temperatura të brendshme, të cilat mund të jenë rreth temperaturës së ambientit në disa raste. Për shembull, temperaturat e brendshme të akullnajave të tokave arktike mund të bien në -2.9 ° C (26.8 ° F), megjithatë kokën dhe qafën gjithmonë qëndrojnë mbi 0 ° C (32 ° F).
Në gjitarët inteligjent, siç janë primatët, truri është më i madh në krahasim me pjesën tjetër të gjitarëve të tjerë. Inteligjenca në vetvete nuk është e lehtë për t'u definuar, por indikacionet e inteligjencës përfshijnë aftësinë për të mësuar, përputhet me fleksibilitetin e sjelljes.Mijntë , për shembull, konsiderohen të jenë shumë inteligjente, pasi ata mund të mësojnë dhe të kryejnë detyra të reja, një aftësi që mund të jetë e rëndësishme kur ata kolonizojnë një vendbanim të freskët . Në disa gjitarë, grumbullimi i ushqimit duket të jetë i lidhur me inteligjencën: një dre që ushqehet me bimë ka trurin më të vogël se një mace, e cila duhet të mendojë të tejkalojë pres së saj.
Përdorimi i mjeteve nga kafshët mund të tregojë nivele të ndryshme të të mësuarit dhe njohjes . Përdorimi i mjeteve , siç janë shimpanzetë që përdorin degë për të "kapur" termite, mund të zhvillohen duke shikuar të tjerët të përdorin mjete dhe madje mund të jetë një shembull i vërtetë i mësimit dhe dhënies së kafshëve. Mjetet madje mund të përdoren në zgjidhjen e pazëllave në të cilat kafsha duket të përjetojë një "moment Eureka" . Gjitarët e tjerë që nuk përdorin mjete, si qentë, gjithashtu mund të përjetojnë një moment Eurekan.
Madhësia e trurit është konsideruar më parë si një tregues i rëndësishëm i inteligjencës së një kafshe. Meqenëse shumica e trurit përdoret për mbajtjen e funksioneve trupore, raportet më të mëdha të trurit në masë të trupit mund të rrisin sasinë e masës së trurit në dispozicion për detyra më komplekse njohëse. Analiza allometrike tregon se shkalla e madhësisë së trurit të gjitarëve në përafërsisht eksponentin ⅔ ose ¾ të masës trupore. Krahasimi i madhësisë së trurit të një kafshe të veçantë me madhësinë e trurit të pritur bazuar në analiza të tilla alometrike siguron një koeficient të encefalizimit që mund të përdoret si një tregues tjetër i inteligjencës së kafshëve.Balenat sperm kanë masën më të madhe të trurit të çdo kafshe në tokë, mesatarisht 8,000 centimetra kub (490 në3 ) dhe 7.8 kilogramë (17 lb) në meshkuj të pjekur.
Vetëdijesimi duket të jetë një shenjë e të menduarit abstrakt. Vetë-ndërgjegjësimi, megjithëse jo i përcaktuar mirë, besohet të jetë pararendës ndaj proceseve më të avancuara siç janë arsyetimi metakognitiv . Metoda tradicionale për matjen e kësaj është testi i pasqyruar , i cili përcakton nëse një kafshë posedon aftësinë e vetë-njohjes. Gjitarët që kanë 'kaluar' provën e pasqyrës përfshijnë elefantët aziatikë (disa kalojnë, disa nuk e bëjnë); shimpanzetë; bonobët; orangutangët; njerëzit, nga 18 muaj ( faza pasqyrë ); delfinët hundshishe, balena vrasëse; dhe balena e rreme vrasëse.
Eusocialiteti është niveli më i lartë i organizimit shoqëror. Këto shoqëri kanë një mbivendosje të gjeneratave të të rriturve, ndarjen e punës riprodhuese dhe kujdesin bashkëpunues të të rinjve. Zakonisht insektet, të tilla si bletët , milingonat dhe termitët, kanë sjellje euseale, por tregohen në dy lloje të brejtësve: miu-urith i zhveshur dhe miu-urith Damaraland .
Preokomiteti është kur kafshët shfaqin më shumë se vetëm bashkëveprimet seksuale me anëtarët e të njëjtit lloj, por nuk përmbushin kualifikimin si eusocial. Kjo është, kafshët presocial mund të shfaqin jetesë komunale, kujdesi bashkëpunues i ndarjes së re ose primitive të punës riprodhuese, por ato nuk shfaqin të gjitha tiparet thelbësore të kafshëve eusocial. Njerëzit dhe disa lloje të Callitrichidae (marmotat dhe tamarinët ) janë unike midis primateve në shkallën e tyre të kujdesit bashkëpunues të të rinjve. Harri Harlow ngriti një eksperiment me majmunët rhesus, primatët presocialë, në vitin 1958; rezultatet e këtij studimi treguan se takimet shoqërore janë të domosdoshme në mënyrë që majmunët e rinj të zhvillohen si mentalisht ashtu edhe seksualisht.
Një shoqëri atomike-fusion është një shoqëri që ndryshon shpesh në madhësinë e saj dhe përbërjen, që përbëjnë një grup të përhershëm social të quajtur "Grupi prind". Rrjetet e përhershme sociale përbëhen nga të gjithë anëtarët individualë të një komuniteti dhe shpesh ndryshojnë për të ndjekur ndryshimet në mjedisin e tyre. Në një shoqëri fusion-fusion, grupi kryesor i prindërve mund të thyejë (fission) në nëngrupe të vogla të qëndrueshme ose individë për t'u përshtatur me rrethanat mjedisoreose sociale. Për shembull, një numër i meshkujve mund të ndahen nga grupi kryesor për të kërkuar ose ushqyer me ushqim gjatë ditës, por gjatë natës ata mund të kthehen për t'u bashkuar (bashkimit) grupit kryesor për të ndarë ushqimin dhe për të marrë pjesë në aktivitete të tjera. Shumë gjitarë e shfaqin këtë, siç janë primatët (për shembull orangutët dhe majmunët merimangë), elefantët,hiena me njolla , luanët, dhe delfinët.
Kafshët e vetme mbrojnë një territor dhe shmangin ndërveprimet shoqërore me anëtarët e specieve të tij, përveç gjatë sezonit të mbarështimit. Kjo është për të shmangur konkurrencën e burimeve, pasi dy individë të të njëjtit lloj do të zënë të njëjtën vend, dhe për të parandaluar sosje të ushqimit. Një kafshë e vetmuar, ndërsa ushqyer, gjithashtu mund të jetë më pak e dukshme për grabitqarët apo pre.
Në një hierarki , individët janë ose dominues ose të nënshtruar. Një hierarki despotike është ku një individ është dominuese, ndërsa të tjerët janë të nënshtruar, si tek ujqërit dhe lemurët, dhe një mënyrë pecking është një renditje linear i individëve ku ka një individ i lartë dhe një individ të fund. Urdhërimet mund të renditen sipas gjinisë, ku individi më i ulët i një seksi ka një renditje më të lartë sesa individi më i lartë i seksit tjetër, si hyena. Individë dominues ose alfa kanë një shans të lartë për sukses riprodhues, veçanërisht në haremet ku një ose disa meshkuj (meshkuj rezidentë) kanë të drejta ekskluzive të mbarështimit për femrat në një grup. Meshkujt jo-rezidentë gjithashtu mund të pranohen në haremë, por disa lloje.
Disa gjitarë janë krejtësisht monogame , që do të thotë se ata bashkohen për jetën dhe nuk marrin partnerë të tjerë (madje edhe pas vdekjes së bashkëshortit origjinal), si me ujqërit dhe lundrat. Ka tre lloje të poligamisë: një ose shumë burra dominues kanë të drejta të mbarështimit ( polygyny ), meshkujt e shumtë që femrat bashkohen me (polyandry), ose meshkujt e shumtë kanë marrëdhënie ekskluzive me femra të shumëfishta (polygynandry). Është shumë më e zakonshme që të ndodhë çiftimi polygynous, i cili, duke përjashtuar , vlerësohet të ndodhë deri në 90% të gjitarëve. Çiftëzimi Lek ndodh në harem, ku një ose disa meshkuj mbrojnë haremin e tyre të femrave nga meshkujt e tjerë të cilët përndryshe do të martoheshin me femrat,.
Të gjithë gjitarët më të lartë (me përjashtim të monotremes) ndajnë dy përshtatje të mëdha për kujdesin e të rinjve: lindja e gjallë dhe laktacioni. Këto nënkuptojnë një zgjedhje të gjerë të një shkalle kujdesi prindëror . Ata mund të ndërtojnë fole dhe gërmime për të rritur të rinjtë e tyre, ose t'i ushqejnë dhe ruajnë shpesh për një periudhë të zgjatur kohe. Shumë gjitarë janë të përzgjedhur nga K , dhe investojnë më shumë kohë dhe energji në të rinjtë e tyre se sa të përzgjedhur. Kur dy kafshë bashkohen, ata të dy ndajnë një interes në suksesin e pasardhësve, edhe pse shpesh në ekstreme të ndryshme. Femrat e gjitarëve shfaqin njëfarë shkalle të agresionit të nënave, një shembull tjetër i kujdesit prindëror, i cili mund të jetë në shënjestër kundër femrave të tjera të llojeve ose të rinjve të femrave të tjera; megjithatë, disa gjitarë mund të "hanë" foshnjat e femrave të tjera, dhe kujdesen për to. Meshkujt e gjinjve mund të luajnë një rol në rritjen e fëmijëve, si me tenreqe, megjithatë kjo ndryshon specie në specie, madje edhe brenda të njëjtit gjini. Për shembull, meshkujt e makakos bisht derr ( Macaca nemestrina ) nuk marrin pjesë në kujdesin e fëmijës, ndërsa meshkujt e makakot japonez ( M. fuscata ) të bëjë.
Gjitarët jo njerëzë luajnë një shumëllojshmëri të roleve në kulturën njerëzore. Ata janë kafshët shtëpiake më të njohura , me dhjetëra milionë qen, mace dhe kafshë të tjera, duke përfshirë lepujt dhe minjtë që mbahen nga familjet në mbarë botën. Gjitarët si mamuthët , kuajt dhe drerët janë ndër subjektet më të hershme të artit, duke u gjetur në pikturat e shpellave të Paleoliteve të Sipërme si në Lascaux . Artistë të mëdhenj si Albrecht Dürer , George Stubbs dhe Edwin Landseer janë të njohur për portretet e tyre të gjitarëve. Shumë lloje gjitarësh janë gjuajtur për sport dhe për ushqim; dreri dhe derri i egër janë veçanërisht të njohura si kafshët e lojës . Gjitarët si kuajt dhe qentë janë gjerësisht të nxitur për sport, shpesh të kombinuara me bastin mbi rezultatin . Ekziston një tension mes rolit të kafshëve si shoqërues ndaj njerëzve dhe ekzistencës së tyre si individë me të drejta të tyre . Gjitarët luajë më tej një shumëllojshmëri të gjerë të roleve në literaturë, film, mitologjinë dhe fenë.
Gjitarët shtëpiak përbëjnë një pjesë të madhe të kafshëve për mish në mbarë botën. Ato përfshijnë (2009) rreth 1.4 miliardë kafshë , 1 miliardë dele , 1 miliard derra , dhe (1985) mbi 700 milionë lepuj. Kafshët shtëpiake të punës duke përfshirë gomari dhe kuajt janë përdorur për punë dhe transport nga origjina e bujqësisë, numri i tyre në rënie me ardhjen e transportit të mekanizuar dhe makinerisë bujqësore. Në vitin 2004 ata ende siguronin rreth 80% të fuqisë për fermat kryesisht të vogla në botën e tretë dhe rreth 20% të transportit botëror, përsëri kryesisht në zonat rurale. Në rajonet malore të papërshtatshme për automjete me rrota, kafshët vazhdojnë të transportojnë mallra. Qeniet e gjitarëve ofrojnë lëkurë për këpucë , veshje dhe tapiceri . Leshi nga gjitarët, përfshirë dele, dhi dhe alpaka , është përdorur për shekuj me radhë për veshje. Gjitarët i shërbejnë një rol të madh në shkencën si kafshë eksperimentale, si në hulumtimet themelore biologjike, si në gjenetikë, dhe në zhvillimin e barnave të reja, të cilat duhet të testohen në mënyrë të plotë për të demonstruar sigurinë e tyre . Miliona gjitarë, sidomos minj , përdoren çdo vit në eksperimente . Një miu i zhdukur është një miu i modifikuar gjenetikisht me një gjen të inaktivuar , i zëvendësuar ose i ndërprerë me një copë artificiale të ADN-së. Ato mundësojnë studimin e gjeneve të sekuencuara , funksionet e të cilave janë të panjohura. Një përqindje e vogël e gjitarëve janë primatë jo-njerëzorë, të përdorur në hulumtime për ngjashmërinë e tyre me njerëzit.
Charles Darwin , Jared Diamond dhe të tjerë kanë vënë në dukje rëndësinë e gjitarëve të zbutur në zhvillimin neolitik të bujqësisë dhe të qytetërimit , duke shkaktuar që fermerët të zëvendësojnë gjahtarët në mbarë botën. Ky kalim nga gjuetia dhe grumbullimi në tufat e bagëtive dhe kulturat në rritje ishte një hap i madh në historinë njerëzore. Ekonomitë e reja bujqësore, të bazuara në gjitarët e zbutur, shkaktuan "ristrukturimin rrënjësor të shoqërive njerëzore, ndryshimet në mbarë botën në biodiversitetin, dhe ndryshime të rëndësishme në formën e tokës dhe atmosferën e Tokës ... rezultate të rëndësishme".
Hibridet janë pasardhës që rezultojnë nga mbarështimi i dy individëve gjenetikisht të dallueshëm, të cilat zakonisht do të rezultojnë në një shkallë të lartë të heterozigozitetit, ndonëse hibridet dhe heterozigotët nuk janë sinonim. Hibridizimi i qëllimshëm ose i rastësishëm i dy ose më shumë llojeve të kafshëve të lidhura ngushtë përmes mbarështimit në robëri është një aktivitet njerëzor që ka ekzistuar për mijëvjeçarë dhe është rritur për qëllime ekonomike. Hibridet midis nën-llojeve të ndryshme brenda një specie (si në mes të tigrit bengal dhe tigërit siberian) njihen si hibride brenda-specifike. Hibridet ndërmjet llojeve të ndryshme brenda të njëjtit gjini (të tilla si midis luanëve dhe tigrat) njihen si hibride ose kryqe interspecifike. Hibridet midis gjinive të ndryshme (të tilla si midis deleve dhe dhive) njihen si hibride ndërgjene. Hibridet natyrore do të ndodhin në zonat hibride , ku dy popullime të llojeve brenda të njëjtit lloj ose lloje që jetojnë në të njëjtat zona ose në zonat ngjitur do të ndërthuren me njëri-tjetrin. Disa hibride janë njohur si specie, si ujku i kuq(megjithëse kjo është kontradiktore). [[Skeda:Quagga photo.jpg|parapamje|[[Skeda:Rau Quagga on Devils Peak.jpg|parapamje|Një kuaga e vërtetë , 1870 (majtas) kundrejt një brez-mbrapa kuaga , 2014 (djathtas)]]]] Racave të pastërta speciet e egra evoluar në një ekologji të caktuar mund të kërcënohen me zhdukje përmes procesit të ndotjes gjenetike , hibridizimi pakontrolluar, introgression swamping gjenetik që çon në homogjenizimin ose jashtë konkurrencës nga heterosic specie hibride. Kur popujt e rinj importohen ose seleksionohen nga njerëzit, ose kur modifikimi i habitatit sjell specie të izoluara më parë në kontakt, zhdukja në disa lloje, veçanërisht varietete të rralla, është e mundur. Për shembull, të rrezikuarit bualli i egër uji është më i kërcënuar me zhdukjen nga ndotja gjenetike nga bualli i zbutur i ujit . Zhdukjet e tilla nuk janë gjithmonë të dukshme nga pikëpamja morfologjike . Disa shkallë të rrjedhës së gjeneve janë një proces normal evolucionar, megjithatë, hibridizimi kërcënon ekzistencën e specieve të rralla.
Humbja e specieve nga komunitetet ekologjike, largimi , kryesisht udhëhiqet nga aktiviteti njerëzor. Kjo ka rezultuar në pyje bosh , komunitete ekologjike të varfura nga vertebrorët e mëdhenj. Në rastin e zhdukjessë Kuaternarit, vrasja masive e varietetit megafaunale përputhej me paraqitjen e njerëzve, duke sugjeruar një ndikim njerëzor. Një hipotezë është se njerëzit , gjitarët e mëdhenj, të tillë si mamuthi leshator , i çoj drejt zhdukjes. Llojet e ndryshme parashikohen të zhduken në të ardhmen e afërt , mes tyre rinocerontët , primatët , pangolinat , dhe gjirafat . Gjuetia vetëm kërcënon qindra lloje gjitarësh anembanë botës. Shkencëtarët pohojnë se kërkesa në rritje për mishin po kontribuon në humbjen e biodiversitetit, pasi kjo është një nxitës i rëndësishëm i shpyllëzimit dhe shkatërrimit të habitatit ; habitatet e pasura me specie, të tilla si pjesë të rëndësishme të pyjeve të Amazonës , po konvertohen në tokë bujqësore për prodhimin e mishit. Sipas Indeksit i jetëssë egër 2016 i Fondit Botëror të Jetës së Egër , popullsia globale e kafshëve të egra ka rënë 58% që nga viti 1970, kryesisht për shkak të shkatërrimit të habitateve, mbi-gjuetisë dhe ndotjes. Ata projektojnë se në qoftë se trendet e tanishme vazhdojnë, 67% e kafshë të egra mund të zhduket nga 2020. Një tjetër ndikim është mbi-gjueti dhe joshjen , të cilat mund të zvogëlojë popullsinë e përgjithshme të kafshëve të egra, në veçanti ato të vendosura në afërsi të fshatrave . Efektet e gjuetisë mund të duken veçanërisht në tregtinë e fildishit me elefantët afrikanë. Gjitarët detarë janë në rrezik nga ngatërrimi i mjeteve të peshkimit, sidomos të cetaceve , me vdekje të hedhura nga 65,000 në 86,000 individë në vit.
Vëmendje u kushtohet llojeve të rrezikuara në nivel global, veçanërisht përmes Konventës për Diversitetin Biologjik , të njohur ndryshe si Marrëveshja e Rio, e cila përfshin 189 shtete nënshkruese që janë të përqendruara në identifikimin e llojeve dhe habitateve të rrezikuara. Një tjetër organizatë e dukshme konservimi është IUCN, e cila ka një anëtarësi prej mbi 1,200 organizatave qeveritare dhe joqeveritare.
Zhdukjet e kohëve të fundit mund t'i atribuohen drejtpërdrejt ndikimeve njerëzore. IUCN karakterizon zhdukjen 'e kohëve të fundit', pasi ato që kanë ndodhur në të kaluarën në pikën e prerjes 1500, dhe rreth 80 lloje gjitarësh janë zhdukur që nga ajo kohë dhe 2015. Disa lloje, të tilla si dreri i Pere Davidit janë zhdukur në të egra dhe mbijetojnë vetëm në populate në robëri. Specie të tjera, të tilla si pantera e Floridës , janë ekologjikisht të zhdukura , duke mbijetuar në numër kaq të ulët sa që në thelb nuk kanë ndikim në ekosistem. Popullata të tjera janë vetëmt ë zhdukur në vend , ende ekzistuese diku tjetër, por të reduktuar në shpërndarje, si me zhdukjen e balenave gri në Atlantik .
Gjitarët janë vertebror brenda klasës së gjitarve ( / m ə m eɪ l i ə / nga latinishtja do të thotë "gjir"), kjo kals dallohet nga zvarranikt (duke përfshirë shpendët ) nga posedimit të një neocortex (a rajonin e trurin), flokët , tre kockat e veshit , dhe gjëndrat e qumështit . Femrat e të gjitha llojeve të gjitarëve ushqehen të vegjëlit e tyre me qumësht , i sekretuar nga gjëndrat e qumështit.
Gjitarët përfshijnë kafshën më të madhe në planet, balena blu . Lloji i trupit themelor është katërkëmbësh tokësor , por disa gjitarë janë përshtatur për jetë në det , në ajër , në pemë , nëntokë ose në dy këmbë . Grupi më i madh i gjitarëve, placentalet , ka një placentë , e cila mundëson ushqimin e fetusit gjatë shtatzënisë. Gjitarët variojnë nga madhësia prej 30-40 mm (1.2-1.6 in)lakuriqi i natës deri tek balenat blu në 30 metra (98 ft) . Me përjashtim të pesë llojeve të monotreme(gjitarët që shtrojnë vezë), të gjitha gjitarët moderne lindin të rinj. Shumica e gjitarëve, duke përfshirë gjashtë rendet më të pasur të llojeve , i përkasin grupit placentë. Rendet më të mëdhenj janë brejtësit ,lakuriqt e natës dhe sorikomorfa(hundegjatet dhe aleatët). Tre rendet e ardhshme më të mëdha, janë primatët ( majmunet e medhenj ,majmunët , dhe paramajmunët),Cetartiodaktila (cetacët dhe dythundrakët ), dhe Karnivora ( macet , qentë , fokat, dhe aleatët).
Gjitarët e gjallë janë të ndarë në Yinotheria ( platipusi dhe ekidna ) dhe Theriiformes (të gjitha gjithet e tjera). Ka rreth 5,450 lloje gjitarësh. Në disa klasifikime, gjitarët ekzistues ndahen në dy nënklasa: Prototheria , domethënë rendi Monotremata; dhe Theria, ose infraklasa e Metatheria dhe Eutheria .Marsupialët përbëjnë grupin kurorën e Metatheria, dhe të përfshijë të gjitha metatherians jetojnë si dhe shumë ato të shuar; placentals janë grupi kurorë i Eutherisë. Ndërsa klasifikimi i gjitarëvenë nivelin e familjes ka qenë relativisht e qëndrueshme, disa klasifikime konkurruese në lidhje me nivelet më të larta - nënklasa, infraklasi dhe rendi, sidomos i marsupialëve - shfaqen në literaturën bashkëkohore. Pjesa më e madhe e ndryshimeve reflektojnë përparimet e analizës klasike dhe gjenetikës molekulare . Gjetjet nga gjenetika molekulare, për shembull, kanë nxitur miratimin e grupeve të reja, të tilla si Afrotheria , dhe braktisjen e grupeve tradicionale, të tilla si Insektivora .
Gjitarët përfaqësojnë Synapsida të gjallë , të cilat së bashku me Sauropsida formojnë kullën Amniota . Paraardhësit e hershëm të gjitarëve ishin spenacodont pelycosaurs , një grup që prodhoi Dimertodonin jo-gjitar . Në fund të periudhës së Karbonifere , ky grup divergjohej nga linja sauropside që çoi në zvarranikët dhe zogjtë e sotëm. Linja që ndjek grupin e rrjedhjes Sphenacodontia ndau disa grupe të ndryshme të sinapsideve jo-gjitarëve - nganjëherë të referuara si zvarranikë si gjitarët - para se të krijonin proto-gjitarët ( Therapsida ) në fillim të epokës së Mesozoikut. Epoka e gjitarëve modern u ngritën në epokën e Paleogjenit dhe Neogjenit të epokës Cenozoic , pas zhdukjes së dinosaurëve jo-avianë dhe kanë qenë midis grupeve mbizotëruese të kafshëve tokësore nga 66 milion vjet më parë deri në ditët e sotme.
Shumica e gjitarëve janë inteligjentë , me disa që kanë trurin e madh, vetëdijesimin dhe përdorimin e mjeteve . Gjitarët mund të komunikojnë dhe të vokalizojnë në mënyra të ndryshme, duke përfshirë prodhimin e ultrazërit , shenjat e parfumit , sinjalet e alarmit , këndimin dhe ekolokacionin . Gjitarët mund të organizohen në shoqëritë e shkrirjes së fizionomisë , haremet dhe hierarkitë , por gjithashtu mund të jenë të vetmuara dhe territoriale . Shumica e gjitarëve janë polygynous , por disa mund të jenë monogame ose polyandrous .
Në kulturën njerëzore, gjitarët e zbutur luajtën një rol të madh në revolucionin neolitik , duke bërë që bujqësia të zëvendësonte gjuetinë dhe grumbullimin e tyre dhe të çonte në një ristrukturim të madh të shoqërive njerëzore me qytetërimet e para . Ata siguruan, dhe vazhdojnë të sigurojnë, energji për transport dhe bujqësi, si dhe mallra të ndryshëm si mishi , produktet e qumështit , leshi dhe lëkura . Gjitarët gjuajnë ose konkurrojnë për sport, dhe përdoren si organizma model në shkencë. Gjitarët janë përshkruar në art që prej paleolitit, dhe shfaqen në letërsi, film, mitologji dhe fe. Defaunation e gjitarëve është nxitur kryesisht nga faktorë antropogjenike , të tilla si gjuetia dhe shkatërrimi i habitateve , edhe pse ka përpjekje për të luftuar këtë.
Mamales (de la latina mamma, "mamela") es animales vertebrato cual composa la clase Mamalia, e es marcada par la presente de la glandes mamela cual, en femas (e, a veses, en mases) produi leto per nuri sua enfantes. Plu, lo ave un neocortex, pelo o capela, e tre osos de la orea interna. Estas distingui los de retiles e avias, de cual los diverje en la triasica tarda (201-227 milion anios ante aora). On ave sirca 5,450 spesies de mamales. La ordinas la plu grande es la rodentes, ciroteras, e soricomorfos (pe, musarania). Ance grande ordinas inclui la primates (cual inclui umanas), la ungulatos, la setaseos, e carnivores (pe, gatos, canes, focas, etc). Como la avias, mamales es endotermal, pd los ave sangue calda. Esta ia evolui en la du clases autonom, e es un esemplo de evolui converjente.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Mamales (de la latina mamma, "mamela") es animales vertebrato cual composa la clase Mamalia, e es marcada par la presente de la glandes mamela cual, en femas (e, a veses, en mases) produi leto per nuri sua enfantes. Plu, lo ave un neocortex, pelo o capela, e tre osos de la orea interna. Estas distingui los de retiles e avias, de cual los diverje en la triasica tarda (201-227 milion anios ante aora). On ave sirca 5,450 spesies de mamales. La ordinas la plu grande es la rodentes, ciroteras, e soricomorfos (pe, musarania). Ance grande ordinas inclui la primates (cual inclui umanas), la ungulatos, la setaseos, e carnivores (pe, gatos, canes, focas, etc). Como la avias, mamales es endotermal, pd los ave sangue calda. Esta ia evolui en la du clases autonom, e es un esemplo de evolui converjente.
Mamalia nyaéta kelas sato vertebrata nu utamana dicirikeun ku ayana kalenjar susu, nu na bikang ngahasilkeun susu pikeun asupan orokna; ayana bulu; sarta mibanda awak éndotérmis atawa "getih haneut". Uteuk ngatur sistim sirkulasi jeung éndotérm, kaasup jantung nu boga opat kamar. Mamalia ngawengku leuwih ti 5,000 genus, nu nyebar di 425 kulawarga jeung 46 Ordo, najan hal ieu gumantung kana klasifikasi ilmiah nu dipaké.
Sacara filogenetik, mamalia diwatesan salaku sakabéh turunan karuhun umum (Ing. common ancestor) mamalia monotrema (nyaéta echidna) jeung therian (plaséntal jeung marsupial).
Najan lolobana mah sato mamalia téh ngaborojolkeun anakna, aya ogé sababaraha (monotrema) nu endogan. Kitu deui sato nu ngaborojolkeun anakna, teu kabéh kaasup anggota mamalia, kayaning gupi jeung hiu hulu palu. Ku kituna, anakan téh teu bisa dijadikeun patokan sato mamalia. Najan sakabéh mamalia éndotérmik, tapi manuk nu teu kaasup mamalia gé éndotérmik.
Ciri sato mamalia mah nyaéta ayana kelenjar susu (mammary gland), hiji ciri nu aya di mamalia. Monotréma lajeng misah ti mamalia séjénna ku sabab teu boga puting, tapi kalenjar susuna mah aya.
Mamalia boga tilu tulang dina unggal ceulina sarta hiji (huntu) dina unggal sisi rahang handap; sakabéh vertebrata séjén nu ceulian boga hiji tulang dina ceulina sarta sahanteuna tilu dina unggal sisi rahangna. Sagolongan therapsid nu disebut cynodont boga tilu tulang dina rahangna, sandi utama rahangna mangrupa huntu, sedengkeun nu lianna pikeun nyalurkeun sora. Tulang rahang tambahan dina vertebrata lianna diduga mangrupa homolog jeung malleus jeung incus dina ceuli mamalia.
Sakabéh uteuk mamalia boga néokortéks nu mangrupa salah sahiji ciri mamalia.
Mamalia téh kaasup amniote, hususna synapsid, nu ditunjukkeun ku bentuk tangkorakna, hususna ku ayana liang tunggal dina unggal sisi tempat napelna otot rahang nu disebut temporal fenestra. Pikeun babandingan, dinosaurus, manuk, jeung lolobana réptil]] mah diapsid, nu boga dua temporal fenestrae dina unggal sisi tangkorakna; sedengkeun kuya nu teu boga temporal fenestra, kaasup anapsid.
Synapsid lajeng nurunkeun prékursor mamalia munggaran, therapsida, nyaéta eucynodontus 220 Ma (mega annum, juta taun kaliwat) dina yuga Triasik.
Ceuli pra-mamalia mimiti mekar dina ahir Permian nepi ka awal Triasik, ku tumuwuhna tilu tulang lembut (incus, malleus, jeung stapes) di jero tangkorak; dibarengan ku transformasi rahang handap jadi tulang tunggal. Mamalia lianna, kaasup réptil jeung synapsid jeung therapsida pra-mamalia, boga sababaraha tulang dina rahang handap nu sabagian dipaké pikeun ngadéngé; sarta tulang ceuli-tunggal dina tangkorakna. Transisi ieu dijadikeun bukti évolusi mamalia tina réptil: tina tulang ceuli tunggal, sarta sababaraha tulang rahang handap (misalna pelycosaur, Dimetrodon) jadi "tulang rahang pangrungu" nu leuwih leutik (misalna cynodont, Probainognathus), sarta tungtungna mamalia tulén nu boga tuli tulang ceuli dina tangkorakna sarta rahang handap tunggal. Ku kituna, pelycosaurus jeung cynodontus kadang disebut "réptil kawas mamalia", najan ieu téh teu bener, sabab kiwari mah nu dua éta téh dianggap kaasup synapsid, lain réptil.
Dina Yuga Mésozoik, mamalia mekar jadi opat golongan utama: multituberculate (Allotherium), monotreme, marsupial, jeung placental. Multituberculate lastari dina yuga Oligosin, kira 30 jtk, tapi golongan lianna mah hirup nepi ka kiwari. Dina yuga Mésoziok mah lolobana mamalia téh tetep leutik kawas cucurut, tapi lajeng morontod sarta beuki mekar dina mangsa kapunahan Cretaceous-Tersiér 65 jtk.
Mamalia awal mah lolobana laleutik kawas cucurut, nu ngahakanan serangga. Tapi, dina Januari 2005, kalawarta Nature ngalaporkeun kapanggihna dua fosil Repenomamus umur 130 juta taun, panjangna leuwih ti saméter, nu salah sahijina ngandung anak dinosaurus dina beuteungna (Nature, Jan. 15, 2005 [1]). Taun 2004, tim nu dipingpin ku Dr. Ji Qiang ti Universitas Nanjing jeung Akademi Élmu Géologi Cina, manggih fosil akuatik kawas mamalia nu umurna 164 juta taun, panjangna 50 cm, nu spésiésna can kanyahoan. Papanggihan ieu dilaporkeun dina kalawarta Science édisi Pébruari 2006 (Science, 24 Péb 2006 [2]).
Nu kaasup mamalia awal, di antarana:
Najan mamalia geus aya marengan dinosaurus, mimiti ngadominasina mah sanggeus kapunahan masal dinosaurus 65 jtk, dina Yuga Sénozoik.
Dina yuga Paléosin (64–58 jtk-juta taun kaliwat), mamalia téh ngalobaan sanggeus lastarina dinosaurus. Mamalia leutik mirip rodénsia masih ngadominasi, tapi nu ukuran sedeng-badag gé beuki ngalobaan.
Placentalia: Xenarthra | Dermoptera | Desmostylia | Scandentia | Primates | Rodentia | Lagomorpha | Insectivora | Chiroptera | Pholidota | Carnivora | Perissodactyla | Artiodactyla | Cetacea | Afrosoricida | Macroscelidea | Tubulidentata | Hyracoidea | Proboscidea | Sirenia
Marsupialia: Didelphimorphia | Paucituberculata | Microbiotheria | Dasyuromorphia | Peramelemorphia | Notoryctemorphia | Diprotodontia
Kéwan nyusoni utawa mamalia iku kelas kéwan vèrtebrata kang mligi kaciri déning anané klanjer susu, kéwan wadon ngasilaké susu minangka sumber panganan anaké; anané rambut; lan awak kang endoterm utawa "getih panas". Utek ngatur sistem peredaran darah, kalebu jantung kang duwé ruwang papat. Mamalia kapérang punjul 5.000 gènus, kang sumebar ing 425 kulawarga lan nganti 46 ordo, sanajan prakara iki gumantung klasifikasi èlmiah kang dianggo
Sacara filogenetik, kang ingaran Mamalia iku kabèh turunan saka nenek moyang monotremata (kaya ta echidna) lan mamalia Eutherian (kang duwé plasenta lan duwé kanthong utawa marsupial)
Sapérangan gedhé mamalia nglairaké katurunané, nanging ana sapérangan mamalia kang kagolong ing monotremata kang ngendhog. Lair uga dumadi ing akèh spésies non-mamalia, kaya ing iwak guppy lan hiu martil; mula nglairaké dudu kaanggep minangka ciri mirunggan mamalia. Semono uga sipat endotermik kang uga diduwèni déning manuk.
Monotremata ora duwé puting susu, nanging tetep duwé klanjer susu. Artiné, monotremata nyukupi syarat kanggo mlebu ing kelas Mamalia. Perlu dimangertèni manawa taksonomi kang asring dipigunaaké saiki asring nekanaké ing pepadhan nenek moyang; diagnosa karakteristik migunani banget ing identifikasi asal usul sawijining makluk, nanging upama ana salah siji anggota Cetacea jebulé ora duwé karakteristik mamalia (kaya ta, duwé rambut) makluk mau bakal tetep dianggep mamalia amarga nenek moyangé padha karo mamalia liyané.
Mamalia duwé telu balung pangrungu ing saben kuping lan siji balung (dentari) ing saben sisih rahang ngisor. Vertebrata liya kang kupingé mung duwé siju balung pangrungu (ya iku, stapes) ing saben kuping lan paling ora telu balung liya ing saben sisih rahang.
Mamalia duwé integumen kang kapérang saka telung lapisan: paling njaba ya iku epidermis, kang tengah iku dermis, lan paling njero iku hipodermis. Epidermis lumrahé kapérang saka telung puluh lapis sèl kang fungsiné dadi lapisan tahan banyu. Sel-sèl paling njaba saka lapisan epidermis iki asring moncék; epidermis pérangan paling njero asring nyigar lan sèl anakané kesurung munggah (arah metu). Pérangan tengah, dermis, kandelé ping limalas nganti ping patangpuluh tinimbang epidermis. Dermis kapérang saka manéka warna komponèn kaya pembuluh getih lan klanjer. Hipodermis kasusun saka jaringan adiposa lan fungsiné kanggo nyimpen lemak, penahan benturan, lan insulasi. Kandelé lapisan iki warna-warna variasiné ing saben spésies.
Mamalia ni wanyama ambao wanawanyonyesha watoto wao maziwa kwa kutumia viwele vyao.
Wana damu moto na kupumua kwa mapafu.
Kuna takriban spishi 5,400 za mamalia. Spishi 5 kati ya hizo wanataga mayai, lakini wengine wote wanazaa watoto hai.
Ukubwa unatofautiana sana, kuanzia spishi ndogo aina ya popo mwenye urefu wa sentimita 4 pekee hadi spishi kubwa nyangumi buluu mwenye urefu wa mita 33.
Mamalia ni ngeli ya faila Kodata.
Ngeli yao hugawiwa katika nusungeli mbili:
Makala hii kuhusu mambo ya biolojia bado ni mbegu. Mamalia nyaéta kelas sato vertebrata nu utamana dicirikeun ku ayana kalenjar susu, nu na bikang ngahasilkeun susu pikeun asupan orokna; ayana bulu; sarta mibanda awak éndotérmis atawa "getih haneut". Uteuk ngatur sistim sirkulasi jeung éndotérm, kaasup jantung nu boga opat kamar. Mamalia ngawengku leuwih ti 5,000 genus, nu nyebar di 425 kulawarga jeung 46 Ordo, najan hal ieu gumantung kana klasifikasi ilmiah nu dipaké.
Sacara filogenetik, mamalia diwatesan salaku sakabéh turunan karuhun umum (Ing. common ancestor) mamalia monotrema (nyaéta echidna) jeung therian (plaséntal jeung marsupial).
Kéwan nyusoni utawa mamalia iku kelas kéwan vèrtebrata kang mligi kaciri déning anané klanjer susu, kéwan wadon ngasilaké susu minangka sumber panganan anaké; anané rambut; lan awak kang endoterm utawa "getih panas". Utek ngatur sistem peredaran darah, kalebu jantung kang duwé ruwang papat. Mamalia kapérang punjul 5.000 gènus, kang sumebar ing 425 kulawarga lan nganti 46 ordo, sanajan prakara iki gumantung klasifikasi èlmiah kang dianggo
Sacara filogenetik, kang ingaran Mamalia iku kabèh turunan saka nenek moyang monotremata (kaya ta echidna) lan mamalia Eutherian (kang duwé plasenta lan duwé kanthong utawa marsupial)
Mamalia ni wanyama ambao wanawanyonyesha watoto wao maziwa kwa kutumia viwele vyao.
Wana damu moto na kupumua kwa mapafu.
Kuna takriban spishi 5,400 za mamalia. Spishi 5 kati ya hizo wanataga mayai, lakini wengine wote wanazaa watoto hai.
Ukubwa unatofautiana sana, kuanzia spishi ndogo aina ya popo mwenye urefu wa sentimita 4 pekee hadi spishi kubwa nyangumi buluu mwenye urefu wa mita 33.
Ang mga wilik o mamalya ay ang mga kasapi ng klaseng Mammalia. Ito ay mga bertebrado na inilalarawan ng pagkakaroon ng glandulang pangsuso na nagpapahintulot sa paglikha ng gatas para sa mga kababaihan upang magkaroon ng pagkain ang supling, ang pagkakaroon ng tatlong mga gitnang mga buto ng tainga, ang pagkakaroon ng buhok o balahibo at pagkakaroon ng mga endotermikong katawan (mainit na dugo). Pinapangasiwaan ng neokorteks ng utak ang mga endotermikong katawan nito (mainit na dugo) at sistemang sirkulatoryo na nagpapakita ng mga pulang dugong selula na walang mga nukleyus ng selula at isang apatang-kamarang puso.
Ang mga mamalya ay kinabibilangan ng pinakamalaking hayop sa planeta, ang mga rorkuwal at iba pang malaking balyena, gayundin ang ilang mga matatalino, tulad ng mga elepante, ilang primado, mga tao, at ilang mga seteseo. Ang batayang uri ng katawan ay isang apatang-paang lupang-sinilang na hayop, ngunit ang ilang mamalya ay nakaangkop para sa buhay sa dagat, sa himpapawid, sa mga puno, o sa pamamagitan ng dalawang mga paa. Ang karamihan ng mga mamalya ay nag-aangkin rin ng mga glandula ng pawis at dinalubhasang mga ngipin. Ang pinakamalaking pangkat ng mga mamalya na mga may inunan ay may isang inunan na nagpapakain sa mga anak nito sa pagbubuntis. Ang mga mamalya ay may sukat mula 30–40 milimetro(1- to 1.5-pulgada) gaya ng paniking bubuyog hanggang sa 33 metrong(108 talampakan) balyenang bughaw.
Ang salitang "mammal" ay moderno, galing sa siyentipikong pangalan na ''Mammalia na nilikhang-salita ni Carl Linnaeus noong 175, na hinango mula sa Latin na mamma ("utong, suso"). Ang lahat ng mga babaeng mamalya ay nagpapasuso ng kanilang mga supling ng gatas na inilalabas sa glandulang pangsuso. Ayon sa Mammal Species of the World (Filipino, 'Mamalya Espesye/Uri ng Mundo'), ang 5,702 espesye o uri ng Mamalya ay napag-alaman noong 2005. Ang mga ito ay ipinangkat sa 1,229 mga sari o henero, 153 mga pamilya, at 29 mga orden.[1] Sa 2008 kinumpleto ng IUCN ang isang limang taong, 17,000 siyentipikong Pandaigdigang Pagtatasa ng Mamalya para sa Pulang Talaan ng IUCN na bumilang ng mga 5,488 espesyse o uri sa wakas ng panahong iyon.[2]
Sa ilang mga pag-uuri, ang mga mamalya ay nahahati sa dalawang mga pangalawang-klase(hindi kabilang ang mga fossil): ang Protheria, iyan ay, ang ordeng Monotremata; at ang Theria, o ang mga ibabang-klaseng Metatheria at Eutheria. Ang mga marsupiyal ay bumubuo ng putong na pangkat ng Metatheria, at kinabibilangan ng lahat ng mga nabubuhay na metatheriano gayundin ang mga ilang nalipol; ang mga may inunanay ang putong na pangkat ng Eutheria.
Maliban sa limang espesye o uri ng mga monotreme (mga nangingitlog na mamalya), ang lahat ng mga nabubuhay na mamalya ay nanganganak ng buhay na supling. Ang karamihan ng mga mamalya kabilang ang anim na pinakamayaman sa espesye o uring mga ordern ay kabilang sa pangkat na may inunan. Ang tatlong pinakamalalaking orden sa pagkakasunod-sunod na pababa ang Rodentia(mga maliit na daga, daga, mga porkyupayn, mga babera, mga kapibara at mga ngumunguyang mga mamalya), Chiroptera(mga paniki) at ang Soricormpha(mga musaranya, mga mowl at mga solendon). Ang tatlong pinakamalalaking mga orden na depende sa pag-uuring ginagamit ang mga primado na kinabibilangan ng mga tao, ang Cetartiodactyla (na kinabibilangan ng mga ungguladong may paang patas at mga balyena), at ang Carnivora(mga pusa, mga aso, mga musang, mga oso, mga karnerong-dagat at mga kamag-anak nito).[1] Bagaman ng pag-uuri ng mga mamalya sa antas na pamilya ay kaugnay na matatag, ang mga iba-ibang pagtrato sa mas mataas na mga antas na pangalawang-klase, ibabang-klase at orden ay lumilitaw sa mga panitikang magkakasabay lalo na para sa mga marsupiyal. Ang karamihan ng mga kamakailang pagbabago ay sumasalamin sa mga resulta ng pagsusuri na kladistiko at henetikang molekular. Ang mga resulta mula sa henetikang molekular ay halimbawa sa pagtumungo sa pagggamit ng mga bagong pangkat gaya ng Afrotheria at ang paglisan sa mga tradisyonal na pangkat gaya ng Insectivora. Ang mga sinaunang ninuno ng mga mamalya na sinapsido ang mga sphenacodont na pelikosauro na isang pangkat na kinabibilangan din ng Dimetrodon. Sa wakas ng panahong Carboniferous, ang pangkat na ito ay nag-naiiba mula sa hanay ng sauropsida na tumungo sa mga kasalukuyang nabubuhay na mga reptilya at ibon. Ito ay pinangunahan ng maraming mga sari-saring pangkat na mga hindi mamalyang sinapsido(na minsang tinutukoy na mga tulad ng mamalyang reptilya) at ang mga unang mamalya ay unang lumitaw sa Kapanahunana ng Simulang Mesosoiko. Ang mga modernong orden ng mamalya ay lumitaw sa mga panahong Paleoheno at Neoheno ng Kapanahunang Senosoiko.
Ang kladograma[3] na nagsasaaalang-alang sa Klaseng Mammalia na pangkat korona.
Haldanon
Ornithorhychus (Platipus)
Tachyglossidae (Ekidna)
Triconodonts, Multituberculates,
Mga Marsupiyal, at Mga may Inunan
Ang Synapsida na isang pangkat ng mga hayop na Sinapsido na naglalaman ng mga mamalya at mga nalipol na kamag-anak nito ay nagmula sa panahong Pennsylvanian nang ang mga ito ay humiwalay mula sa lipi (lineage) na Sauropsida na kinabibilangan ng mga hayop na Sauropsido na tumungo sa mga kasalukuyang reptilya at ibon. Ang mga mamalyang putong na korona ay nag-ebolb mula sa mas naunang mga mammaliaform o anyong mamalya sa panahong Simulang Jurassic.
Ang unang mga buong pang-lupaing bertebrado ang mga amniota. Tulad ng mga hinalinhan nitong ampibyano, ang mga ito ay may mga baga at biyas(hita). Gayunpaman ang mga itlog ng amniota ay may panloob na mga membrano na pumapayag sa umuunlad na embriyo na huminga ngunit nagpapanitili ng tubig sa loob. Kaya ang mga amniota ang mangitlog sa tuyong lupain, samantalang ang mga ampibyano ay pangkalahatang nangangailangan na mangitlog sa tubig. Ang mga unang amniota ay maliwanag na lumitaw sa Pennsylvaniano (Huling Carboniferous). Ang mga ito ay nag-ebolb mula sa higit na naunang mga ampibyano na reptiliomorph o anyong reptilya[4] na nabuhay sa lupain na tinitirhan na ng mga insekto at ibang mga imbertebrado at ng mga pako, lumot na moss at iba pang mga halaman. Sa loob ng ilang mga milyong taon, ang dalawang mga mahahalagang lipi ng amniota ay naghiwalay: ang mga sinapsido na kinabibilangan ng mga mamalya at ang mga sauropsido na kinabibilangan ng mga pagong, mga butiki, mga ahas, mga crocodiliano, mga dinosauro at mga ibon.[5] Ang mga sinapsido ay may isang butas (temporal fenestra o pilipisang bintana) na mababa sa bawat panig ng bungo. Ang isang pangkat sinapsido na mga pelikosauro ay kinabibilangan ng pinakamalalaki at mababangis na mga hayop ng panahong Simulang Permian.[6] Ang mga therapsida ay nag-ebolb mula sa mga pelikosauro sa panahong Gitnang Permian mga 265 milyong taon ang nakalilipas at pumalit sa mga ito bilang mga nanaig na bertebradong pang-lupain.[7] Ang mga ito ay iba sa mga pelikosauro sa ilang mga katangian ng bungo at mga panga kabilang ang mas malaking temporal fenestrae at mga incisor na magkatumbas sa sukat.[8] Ang liping therapsida na tumungo sa mga mamalya ay dumaan sa ilang mga yugto na nagsimula sa mga hayop na labis na katulad ng mga ninuno nitong pelikosauro at nagwakas sa mga probainognathian cynodont na ang ilan ay madaling mapagkakamalang mga mamalya. Ang mga yugtong ito ay inilalarawan ng:
Ang mga hindi mamalyang mga sinapsidong ito ay minsang tinatawag na mga "tulad ng mamalyang mga reptilya"[7][10][11].
Ang pangyayaring ekstinksiyon na Permian-Triasiko na isang tumagal na pangyayari sanhi ng pagtitipon ng ilang mga pulsong ekstinksiyon ay nagwakas sa pananaig ng mga karnibora sa mga therapsida. Sa panahong Simulang Triasiko, ang lahat ng mga midyum hanggang malalaking niche ng mga karniborang pang-lupain ay pinalitan ng mga arkosauro na sa loob ng lumawig na panahon(35 milyong taon) ay kinabilangan ng mga crocodylomorph, mga pterosaur at mga dinosauro. Sa panahong Jurassic, ang mga dinosauro ay nanaig din sa malalaking niche ng mga herbiborang pang-luapin. Ang mga unang mamalya(sa kahulugang ibinigay sa termino nina Kielan-Jawarowska et al.)[12] ay unang lumitaw sa Huling Triasiko mga 210 milyong taon ang nakalilipas na 60 milyong taon pagktapos ng paglitaw ng mga unang therapsida. Pinalaganap ng mga ito ang mga pang-gabing niche na insektibora nito mula sa gitnang Jurassic at patuloy nito. Halimbawa, ang Castorocauda ay nagkaroon ng mga pag-aangkop para sa paglangyo, paghuhukay at paghuli ng isda.[13] Ang karamihan ng mga espesye ng mamalya na umnira sa era na Mesosoiko ay multituberculata, mga triconodont at mga spalacotheriid.[14] Ang pinakaunang mga alam na monotreme ang Teinolophos na nabuhay mga 123 milyong taon ang nakalilipas sa Australia. Ang mga monotreme ay may ilang mga katangian na maaaring namana mula sa mga orihinal na amniota:
Hindi tulad ng ibang mga mamalya, ang mga babaeng monotreme ay walang mga utong at nagpapakin ng mga batang supling nito sa pamamagitan ng pagpapawis ng mga gatas mula sa mga patse sa mga tiyan nito. Ang pinakaunang alam na metatheriano ang Sinodelphys na natagpuan sa 125 milyong taon na eskisto o pisara ng panahong Simulang Kretaseyoso sa probinsiyang Liaoning ng hilagang-silanganing Tsina. Ang fossil ay halos kumpleto at kinaibilangan ng mga kumpol ng balahibo at mga bakas ng mga malalambot na tisyu.[15] Ang pinakamatandang alam na fossil ng Eutheria("mga tunay na hayop") ang maliit na tulad ng shrew na Juramaia sinensis, o "Inang Jurassic mula sa Tsina" na pinetsahan ng 160 milyong taon ang nakalilipas sa panahong Itaas na Jurassic.[16] Ayon sa mananaliksik ng fossil na ito, ito ay maaaring isang placental na mamalaya at ang petsa nito ay umaayon sa mga analis na henomiko na naglalagay sa paghihiwalay ng dalawang pangkat ng mamalya na placental at marsupial sa mga 160 milyong taon ang nakalilipas.[17][18][19] Ang isang kalaunang eutherian na Eomaia na pinetsahan ng 125 milyong taon ang nakaliipas sa Mababang Kretaseyoso ay nag-aangkin ng ilang mga katangian na karaniwan sa mga marsupiyal ngunit hindi mga placental. Ito ay ebidensiya na ang mga katangiang ito ay umiiral sa huling karaniwang ninuno ng dalawang pangkat ngunit kalaunang naglaho sa liping placental.[20] Sa partikular:
Ang mga mamalya ay nanaig sa medyum hanggang malaking sukat na mga nitsong ekolohikal sa panahong Senosoiko pagkatapos na ang pangyayaring pagkalipol na Kretaseyoso-Paleoheno ay nag-ubos ng puwang na ekolohikal na minsang pinuno ng mga reptilya.[22] Pagkatapos nito ay mabilis na sumari-sari ang mga mamalya. Ang parehong mga ibon at mamalya ay nagpakita ng isang pagpaparami na pagtaas sa pagkasari-sari.[22] Halimbawa, ang pinaka-unang mga alam na paniki ay may petsang mula mga 50 milyong taon ang nakalilipas na mga 15 milyong taon lamang pagktapos ng pagkakalipol ng mga dinosauro.[23]
.JPG)
_(20413855495)_white_background.jpg){kind=small}
_white_background.jpg){kind=small}
.jpg){kind=small}
.JPG){kind=small}
.jpg){kind=small}
.jpg)
|date= (tulong) |month= ignored (tulong)CS1 maint: multiple names: authors list (link) |isbn= value: length (tulong). Ang mga wilik o mamalya ay ang mga kasapi ng klaseng Mammalia. Ito ay mga bertebrado na inilalarawan ng pagkakaroon ng glandulang pangsuso na nagpapahintulot sa paglikha ng gatas para sa mga kababaihan upang magkaroon ng pagkain ang supling, ang pagkakaroon ng tatlong mga gitnang mga buto ng tainga, ang pagkakaroon ng buhok o balahibo at pagkakaroon ng mga endotermikong katawan (mainit na dugo). Pinapangasiwaan ng neokorteks ng utak ang mga endotermikong katawan nito (mainit na dugo) at sistemang sirkulatoryo na nagpapakita ng mga pulang dugong selula na walang mga nukleyus ng selula at isang apatang-kamarang puso.
Ang mga mamalya ay kinabibilangan ng pinakamalaking hayop sa planeta, ang mga rorkuwal at iba pang malaking balyena, gayundin ang ilang mga matatalino, tulad ng mga elepante, ilang primado, mga tao, at ilang mga seteseo. Ang batayang uri ng katawan ay isang apatang-paang lupang-sinilang na hayop, ngunit ang ilang mamalya ay nakaangkop para sa buhay sa dagat, sa himpapawid, sa mga puno, o sa pamamagitan ng dalawang mga paa. Ang karamihan ng mga mamalya ay nag-aangkin rin ng mga glandula ng pawis at dinalubhasang mga ngipin. Ang pinakamalaking pangkat ng mga mamalya na mga may inunan ay may isang inunan na nagpapakain sa mga anak nito sa pagbubuntis. Ang mga mamalya ay may sukat mula 30–40 milimetro(1- to 1.5-pulgada) gaya ng paniking bubuyog hanggang sa 33 metrong(108 talampakan) balyenang bughaw.
Ang salitang "mammal" ay moderno, galing sa siyentipikong pangalan na ''Mammalia na nilikhang-salita ni Carl Linnaeus noong 175, na hinango mula sa Latin na mamma ("utong, suso"). Ang lahat ng mga babaeng mamalya ay nagpapasuso ng kanilang mga supling ng gatas na inilalabas sa glandulang pangsuso. Ayon sa Mammal Species of the World (Filipino, 'Mamalya Espesye/Uri ng Mundo'), ang 5,702 espesye o uri ng Mamalya ay napag-alaman noong 2005. Ang mga ito ay ipinangkat sa 1,229 mga sari o henero, 153 mga pamilya, at 29 mga orden. Sa 2008 kinumpleto ng IUCN ang isang limang taong, 17,000 siyentipikong Pandaigdigang Pagtatasa ng Mamalya para sa Pulang Talaan ng IUCN na bumilang ng mga 5,488 espesyse o uri sa wakas ng panahong iyon.
Sa ilang mga pag-uuri, ang mga mamalya ay nahahati sa dalawang mga pangalawang-klase(hindi kabilang ang mga fossil): ang Protheria, iyan ay, ang ordeng Monotremata; at ang Theria, o ang mga ibabang-klaseng Metatheria at Eutheria. Ang mga marsupiyal ay bumubuo ng putong na pangkat ng Metatheria, at kinabibilangan ng lahat ng mga nabubuhay na metatheriano gayundin ang mga ilang nalipol; ang mga may inunanay ang putong na pangkat ng Eutheria.
Maliban sa limang espesye o uri ng mga monotreme (mga nangingitlog na mamalya), ang lahat ng mga nabubuhay na mamalya ay nanganganak ng buhay na supling. Ang karamihan ng mga mamalya kabilang ang anim na pinakamayaman sa espesye o uring mga ordern ay kabilang sa pangkat na may inunan. Ang tatlong pinakamalalaking orden sa pagkakasunod-sunod na pababa ang Rodentia(mga maliit na daga, daga, mga porkyupayn, mga babera, mga kapibara at mga ngumunguyang mga mamalya), Chiroptera(mga paniki) at ang Soricormpha(mga musaranya, mga mowl at mga solendon). Ang tatlong pinakamalalaking mga orden na depende sa pag-uuring ginagamit ang mga primado na kinabibilangan ng mga tao, ang Cetartiodactyla (na kinabibilangan ng mga ungguladong may paang patas at mga balyena), at ang Carnivora(mga pusa, mga aso, mga musang, mga oso, mga karnerong-dagat at mga kamag-anak nito). Bagaman ng pag-uuri ng mga mamalya sa antas na pamilya ay kaugnay na matatag, ang mga iba-ibang pagtrato sa mas mataas na mga antas na pangalawang-klase, ibabang-klase at orden ay lumilitaw sa mga panitikang magkakasabay lalo na para sa mga marsupiyal. Ang karamihan ng mga kamakailang pagbabago ay sumasalamin sa mga resulta ng pagsusuri na kladistiko at henetikang molekular. Ang mga resulta mula sa henetikang molekular ay halimbawa sa pagtumungo sa pagggamit ng mga bagong pangkat gaya ng Afrotheria at ang paglisan sa mga tradisyonal na pangkat gaya ng Insectivora. Ang mga sinaunang ninuno ng mga mamalya na sinapsido ang mga sphenacodont na pelikosauro na isang pangkat na kinabibilangan din ng Dimetrodon. Sa wakas ng panahong Carboniferous, ang pangkat na ito ay nag-naiiba mula sa hanay ng sauropsida na tumungo sa mga kasalukuyang nabubuhay na mga reptilya at ibon. Ito ay pinangunahan ng maraming mga sari-saring pangkat na mga hindi mamalyang sinapsido(na minsang tinutukoy na mga tulad ng mamalyang reptilya) at ang mga unang mamalya ay unang lumitaw sa Kapanahunana ng Simulang Mesosoiko. Ang mga modernong orden ng mamalya ay lumitaw sa mga panahong Paleoheno at Neoheno ng Kapanahunang Senosoiko.
D'Mamendéieren (Mammalia) sinn eng Klass aus dem Ënnerstamm vun de Wierbeldéieren (Vertebrata).
D'Mamendéieren hunn dat gréisst Déier, de Blowal, an dat geféierlechst Déier, de Mënsch, déi jeemools op der Äerd gelieft hunn, ervirbruecht. Mat Hëllef vu senger Intelligenz huet de Mënsch et fäerdeg bruecht de Planéit fir seng Zwecker ëmzekrämpelen an d'Ausstierwe vun aneren Déierenaarten ausgeléist, déi der Katastroph vu viru 65 Millioune Joer, um Enn vun der Dinosaurierära, gläicht.
D'Mamendéiere sinn net déi aarteräichst Grupp ënner de Wierbeldéieren, mä si dominéieren d'Äerd awer duerch hir Gréisst an duerch aner kierperlech Kennzeechen, déi si vun all deenen anere Liewewiesen däitlech ënnerscheeden.
Et gëtt grouss Ënnerscheeder bei der Gréisst an dem Kierperbau vun all Mamendéier. Déi meescht vun hinnen hunn Hoer um Kierper, e Mëllechgebëss a Mëllechdrüsen. All déi Kennzeeche feele bei all deenen anere Klasse vun Déieren.
Si leeën, bis op e puer Ausnamen, keng Eeër, mä si bréngen hir Jonk lieweg op d'Welt an niere se mat enger Flëssegkeet, der Mëllech, déi aus speziellen Drüsen (Mamen) kënnt.
D'Mamendéiere si gläichwaarm, d. h. hir Kierpertemperatur bleift op bal konstantem Niveau, meeschtens wäit iwwer der Temperatur vun hirer Ëmwelt. (Aner gläichwaarm Déiere sinn nëmmen nach d'Vigel). Hire Stoffwiessel ass zimmlech héich a relativ gläichméisseg.
Méi Informatioun doriwwer am Artikel: Systematik vun de Mamendéieren
D'Mamendéieren (Mammalia) sinn eng Klass aus dem Ënnerstamm vun de Wierbeldéieren (Vertebrata).
D'Mamendéieren hunn dat gréisst Déier, de Blowal, an dat geféierlechst Déier, de Mënsch, déi jeemools op der Äerd gelieft hunn, ervirbruecht. Mat Hëllef vu senger Intelligenz huet de Mënsch et fäerdeg bruecht de Planéit fir seng Zwecker ëmzekrämpelen an d'Ausstierwe vun aneren Déierenaarten ausgeléist, déi der Katastroph vu viru 65 Millioune Joer, um Enn vun der Dinosaurierära, gläicht.
D'Mamendéiere sinn net déi aarteräichst Grupp ënner de Wierbeldéieren, mä si dominéieren d'Äerd awer duerch hir Gréisst an duerch aner kierperlech Kennzeechen, déi si vun all deenen anere Liewewiesen däitlech ënnerscheeden.
I mamifer (Mammalia, Linné 1758) in una class da vertebrö ca apartegnàn al phylum dai Curdat, a difusiün cusmupulita.
La class dai mamifer la cunta quasi 5.500 speci vivént, variabil in da la furma e dimensiùn dai pocc centìmetri e dü gram da pes dal mustiol ai ultar 30 metar e cencinquanta tunelàt da pes de la balenòtera azura, ül pussé grand mamifer da la storia.
Mamifero esas animalo vivipara, kun mami qui sekrecas, che femini, lakto per qua nutresas jusnaskinti. Li havas hari sur sua pelo, malgre ke la mamiferi vivanta en aquo ofte ne havas hari. Mamiferi (Mammalia) esas subgrupo di spinal animali (videz Zoologio). Anke homo klasifikesas kom mamifero. Mamiferi esas c. 4 000 speci.
Mamifè se fanmi bèt. Mamifè se yon vètebre andotèmik ki gen cheve, dan ki espesyalize pou sèten manje, ak glann mamè; pou femèl yo, glann mamè yo pwodui lèt pou alete jenn ti mamifè yo.
Deng mammal (class Mammalia) metung lang taxon (grupu king klasipikasyun) da reng animal nung nu la kayabe reng eganaganang tetrapod (vertebrate a maki apat a bitis) a alang ebun buak a pusu. Keraklan, ating panaun a king gabun la manuknangan, oneng e la kumabyeng laganas king gabun anti kareng aliwang makabayung reptil. Manga lima lang libu pitung dalan deng mabyeng species da reng mammalian.
Mammals are craiturs that gies milk tae thair affspring. A mammal haes wairm bluid an a rig-bane. Cats, mice an sicna mammals bides on laund an selchs an whauls an sicna mammals bide in the sea.
Awmaist aw mammals gie birth tae leevin young. Thare are anerly twa mammals that lay eggs, cried Monotremes, the Deuk-nebbed Platypus Ornithorhynchus, an the Spiny Anteater Echidna, wi fower speshies. Aw are confined tae Australie an New Guinea, an are the sole survivors o earlier kynds o mammal.
Ither mammals are sindert intae the Marsupials an the Eutheria, the placental mammals. Marsupials are mammals wi pootches for tae cairy young in, lik the kangaroo. Aw ither mammals are Eutheria.
Os mamiferos (ditos scientificament Mammalia) son una clase d'animals vertebratos dintro d'o filo d'os cordatos. A desciplina scientifica que ne fa l'estudeo se diz mastozoolochía, antes mas dita teriolochía. Mammalia abraca bellas 5.490 especies.
A prencipal caracteristica, que fa referencia ta lo nombre d'a clase ye la posesión de glandulas mamarias en as fembras de totas as especies d'o grupo. Ixas glangulas escretan leit ta alimentar os cadiellos en os suyos primers tiempos de vida.
Altros caracters son a simplificación d'o esqueleto d'o cranio y d'a variella, fendo que con un solo ueso (dito dentario) y con dients mes especializatos, l'aparición d'un paladar segundario, condils osios en a parte occipital que heban a permitir l'articulación d'o cranio en relación con a columna vertebral, a cadena de uesetz de l'oíto meyo -que fan posible la transformación d'os sons-, l'olfato prou mes desarrollato que no en altros vertebratos, a complexidat d'o cerebro, a evolución d'un diafragma muscular ta deseparar as cavidatz toracica y abdominal, y en zagueras, una capa de pelo per dencima de tot o cuerpo suyo.
Son animals sinapsidos (con una sola ubridura temporal) y amniotas (totz os grupos tienen embrión, mimbrana y closcana).
Pueden estar claseficatos, dende lo suyo rechistro fosil, per caracteristicas como:
A piel, per un regular espesa, ye formada per una capa exterior u epidermis, una capa més profunda, dita dermis, y un estrato subcutanio de teixiu adiposo plen de grasa que permite la protección contra d'as perdas de calor corporal, perque os mamiferos son animals homeotermos.
Os pelos son utils t'a homeostasia, camuflache y protección. Os pelos s'orichinan d'a epidermis (compuestos prencipalment de queratina) y adintro d'ells se i puet destinguir una parte que surte per alto d'a superficie d'a piel y una parte més interna, dita radiz, que ye més ampla y gosa clamar-se bulbo piloso. A radiz d'o pelo se troba guardada dintro d'una suerte d'estuchet d'orichen epidermico dito foliclo, ta lo qual i desauguan as glandulas sebacias (encargadas de lubricar o pelo) y s'insertar lo musclo piloerector que ha de fer alzar o pelo. En as especies que viven dintro de l'augua y tamién en ixas que fan vida en países tropicals, os pelos tienden a disminuir a suya mida y numero, cosa que tamién puet pasar no pocas vegadas con a edat de l'individuo en especies d'altros habitats.
Os pelos pueden estar clasificatos, seguntes a suya estructura y función, en:
En a piel, amás d'os pelos, s'implantan as glandulas mamarias y las glandulas sudoriparas, as quals excretan a traviés d'a epidermis de l'animal as substancias toxicas enta l'organismo en forma de sudor.
Altras formacions cutanias de naturaleza cornia que se presientan en os mamiferos son as unglas, cuernos, y un pico en o caso exclusivo de l'ornitorrinco.
As unglas, fetas prencipalment de queratina, son utils en a protección d'as tovas d'os ditos de l'animal, como ferramienta y tamién, seguntes a suya estructura, se clasifica l'animal en un grupo u atro.
Os cuernos son útils como esfensa d'a bestia, como atractivos sexuals y tamién enta la clasificación. D'ixa traza, scientificament se'n consideran dos tipos, d'as cosas que son vulgarment ditas cuernos, que son:
Contiene tres rechions prou bien definidas: a cabeza, con o cranio y la cara, o tronco y las extremidatz (dos toracicas y dos abdominals):
Totz es mamiferos tienen una formula dental bilateral.
As extremidatz, anque basicament son totas d'o tipo d'os Quiridios y presentan quasi siempre la mesma organización, pueden manifestar modificacions seguntes as trazas ta desplazar-se de cada especie. D'ixa manera, en os mamiferos acuaticos son transformatas en aletas ta nadar, y en os afogacandils os didos d'as anterios son prou més largos d'o normal y son unitos per una membrana u petachio. D'entre las especies terrestres tamién bi ha modificacions diversas a resenyar, seguntes as trazas que manifiesten en caminar: Os mamiferos que caminan con o piet plano son clamatos plantigrados; d'os uns que lo fan con os didos se'n diz dichitigrados, y d'es unos que nomás tocan o suelo con as suyas zagueras falanches, unguligrados.
L'aparato dichestivo d'os mamiferos ye formato per una boca con dients, labios y luenga en a qual i desauguan as glandulas salivals; una farinche curta; un esofago que trescruza lo diafragma, lo estomago con forma de saco a on desembocan totas as glandulas gastricas; un bodiello fino largo y dividito en tres grans partes: o duodeno, o chechuno y l'ílion, en o qual se produce l'absorción d'as substancias alimenticias, y un bodiello gordo (popularment dito bodiello) en o qual se troba lo cieco (muito important en os herbivoros) lo cólon y lo recto, bodiello cular u cavidat rectal que ye lo zaguer d'antes no s'ubra ta l'exterior a traviés de l'ano.
Amés d'ixas estructuras centrals, os mamiferos tienen una colla de glandulas anexas, d'entre ellas s'han de mentar o ferito, gran y acompanyato d'a vesicla biliar, y dimpués un pancrias que aboca las suyas secreccions enta lo intestín per part d'o duodeno.
A respiración d'os mamiferos ye pulmonar en totz casos, y ta fer-la s'emplegan os polmons, os quals son libres adintro d'a cavidat pleural, con una caracteristica estructura ramificada en bronquios, bronquiolos y alviolos pulmonars.
A circulación ye dople y completa. O corazón ye subdividito en dos auriclas y dos ventriclos, bombeyando la parte dreita la sangre venosa y la parte ezquierda l'arterial. Amés, bi ha un enreligato rete de vasos venosos y arterials que plegan enta totz os puestos de l'organismo. Ye caracteristico d'os mamiferos que os suyos hematíes (globulos royos) no tiengan garra nuclio.
Amés d'ixa cerculación de la sangre, existe en os mamiferos una circulación paralela de liquidos y bells tipos celulars a traviés d'os conductos limfaticos.
O encefalo gosa tener una gran mida, estando particularment desembolicatos os hemisferios cerebrals. O cerebelo ye también més gran en relación enta los altros grupos de vertebratos.
l'Actividat psiquica ye prou més gran que no en altros grupos animals, y adintro d'as formas més evolucionadas se i veyen trazas de memoria y d'intelichencia.
Totz os mamiferos tienen os sexos deseparatos y la reproducción suya ye vivipara, con l'excepción d'os monotremas, que la fan ovipara.
O esdevenir d'o embrión ye siempre acompanyato d'a formación de bells anexos embrionarios, como en están o corion, l'amnios, l'alantoides y lo saclo vitelín. As vellosidatz d'o corion, con l'alantoides, son vinculadas ta las parez de l'utero d'a fembra y mientres a chestación evolucionan ta deixar puesto a la placenta (esparrias). Ista ye relacionada con l'embrión a traviés d'o cordón umbilical y, precisament a traviés d'iste zaguer, ye per on l'embrión prene las sostancias nutritivas d'a suya mai.
O periodo de chestación y lo numero d'os cadiellos en a libranza penden muto con o grupo. Per un regular, quanto mes gran ye mes s'alarga l'embarazo y ye menor o numero d'as crías. A mayor parte d'os mamiferos dan, dimpués de librar-los, atencions familiars ta os suyos cadiellos.
O mes gran numero d'especies de mamiferos son terrestres y son adaptadas ta vivir en una variedat d'habitats ampla sin guaires dificultatz; se puede trobar especies en os disiertos, as tundras, montanyas y selvas de tot o planeta.
Dos ordens de mamiferos placentarios y qualques cheneros d'una tercera orden son animals aquaticos. Os monotremas son actualment restrinchitos enta Australia, Tasmania, Nueva Zelanda y Nueva Guinea, igual que la mayoría d'os marsupials (encara que ne bi ha dos grupos naturals d'America). Dos d'as ordens se troban esparditas per tot o planeta menos l'Antartida: os rosigadors y os quiropters. Os mamiferos placentarios, que son o mayor de totz os grupos, tamién se troban en l'Antartida y qualques especies en Australia (només o dingo, un can salvache que podría haber estato introdueito per l'hombre, y la rata que bi plegó con os baixels europeus).
Os primates son orichinals d'as rechions tropicals y subtropicals. Os insectivoros, lagomorfos, rosigadors y artiodactilos se pueden trobar en totz es continents, fueras d'Australia y l'Antartida; os perisodactilos (equidos y semilars) son naturals d'Europa y Asia. Os perezosos, armadillos, onsos fornigueros y semellants no se troban que en America. Os colugos només se troban a Tailandia, peninsula de Malaisia, Indonesia, Borneu y las islas Filipinas. Os oricteropos son exclusivament africanos mientres que os pangolins pueden mirar-se en Africa y Asia per igual, etcetera.
Os primeros mamiferos amaneixoron en a tierra en o triasico, fa bells 210 millons d'anyos, evolucionando dimpués a traviés d'a era Terciaria. En os eixemplars fosils d'aquella epoca se pueden trobar encara bellas afinidatz con os reptils.
Os mamiferos actuals pueden ser clasificatos en dos subclases prencipals:
,_______ Morganucodonta + | _| ___ Prototheria _____ Monotremata | | |___|___ Multituberculata + | | ,__ Metatheria (marsupials) |___ Theria___| |__ Eutheria
Anque tienen uns orichens bien antigos, os mamiferos habioron d'aguardar muitos millons d'anyos ta desembolicar-se dica lo papel relevant que fan hue en día. A suya diversificación evolutiva estió prou més relacionada con a fin d'os dinosaurios que con altra cosa.
A clase d'os mamiferos vien d'un grupo de reptils cotilosaurios que, fa bells 250 millons d'anyos, habió una gran diversificación, deixando puesto ta os pelicosaurios. D'ixes en derivoron altros reptils con caracteristicas peculiars, a-saber-las d'as quals yeran comuns con os actuals mamiferos: os terapsidos.
Ixes reptils mamiferoides no podioron pas resistir a competencia d'os dinosaurios y s'endrezaban enta a suya progresiva desaparición, encara que no plegoron a extinguir-se. Bells grupos, cubillatos en ambients boscanos prencipioron a fer una vida nocturna.
Tot pareix indicar que fa uns 180 millons d'anyos ya s'heba plegato enta las caracteristicas propias d'os mamiferos: a homeotermia ("sangre calient"), desarrollo d'o cerebro, pelo corporal y, talment, o viviparismo.
Mientres os siguients 100 millons d'anyos, aquells mamiferos primitivos, de la mida mesma que un ratón, habioron de vivir de nueit. A suya alimentación yera, fundamentalment, alazetada en os insectos y uevos.
A mayor explosión evolutiva d'os mamiferos habió lugar dimpués d'a extinción masiva de fins d'o Cretacio, fa uns 65 millons d'anyos, en a quala desapareixoron os dinosaurios no avianos.
As primeras restas fosils de mamiferos semellants d'os actuals datan d'ixa epoca y, per a suya dentadura, se'n sabe que teneban una alimentación insectivora. Os suyos descendients se multiplicoron- extraordinariament en aquellas nuevas condicions ambientals y, bells millons d'anyos dimpués, ya heban puesto l'alazet ta la mayoría d'os grupos filochenicos que se conoixen hue.
Mamifèr
Los mamifèrs son d'animals vertebrats qu'alachan sos pichons.
Suls autres projèctes Wikimèdia :
Mamifèr
Los mamifèrs son d'animals vertebrats qu'alachan sos pichons.
Lista alfabetica dels genres de mamifèrs Lista alfabetica dels noms vernaculars de mamifèrsOs mamiferos (ditos scientificament Mammalia) son una clase d'animals vertebratos dintro d'o filo d'os cordatos. A desciplina scientifica que ne fa l'estudeo se diz mastozoolochía, antes mas dita teriolochía. Mammalia abraca bellas 5.490 especies.
Mammalia es un taxon.
In interlingua etiam mammales o mammiferos.
Le principal characteristic es le presentia de glandulas mammari in le feminas de tote le species. Iste glandulas secreta lacte pro alimentar le pullos durante lor prime menses de vita.
Le mammales es de temperatura constante. Lor embryones, providite de amniones e de allantoides, se disveloppa quasi semper intra le corpore materne.
Le scientia que studia le mammales se nomina mammalogia.
Mammalia es un classe.
Le mammales es includite in un grupo de amniotas appellate synapside, que in ultra include altere animales plus relationate con le mammales que con le reptiles. Le synapside plus antique cognoscite es un ophiacontide del pennsylvanian medie (320 milliones de annos retro) de Joggins, Nove Scotia. In le permico inferior, le therapside, le grupo que include le mammales e le major parte de lor parentes del Permico superior e posterior, habeva apparite (Laurin and Reisz, 1990, 1996). Nonobstante, le mammal plus antique cognocite solo data del Jurasico (Rowe, 1988). Le registro fossile del synapsides es un del plus extense de tote le gruppos de vertebratos. Illo ha essite usate pro illustrar le concepto de evolution (Hopson, 1987) e pro comprobar patronos macroevolutive (Kemp, 1985). Le niche plus grande in iste registro fossile es inter le synapsides permo-carboniferees e le therapsides.
Le classification plus acceptate del synapsides es le sequente:
|--Eothyrididae |---------------------------------------------------Caseasauria--| | |--Caseidae | |------------------------------------------------Varanopseidae |--Eupelycosauria--| | |---------------------------------------------Ophiacodontidae |--| | |------------------------------------------Edaphosauridae |--| | |-----------------------Haptodus |--Sphenacodontia--| | |--------------------Palaeohatteria |--| | |-----------------Pantelosaurus |--| | |--------------Cutleria |--| |-----Sphenacodontoidea | / / Therapsida Sphenacodontidae | ----------------------------------------------------- / | | | Biarmosuchia Eotitanosuchia Dinocephalia Anomodontia Theriodontia | ------------------------------------------ / | Cynodontia Therocephalia Gorgonopsia | | |--- Diviniidae |--- Procynosuchidae |--- Galesauridae |--- Thrinaxodontidae |--- Cynognathidae |--- gonfodontes |--- Chiniquodontidae |--- Probainognathidae |--- Tritheledontidae (Ictidosauria) |--- Mammalia
Le major parte del differentias inter (prototherios e metatherios) in respecto al species plus commun del resto del mundo (placentatos o eutherios) ha su origine in un processo evolutive completemente independente, motivate per le separation del Pangea 125 millones de annos retro, inter le periodo Jurassic e le Cretacee. Durante le Cretaceo, le metatherios esseva le mammales predominante in tote le continentes; mais le apparition del placentatos in le Eoceno causava su lente extinction in le major parte del mundo. Australia restava separate del resto del continentes, e con le manco de competition con le mammales placentate (il solo habeva certe rodentes e vespertiliones), deveniva le principal populator mammales,
,_______ Morganucodonta + | __| ,___ Prototheria _____ Monotremata | | |___|___ Multituberculata + | | ,__ Metatheria (marsupiales) |___ Theria___| |__ Eutheria
Le classe Mammalia se divide in duo subclasses (oviparos o prototerios; e non oviparos, o therios). intre le primes, il ha solo quatro species, gruppate in tres generes e duo familias (le ornithorhyncho e le echidna). Le Prototerios solo se trova, in stato salvage, in le continente australian, ben que il ha indicio de fossiles (de 61 milliones de annos) de un specie extincte in Argentina, le Monotrematum.
Le subclasse del non oviparos o theria, se divide in duo infraclasses, secundo le loco ubi termina su gestation (le euterios intra le matre e le metaterios in un sacco externe, nominate Marsupial. Le metaterios solo se trova, in stato salvage, in Australia e Sudamerica.
Il-Mammiferi (klassi Mammalia) huma klassi bijoloġika ta' annimali vertebrati, ikkaratterizzati bil-preżenza ta' glandoli tal-għaraq (inklużi dawk il-glandoli tal-għaraq li fin-nisa huma mmodifikati b'tali mod li jipproduċu l-ħalib, 'l hekk imsejjħa glandoli mammarji), xagħar (suf, pil jew fer), tliet għadmiet fil-widna nofsanija (li huma wżati fis-smigħ), u b'parti fil-moħħ imsejħa in-neokortiċi.
Il-mammiferi kollha minbarra il-monotremati minflok ibidu l-bajd, iwelldu iż-żgħar tagħhom mal-ewwel ħajjin u l-Plaċentati. li huma l-akbar grupp fil-klassi Mammalia, tul it-tqala jew il-ġestazzjoni tagħhom jagħmlu użu minn plaċenta.
Il-biċċa l-kbira tal-mammiferi għandhom ukoll snien speċjalizzati u moħħ li jirregola is-sistema endotermika (din hija s-sistema li tirregola it-temperatura tal-ġisem u b' hekk il-mammiferi jissejħu annimali ta' demmhom sħun) u s-sistema ċirkolatorja, li tinkludi qalb maqsuma f' 4 kavitajiet.
Mammiferi hemm 'il fuq minn 5,500 speċi (inkluż il-bniedem li jagħmel parti mill-ordni Primates). Id-daqs tagħhom ivarja minn dak tal-farfett il-lejl imnieħer il-qażquż ta' Kitti li ma jikbirx aktar minn 40 millimetru u dan huwa meqjus bħala l-iżgħar jew wieħed mill-iżgħar mammiferi ħajjin, għall-akbar mammiferu u l-akbar annimal li qatt eżista fid-dinja, l-baliena kaħla li kapaċi tilħaq it-tul ta' 33 metru. Dawn il-mammiferi qegħdin imqassmin bejn wieħed u ieħor f' 1,200 ġeneru, f' 153 familja u f' 29 ordni[1], għalkemm dan ivarja minn klassifikazzjoni għal oħra u tagħmel differenza kbira ma' liema skema wieħed jimxi.
Il-biċċa l-kbira tal-mammiferi jagħmlu parti mill-grupp tal-plaċentati jew kif jissejħu ukoll ewterjani. L-akbar 6 ordnijiet f' din is-sottoklassi huma, ir-Rodenzja (il-mammiferi gerriema, bħall-iskojjatli, il-kastori, il-ġrieden u l-firien), il-Kiroptera (il-mammiferi li jtiru tajran ta' veru bħal-friefet il-lejl u l-volpijiet tal-ajru), il-Primati (il-mammiferi primati bħal-galaguni, il-lemuri, it-tarsieri, ix-xadini tad-dinja l-ġdida bħal-marmosetti u t-tamarini, ix-xadini tad-dinja il-qadima bħal-mandrilli u l-makakki u x-xadini antropomorfi jew xadini bla-denb bħal-gibbuni, l-orangutani, il-gorilli, iċ-ċimpanzè il-bonobo u l-bniedem), is-Sorikomorfa (il-mammiferi insettivori bħal-ġriedem ta' geddumhom twil, is-solenodonti, it-talpi u t-tażmani), iċ-Ċetarzjodaktila (il-mammiferi tad-dwiefer biż-żewġ bħaċ-ċriev, in-nagħaġ, il-mogħoż u l-baqar, flimkien maċ-ċetaċi bħal-baleni, d-dniefel u l-foċeni) u l-Karnivora (il-mammiferi il-jieklu l-laħam bħal-klieb, il-qtates, l-orsijiet, il-panda ż-żgħir, il-bumerini u l-iljuni tal-baħar),.
Filoġenetikament il-klassi Mammalia tiġi definita bħala d-dixxendenti kollha tal-antenat komuni l-aktar reċenti tal-prototerjani jew monotremati (eż. l-ekidni u l-platipi) u terjani (il-marsupjali jew metaterjani u l-plaċentati jew ewterjani). Dan ifisser li wħud mill-gruppi estinti tal-mammiferi m'humiex membri tal-klassi Mammalia, avolja l-parti l-kbira ta' dawn għandhom il-karatteristiċi kollha li tradizzjonalment kienu jikklassifikawhom bħala mammiferi. Normalment dawn il-"mammiferi" llum il-ġurnata saru jiġu kklassifikati bħala parti mil-klad bla rank imsejjaħ Mammaliaformes.
Il-linja tad-dixxendenza tal-mammiferi iddiverġiet minn dik tas-sawropsidi lejn it-tmiem tal-perjodu Karboniferu. Is-sawropsidi komplew evolvew fir-rettili u fl-għasafar moderni tal-ġurnata tal-lum, filwaqt li mil-fergħa tas-sinapsidi li ddiverġiet minn dik tas-sawropsidi evolvew il-mammiferi. L-ewwel mammiferi veri dehru għall-ewwel darba fil-perjodu Ġurassiku. L-ordnijiet tal-mammiferi moderni dehru fl-epoki tal-Palaeoċen u l-Eoċen tal-perijodu Palaeoġen.
L-ispeċi tal-mammiferi ħajjin tal-llum il-ġurnata, jistgħu jiġu iddentifikati mil-presenza tal-glandoli tal-għaraq, inklużi dawk speċjalizzati li fin-nisa jirriproduċu l-ħalib.
Madankollu, hemm bżonn ta' fattizzi oħra biex wieħed jikklassifika il-fossili, peress li dawn il-glandoli huma maghmulin minn tessut jew materjal organiku artab u m' humiex viżibli fil-fossili. Il-Paleontoloġisti jużaw fattizz distintiv maqsum bejn il-mammiferi ħajjin kollha saħansitra il-monotremi, iżda li m' huwiex preżenti fl' ebda Sinapsidu ta' minn kmieni fil-bidu tat-Trijassiku: fis-smiegħ il-mammiferi jużaw 2 għadmiet partikolari li l-antenati tagħhom kienu jużawhom biex jieklu. Is-Sinapsidi tal-bidu nett kellhom il-ġog tax-xeddaq maghmul mill-artikolarja (għadma żgħira fin-naħa ta' wara tax-xedaq ta' isfel) u l-kwadrata (għadma żgħira oħra fin-naħa ta' wara tax-xedaq ta' fuq). Il-maġġor parti tar-rettili u tas-sinapsidi mhux mammiferi jużaw din is-sistema inklużi il-gremxul, il-kukkudrilli, d-dinosawri (u d-dixxendenti tagħhom l-għasafar), u t-terapsidi ("rettili" qieshom mammiferi). Il-Mammiferi għandhom il-ġog tax-xedaq kemmxejn differenti, għaldaqstant, dan huwa ffurmat mid-dentarja biss (l-ghadma tax-xedaq ta' isfel li fiha hemm is-snien) u mill-iskwamosali (għadma żgħira oħra tal-kranju). Fil-mammiferi iż-2 għadmiet imsejħa kwadrata u artikolarja saru l-inkwina "incus" u l-martell "malleus" fil-widna nofsanija. Nota: "sinapsidi mhux mammiferi" hawn fuq timplika li l-mammiferi huma sottogrupp tas-sinapsidi, u dan huwa eżattament x' tgħid li huma l-kladistika.
Il-mammiferi għandhom ukoll kondila oċċipitali doppja: huma għandhom 2 għoqiedi mghadma qieshom pumi fil-bażi tal-kranju li jidħlu eżatt fl-għola vertebra tal-għonq, filwaqt li l-vertebrati 'l oħra għandhom kondila oċċipitali waħda. Il-Paleontoloġisti jużaw biss il-ġok tax-xedaq u l-widna nofsanija bħala kriterju jew prinċipju biex jidentifikaw il-mammiferi fossili, biex tiġi evitata konfużjoni żejda meta jinsab fossilu b' wieħed mil-fattizzi biss.
Il-biċċa l-kbira tal-mammiferi għandhom 7 vertebri ċervikali (vertebri tal-għonq), inklużi il-friefet il-lejl, ġiraffi, ġrieden u l-bniedem. Ftit eċċezjonijiet huma l-lamantini u l-għażżenin jew kif inhuma maghrufin ukoll il-bradipi ta' żewġt iswaba li għandhom 6 vertebri ċervikali u dawk ta' 3 iswaba li għandhom 9 vertebri ċervikali.
Il-mammiferi għandhom ukoll 3 għadmiet f'kull widna (l-inkwina, il-martell u l-istaffa) u għadma 1 biss fuq kull naħa tax-xedaq t'isfel tal-ħalq id-dentarja, l-bqija tal-vertebrati kollha l-oħra li għandhom il-widnejn għandhom għadma 1 biss f'kull widna u minn tal-inqas 3 għadmiet oħra fuq kull naħa tax-xedaq.
Il-pulmuni tal-mammiferi, magħmulin minn tessut qiesu sponża u miksi bit-tessut epiteljali. Dan tal-aħħar għandu l-għamla ta' xehda tal-għasel u t-total tal-erja tas-superfiċi tiegħu hija hafn' akbar minn dik tal-erja superfiċali tal-pulmuni infishom minn naħa ta' barra. L-għamla tal-pulmuni tal-bniedem huma tipikament minn dan it-tip ta' pulmun.
Id-dijaframma fil-qiegħ tat-toraċi huwa l-muskolu prinċipali li jmexxi n-nifs. Il-kontrazzjoni tad-dijaframma tiġbed l' isfel il-qiegħ tal-kavita fejn qiegħed magħluq il-pulmun. L-arja b' hekk tidħol vija il-kavitajiet orali (mil-ħalq) u nasali (mil-imnieħer): minn hemm tibqa sejra vija l-larinġi għal fit-trakea, li tinferaq fi bronki. Ir-rilassament tad-dijaframma għandu l-effett oppost u waqt nifs normali din tmur lura f' posta passivament. Matul l-eżerċizju fisiku, d-dijaframma ż-żid il-kontrazzjonijiet (tinġibed u tirrilassa) biex l-arja tkun tista tidħol u toħroġ b' mod aktar mgħaġġel u b' aktar saħħa. Il-qafas tas-sider inifsu sa ċertu punt jista jiċċkien u jespandi ukoll, dan permezz ta' muskoli repiratorji u aċċessorji oħrajn. Dan it-tip ta' pulmun mgħaruf bħala pulmun minfaħ dan ġej mix-xebħ mal-minfaħ tal-ħaddid.
Il-qalb tal-mammiferi hija maqsuma f' 4 kavitajiet: l-atriju tal-lemin, il-ventrikolu tal-lemin, l-atriju tax-xellug u l-ventrioklu tax-xellug.
L-atriji huma l-kavitajiet li jirċievu id-demm u l-ventrikoli huma l-kavitajiet li jippompjaw id-demm għal pulmuni u l-ġisem.
Fid-daqs il-ventrikoli huma akbar mill-atriji u l-ħitan tagħhom huma eħxen, għax hemm bżonn ta' muskoli akbar biex id-demm jiġi ippompjat b' saħħa biżżejjed minn ġewwa l-qalb għal madwar il-ġisem u l-pulmuni.
Id-demm deossiġenat mil-ġisem jidħol fl-atriju tal-lemin, dan jiġi ppompjat fil-ventrikolu tal-lemin. Il-ventrikolu tal-lemin jippompja d-demm fil-pulmuni, fejn id-dijossidu tal-karbonju jintefa 'l barra u minfloku jiġi assorbit l-ossiġnu.
Mil-pulmuni, id-demm ossiġenat jidħol fl-atriju tax-xellug, fejn minn hemm jiġi ppompjat fil-ventrikolu tax-xellug ('l akbar u 'l aktar b'saħħtu mill-4 kavitajiet), minn hawn jinfirex mal-ġisem kollu inkluża l-qalb inifisha.
L-imħuħ tal-mammiferi kollha għandhom in-neokortiċi, din hija parti jew reġjun tal-moħħ li tinsab esklużivament fil-moħħ tal-mammiferi biss.
Il-mammiferi għandhom sistema integumentarja li tikkonsisti minn 3 saffi: is-saff ta' barra jissejjaħ l-epidermide, is-saff nofsani jissejjaħ id-derma u s-saff ta' taħt jissejjaħ l-ipoderma. Din il-karatteristika m' hijiex unikament tal-mammiferi, għax tinsab fil-vertebrati kollha.
L-epidermide normalment tkun ħoxna bejn 10 u 30 ċellula; il-funzjoni prinċipali tal-epidermide hija li tipprovdi saff bħala protezzjoni li ma' jagħddix ilma minnu. Filwaqt li ċ-ċelluli tan-naħa ta' barra l-ħin kollu jmutu u jintilfu, ċ-ċelluli tal-qiegħ kostantement jinqassmu u jimbuttaw il-fuq. Is-saff nofsani, 'l hekk imsejjaħ derma, huwa bejn 15 u 40 darba eħxen mill-epidermide. Id-derma magħmula minn ħafna komponenti differenti bħal strutturi mgħadma u kanali tad-demm. L-ipoderma huwa saff magħmul minn tessut adipus. Il-funzjoni prinċipali ta' dan is-saff huwa li jaħżen il-lipidi (xaħam) u jipprovdi lqugħ artab u insulazzjoni. Il-ħxuna ta' dan is-saff ivarja ħafna minn speċi għal oħra.
Għalkemm il-mammiferi u annimali oħra għandhom dawk li jissejjħu cilia li superfiċjalment jixbħu ix-xagħar, 'l ebda annimal ieħor minnbarra l-mammiferi m' ghandhom ix-xagħar veru. Din hija karatteristika definittiva u unikament ta' din il-klassi ta' vertebrati. Għalkemm uħud mil-mammiferi għandhom ftit li xejn xagħar, ħlief f' partijiet mistura ta' ġisimhom, meta jkun hemm eżaminazzjoni fir-reqqa din il-karatteristika tidher biċ-ċar.
Dan ix-xagħar fl' ebda speċi ta' mammiferu magħruf xjentifikament ma' jieħu lewn naturali ta' blu jew aħdar, għalkemm il-ġilda f' uħud miċ-ċetaċi u fil-mandrilli għandha tonalitajiet ta' blu. Fost il' ħafna mammiferi li jiġu deskritti bħala speċi bil-pil, fer jew xagħar blu fil-każi kollha magħrufa nstab li kienu dejjem tonalitajiet differenti ta' griż. L-Għażżien ta' żewġ swaba u l-ors polari jista jagħti l-każ li l-fer tagħhom ikun ikanġi fl-aħdar, iżda dan il-kulur m' huwa xejn ħlief l-alga li tikber madwar ix-xagħar u l-pil tagħhom.
Il-maġġor parti tal-mammiferi jwelldu l-wild tagħhom ħaj u dan jissejjaħ viviparija, iżda mhux kollha, uħud minnhom għadhom ibidu l-bajd u dawn huma l-ispeċi kollha tal-ordni Monotremata (jew f' xi klassifikazzjonijiet l-ispeċi kollha tal-ordnijiet Platipoda u Takiglossa) għadhom ibidu l-bajd. Speċi waħda partikolari fost dawn il-monotremati 'l hekk imsejjaħ platipu jew ornitorinku (li huwa l-uniku speċi fl-ordni Platipoda), jippreżenta fiħ determinazzjoni sesswali unika, li taħt ċertu aspetti tixbaħ dik tal-għasafar. It-twelid ta' wild ħaj jew il-viviparija huwa effettwat ukoll minn speċi oħrajn li m' humiex mammiferi, bħal klieb il-baħar ta' rashom martell u uħud mill-ispeċi ta' sriep u gremxul u b'hekk din m' hijiex meqjusa bħala karatteristika ewlennija tal-mammiferi biss.
Il-mammiferi għandhom ukoll il-glandoli tal-għaraq, fattizz distintiv li jinstab fihom biss. Uħud minn dawn il-glandoli evolvew b' tali mod li jipproduċu l-ħalib (dawn jissejħu glandoli mammarji), likwidu abjad li jservi bħala sors ewlennija ta' nutrizzjoni taż-żgħar tagħhom. Il-monotremati li ddiverġew minn kmieni ħafna mil-mammiferi 'l oħrajn, għalkemm m' għandhomx beżżula jew nipil minn fejn inixxi l-ħalib, xorta waħda mgħamra bil-glandoli mammarji u jipproduċu l-ħalib għal-wild tagħhom.
Kważi l-mammiferi kollha huma endotermiċi u l-biċċa l-kbira tagħhom huma magħmra bix-xagħar, pil, suf jew fer biex jgħinhom iżommu sħan. Il-mammiferi bħall-għasafar jistgħu jkunu attivi f' temp u klimi kesħin fejn rettili u insetti kbar ma jistgħux.
L-Endotermija titlob ħafna enerġija, b' hekk meta mammiferu jkun imqabbel ma rettilu tal-istess piż għandu bżonn jiekol hafn' aktar minn dan tal-aħħar. Dan jidher 'l aktar fil-mammiferi insettivori ż-żgħar fejn l-ammont ta' ikel li jieklu huwa enormi meta ikkumparat mad-daqs tagħhom.
Eċċezzjoni rari għal dan kollu huwa l-far talpa erwien li huwa mammiferu ektotermiku (demmu kiesaħ). L-għasafar huma endotermiċi ukoll, b' hekk l-endotermija m'hijiex fattur esklusivament tal-mammiferi.
F' mammiferi intelliġenti, bħal pereżempju il-primati, iċ-ċerebru (il-parti prinċipali tal-moħħ) huwa relativament akbar meta mqabel mal-kumplament tal-moħħ. L-intelliġenza fija infisha m' hijiex faċli biex tiddefinija, iżda indikazzjoni ta' intelliġenza tinkludi l-abilita tat-tagħlim, flimkien mal-flessibilita fl-imġieba. Pereżempju il-firien, huma kkunsidrati bħala mammiferi intelliġenti ħafna għax kapaċi jitgħalmu u jtemmu biċċa xogħol ġdida, abilita importanti meta huma jikkolonizzaw abitat jew ambjent ġdid. F' uħud mil-mammiferi, l-qabda, l-ġabra, u l-ħażna tal-ikel tidher relatata mal-intelliġenza: iċ-ċerv li jiekol il-pjanti għandu moħħu relativament iżgħar minn dak ta' qattus li jrid jaħseb kif ħa jagħmel biex jgħeleb il-priża tiegħu.[2]
Il-mammiferi kollha evolvew minn antenati b' 4 saqajn. Dawn jużgħu riġlejhom u dirgħajhom kemm għal-mixi, għal-għawm, għal-qbiż, għat-tajran, għat-tħaffir, kif ukoll għat-tixbit.
Uħud mill-mammiferi għandhom swaba li jkabbru d-dwiefer u l-hwiefer biex jixxabtu u jiġru rispettivament filwaqt li l-mammiferi akkwatiċi jew tal-baħar bħal balieni, dniefel u bumerini għandhom pinen li evolvew minn riġlejn u digħrajn.
L-ispeċjalizzazzjoni fil-preferenza tal-abitat kienet akkumpanjata ma' ħafna adattazzjonijiet fil-lokomozzjoni. Il-mammiferi terrestri għandhom numru ta' modi differenti ta' progressjoni u tħarrik. L-istokk tal-mammiferi primittivi kien jimxi b' mod plantigrad, iġifieri, bid-diġitali (l-għadam tas-swaba), bl-għadam tas-sieq in-nofsanija u b' xi partijiet mill-għakset is-sieq u l-polz ċatti jew imissu mal-art. Ir-riġlejn tal-mammiferi ambulatorji huma tipikament mobbli u għandhom kapaċità ta' rotazzjoni konsiderevoli.
Il-mammiferi mmodifikati għall-ġiri jissejħu kursorji. Il-qagħda ta' speċi kursorji tista tkun jew diġitigradali (bid-diġitali kompletament imissu mal-art bħal fil-klieb u l-qtates) jew unguligradali (il-ponot tad-diġitali biss bil-kuntatt mal-art bħal fiż-żwiemel u ċ-ċriev). Fi gruppi avvanzati il-moviment tar-riġlejn ikun il-quddiem u lura fuq pjan wieħed.
Il-lokomozzjoni saltatorjali (xi kultant imsejjħa rikoċetali ukoll) jew qabbiżija, evolvit kemm il darba f' bosta gruppi ta' mammiferi mhux relatati (eż. uħud mil-marsupjali, il-lagomorfi, u bosta gerriema ta' nisel indipendenti). Din it-tip ta' lokomozzjoni tinsab mifruxa l-aktar fost dawk l-speċi li jgħixu f' abitat jew f' ambjent miftuħ. Il-Mammiferi qabbiżin normalment ikunu mgħammrin b' par saqajn ta' wara tawwalin u plantigradi, b' par idejn qosra, u b' denb twil ħafna għal bilanċ. L-evoluzzjoni konverġenti fl' adattament għal dan it-tip ta' abitat partikolari, ikkontribwixxit ħafna fix-xebħ ekoloġiku tal-fawna tal-mammiferi f' bosta reġjuni.
Bosta speċi ta' mammiferi minn ordnijiet differeneti kisbu piż u daqs enormi (eż. l-iljunfanti, l-ippopotami u r-rinoċerontijiet). Dawn il-mammiferi, ikkonverġew kollha kemm huma għal tip ta' mixi tqil u goff, lokomozzjoni speċjalizzata magħrufa bħala lokomozzjoni graviportali. F' dawn l-ispeċi ma kienx hemm tnaqqis fin-numru tas-swaba u dawn qegħdin mifruxin f' ċirku madwar il-fus tar-riġel bħal pedestal ta' kolonna u dankollu għas-support massimu u totali.[3]
Fil-klassi Mammalia hemm bosta speċi li huma totalment jew semi-akkwatiċi. L-ordni Sirenja (li jiġbor fiħ il-baqar tal-baħar, speċi erbivori jew mammiferi li jieklu l-pjanti), l-ordni Ċetaċea (li jiġbor fiħ il-balieni, d-dniefel u l-foċeni, speċi karnivori) u l-lontra tal-baħar jew kif tissejjaħ ukoll ottarja tal-baħar (speċi b' dieta bbażata fuq ħut u invertebrati tal-baħar li tagħmel parti mill-ordni Karnivora) huma 3 gruppi totalment akkwatiċi u huma dippendenti għal-ambjent tal-ilma kemm għal-support mekkaniku kif ukoll għall-insulazzjoni termali tul l-istadji kollha ta' ħajjithom saħħansitra anke waqt it-twelied tal-frieħ.
Filwaqt li uħud mill-ispeċi semi-akkwatiċi (eż. il-lontri, il-griedem ta' geddumhom twil tal-ilma u l-far tal-misk tal-ilma), baqgħu simili ħafna tal-ispeċi terrestri li huma relatati fil-qrib tagħhom, l-ispeċi semi-akkwatiċi tal-familji Odobenidae (morsa jew walrus), Otariidae(bumerini tal-widnejn) u Phocidae (bumerini ta' veru), kellhom bidla morfoloġika radikali tant li jitilgħu lura fuq l-art għal żmien qasir tan-ngħamra u għat-twelied u t-trobbija tal-frieħ.
Grazzi għall-ispinta statika li joffri l-ilma, l-baleni evolvew fl-akbar mammiferi u fl-akbar annimali li qatt eżistew fuq wiċċ id-dinja.
L-uniċi mammiferi li ġie osservat fihom it-tajran ta' veru, huma l-ispeċi kollha tal-ordni Kiroptera, li huwa maqsum f' 2 sottordijiet; il-Mikrokiroptera li jilqa fih il-biċċa l-kbira tal-ispeċi (madwar 80%) li jissejjħu friefet il-lejl u l-Megakiroptera li jilqa fih il-kumplament tal-ispeċi li jissejjħu volpijiet li jtiru jew volpijiet tal-ajru. L-ordni Kiroptera huwa wieħed mill-aktar ta' suċċess u jinkludi fih madwar 20% (kważi 1 minn kull 5 mammiferi) tal-ispeċi tal-klassi Mammalia.
Il-mammiferi bħall-planaturi marsupjali tal-ordni Diprodonzja, l-iskojjatli li jtiru jew skojjatli tal-ajru tal-ordni Rodenzja u l-kolugi tal-ordni Dermoptera huma meqjusa aktar jew jaqagħu fil-klassifikazzjoni tal-mammiferi planaturi.
Biex tinżamm it-temperatura tal-ġisem il-ħin kollu għolja f' termini ta' enerġija din tiġi għalja, b' hekk il-mammiferi għandhom bżonn dieta nutrijenti u abbundanti. Filwaqt li l-ewwel mammiferi kienu probabilment predaturi, minn dak iż-żmien 'l hawn ħafna speċi biex jissodisfaw il-bżonnijiet dietetiċi tagħhom adattaw ruħhom f' modi differenti. Uħud jieklu annimali oħra u din tissejjaħ dieta karnivora li tinkludi fija id-dieta insettivora. Mammiferi oħrajn, 'l hekk imsejjħa erbivori, jieklu il-pjanti. Din id-dieta erbivora tinkludi fija sottotipi ta' dieti speċjalizzati bħal pereżempju dik frottivora (annimali li jieklu l-frott) u dik folivora (annimali li jieklu l-weraq). Il-mammiferi omnivori huma l-ispeċi kollha li kapaċi jieklu t-2 li huma kemm annimali oħrajn kif ukoll pjanti.
Il-mammiferi karnivori għandhom apparat diġestiv sempliċi, dan għaliex il-proteini, il-lipidi u l-minerali misjuba fil-laħam f' termini ta' diġestjoni ma għandhom bżonn xejn speċjali. Minn naħa 'l oħra l-pjanti, magħmula minn karbodrati kumplessi, bħaċ-ċellulosa. L-apparat diġestiv ta'l- erbivori b'hekk huwa mgħammar b' batteri li kapaċi jiffermentaw dawn is-sustanzi u b' hekk vijabli għad-diġestjoni. Dawn il-batteri jkunu miżmuma jew fi stonku maqsum f' ħafna kavitajiet jew f' musrana għamja kbira. Ġeneralment id-daqs tal-annimal huwa fattur li jiddetermina it-tip ta' dieta tal-ispeċi ikkonċernata. Peress li l-mammiferi żagħar għandhom proporzjon għolja ta' superfiċi li titlef is-sħana meta mqabla mal-volum li jiġġenera s-sħana, dawn għandhom tendenza li jkollhom bżonn kwantita kbira ta' enerġija u rata metabolika għolja ħafna.
Il-mammiferi li jiżnu bejn wieħed u ieħor anqas minn 500 gramma huma ġeneralment insettivori għax mhumiex kapaċi jittoleraw il-proċess tant bil-mod u kumpless ta' erbivoru. Minn naħa 'l oħra annimali akbar jiġġeneraw aktar sħana u tintilef ħafn' anqas faċilment, b' hekk dawn kapaċi jittoleraw jew proċess ta'kaċċa aktar moderata (dawk li jikkaċċaw fuq vertebrati akbar) jew proċċess ta' diġestjoni aktar bil-mod (dawk li għandhom dieta erbivora). Madankollu hemm ta' minn iżid, li l-mammiferi li jiżnu 'l fuq minn 500 gramma m' humiex kapaċi jaqbdu biżżejjed insetti matul is-sigħat li jkunu attivi biex isostnu lilhom infushom.
L-uniċi mammiferi insettivori kbar huma dawk li jikkaċċaw fuq kolonji enormi ta' insetti, bħal tan-nemel u t-termiti.[2]
L-evoluzzjoni tal-mammiferi minn sinapsidi, magħarufin ukoll bħala rettili qieshom mammiferi, kien proċess gradwali li ħa bejn wieħed u ieħor 70 miljun sena, mil-Permjan nofsani sal-Ġurassiku nofsanu u sa nofs it-Trijassiku kien hemm ħafna speċi li fid-dehra kienu qieshom mammiferi. Ta' minn jinnota ukoll li s-sinapsidi m' humiex affattu rettili, iżda jagħmlu parti minn fergħa distinta tat-tetrapodi.
MammaliaformesMammalia
L-ewwel vertebrati kompletament terrestri kienu amnijoti, il-bajd tagħhom kellhom membrani interni li permess tagħhom l-embrijuni kienu jkunu jistgħu jieħdu l-arja, iżda mingħajr ma jitlilfu l-ilma minn ġewwa. Dan kollu ippermetta lill-amnijoti li jkunu jistgħu jbidu fuq l-art xotta, filwaqt li l-amfibjani ġeneralment għandhom bżonn ibidu l-bajd tagħhom fl-ilma.
L-ewwel amnijoti apparentement dehru għall-ewwel darba tard fil-Karboniferu. Fi ftit miljuni ta' snien inħolqu 2 fergħat distinti u ferm importanti ta' amnijoti: is-sinapsidi, minn liema iddixxendew il-mammiferi u s-sawropsidi, minn liema iddixxendew il-gremxul, is-sriep, il-kukudrilli, d-dinosawri u l-għasafar.[4] l-istruttura oriġinali tal-kranju tas-sinapsidi għandha toqba waħda fuq in-naħa ta' wara ta' kull għajn, f' pożizzjoni kemxejn fil-baxx.
Grupp wieħed partikolari ta' sinapsidi, il-pelikosawri, kienu l-aktar vertebrati komuni fuq wiċċ l-art fil-bidu tal-Permjan u l-grupp kien jinkludi fih l-akbar annimali terrestri ta' dak iż-żmien.[5]
It-terapsidi ddixxendew mil-pelikosawri fil-Permjan nofsani madwar 250 miljun sena ilu, u dawn ħadu l-pożizzjoni ta' vertebrati terrestri dominanti. It-terapsidi kienu jiddistingwu ruħhom mil-pelikosawri b' diversi fattizzi fil-kranju u fix-xedaq, bħal tieqa temporali akbar u inċisivi li kienu tal-istess daqs[6]. It-terapsidi għaddew minn serje twila ta' stadji, minn dawk l-ispeċi tal-bidu li kienu jixbħu l-antenati tagħhom il-pelikosawri, għal dawk tal-aħħar li kienu s-sinodonti tat-Trijassiku, li uħud minn dawn huma simili ferm tal-mammiferi:
L-Estinzjoni tal-Permjan u t-Trijassiku temmet id-dominanza tat-terapsidi u kmieni fit-Trijassiku in-niċeċ kollha tal-annimali terrestri ta' daqs medju għal dawk kbar ġew meħuda mill-arkosawri, li kienu l-anntenati tal-kukudrilli, pterosawri, dinosawri u tal-għasafar. Wara din il' "bidla Trijassika" is-sinodonti u d-dixxendenti tagħhom setgħu jgħixu biss primarjament fi ftit niċeċ bħala annimali insettivori ta' daqs żgħir u notturni (attivi prinċimalment matul il-lejl).[8] Filfatt jista jagħti l-każ li dan kollu għen biex tkun aċċelerata l-evoluzjoni tal-mammiferi (eż., is-sinodonti li ssopravivew u d-dixxendenti tagħhom kellhom jevolvu lejn l-endotermija dan għaliex id-daqs żghir tagħhom kien jitlef is-sħana malajr speċjalment huma li kienu attivi prinċipalment matul il-lejl).
L-ewwel mammfieri ta' veru dehru għall-ewwel darba kmieni fil-Ġurassiku, aktar minn 70 miljun sena wara id-dehra tal-ewwel terapsidi u bejn wieħed u ieħor 30 miljun sena wara l-ewwel speċi tal-grupp bla rank tal-Mammaliaformes. Ħadrokodjum jidher biċ-ċar li kien f' nofs it-transizzjoni lejn stat ta' mammiferu ta' veru u nfatti dan kien mgħammar bil-ġog tax-xedaq bħal tal-mammiferi (magħmul mid-dentarja u l-għadam skwamosali, iżda hemm dibattiti għaddejjin fuq jekk il-widna nofsanija hijiex kompletament bħal tal-mammiferi).[9]
Tejnolofos (Teinolophos) li huwa L-ewwel monotremat magħruf xjentifikament, kien jgħix madwar 123 miljun sena ilu fl-Awstralja. Hemm probabilita li uħud mill-fattizzi tal-monotremati ġew immwirta mill-amnijoti oriġinali:
Għad-differenza ta' mammiferi oħrajn, il-monotremati nisa ma għandhomx bżieżel u jisqu liż-żagħar tagħhom billi fil-veru sens tal-kelma "jorgħqu" l-ħalib minn irqajja fuq iż-żaqq.
L-eqdem marsupjal magħruf xjentifikament huwa Sinodelfis (Sinodelphys) li kien misjub f' ġebla sedimentarja ta' żmien il-Kretaċeju ta' madwar 125 miljun sena ilu, fil-Provinċa ta' Liaoning fil-Grigall taċ-Ċina. Il-fossilu instab kważi komplut b' troffof tax-xagħar u stampar tat-tessut organiku artab.[10]
L-Ewterjani ("bhejjem ta' veru") huma kollha plaċentati, iżda l-għeqdem ewterjan magħruf, Eomaja (Eomaia), li kien misjub madwar 125 miljun sena ilu, fiċ-Ċina ukoll, għandu uħud mil-fattizzi jibħu jew qieshom aktar bħal dawk tal-marsupkali (il-metaterjani ħajjin):[11]:
Sfortunatament għadu mhux ċert meta il-mammiferi plaċentati evolvew - l-għeqdem fossilu plaċentat magħruf u ndisputibli ġej minn kmieni fil-Paleoċen, wara l-estinzjoni tad-dinosawri.[12]
Il-mammiferi u l-kważi-mammiferi espandew u nfirxu l' barra min-niċċa ta' insettivori notturni minn nofs il-Ġurassiku l' quddiem, pereżempju Kastorokawda (Castorocauda) kellu adattazzjonijiet għall-għawm, għat-tħaffir u għal-qbid tal-ħut.[13]
Tradizzjonalment kien maħsub li fiċ-Ċenożojku wara l-estinzjoni tad-dinosawri, l-mammiferi kienu ħadu lura in-niċeċ ekoloġiċi tal-annimali medji u kbar, iżda wara dan iddersifikaw vera malajr, (eż., l-għeqdem speċi ta' farfett il-lejl magħruf xjentifikament huwa ta' madwar 50 miljun sena ilu, dan 15-il miljun sena biss wara l-estinzjoni tad-dinosawru~dinosawri.[14]
Minn naħa l' oħra studji reċenti fil-filoġenetika molekolari indikaw li l-biċċa l-kbira tal-ordnijiet tal-plaċentati infirdu bejn 100 u 85 miljun sena ilu, iżda urew ukoll li l-familji moderni dehru għal-ewwel darba bejn tard fl-Eoċen u kmieni fil-Mijoċen.[15] Il-paleontoloġisti pero objettaw li 'l ebda foddilu tal-plaċentati ma nstab qabel it-tmiem tal-Kretaċju.[16]
Matul iċ-Ċenożojku tfaċċaw ħafna gruppi ta' mammiferi li kienu ħafna akbar mill-eqreb ekkwivalenti moderni, iżda 'l ebda speċi minnhom ma kienet tlaħħaq jew tqarreb id-daqs tal-akbar dinosawru li kellhom l-istess jew tipi ta' dieti simili.
Il-fossili ta' Ħadrokodjum (Hadrocodium), liema huma ddatati bħala minn kmieni fil-Ġurassiku, jipprovdu l-ewwel evidenza ċara ta' ġogi kompletament żviluppati bħal dawk tal-mammiferi ta' veru.
Ġie ssuġġerit ukoll li l-funżjoni oriġinali tal-lattazzjoni (il-produzzjoni tal-ħalib) kienet oriġinat biex jinżamm il-bajd niedi u ħafna minn dan l-argument huwa bbażat fuq il-monotremati (il-mammiferi li jbidu l-bajd).:[17][18][19]
L-ewwel evidenza ċara ta' xagħar, suf, fer jew pil hija visibli fil-fossili ta' Kastorokawda (Castorocauda), minn ta' madwar 164miljun sena ilu mil-Ġurassiku nofsani. Mill-1955 il' quddiem ix-xjentisiti bdew jinterpretaw il-foramina (il-passaġġi) fil-maxillae (ix-xedaq ta' fuq) u l-premaxillae (għadmiet żagħar fuq il' quddiem tal-maxillae) fis-sinodonti bħala passaġġi minn fejn jgħaddu l-kanali tad-demm u n-nervituri tal-vibrissae (il-mustaċċi) u b' hekk issuġġerew li din hija evidenza ta' xagħar suf, fer u pil.[20][21] Iżda il-foramina ma' turix neċċessarjament il-preżenza ta' vibrissae - pereżempju il-gremxula moderna Tupinambis għandha foramina kważi identika jew l-istess bħal dik misjuba fil-fossilu tas-sinodont mhux mammiferu Trinaksodon (Thrinaxodon).[22][23]
L-evoluzzjoni tas-saqajn dritti taħt il-ġisem fil-mammiferi m' hijiex kompluta u fil-monotremati kemm f' dawk fossili kif ukoll f' dawk ħajjin is-saqajn għadhom miftuħin il' barra. Fil-fatt uħud mix-xjentisti jaħsbu li l-pożizzjoni jew il-qagħda parasaġittali tas-sieq hija sinapomorfija (karatteristika li tingħaraf) tal-mammiferi fil-grupp Boreosphenida, li jagħmlu parti minnhu t-terjani u b' hekk jinkludi fih l-aħħar antenat komuni tal-marsupjali u l-plaċentati moderni, dan kollu jfisser li l-mammiferi kollha ta' qabel dan l-antenat kienu magħmra b' saqajn miftuħin.[24] Sinodelfis (Sinodelphys) li huwa l-eqdem metaterjan jew marsupjial magħruf u Eomaja (Eomaia) li huwa l-eqdem ewterjan jew plaċentat magħruf kienu jgħixu madwar 125 miljun sena ilu, b' hekk huwa magħruf li s-saqajn dritti taħt il-ġisem fil-mammiferi żgur ġew evoluti minn qabel.
Bħalissa għadu diffiċli ħafna biex wieħed ikun konfidenti biżżejjed u jgħid meta l-endotermija dheret eżatt għal-ewwel darba fl-evoluzzjoni tal-mammiferi. Il-monotremati moderni għandhom have a lower body it-temperatura tal-ġisem aktar baxxa u r-rata tal-metaboliżmu aktar varjabli minn dik tal-marsupjali u tal-plaċentati.[25]. B' hekk il-mistoqsija il-kbira hija meta kien evolut metaboliżmu bħal dak tal-monotremati fil-mammiferi. L-evidenza li nstabet sal-llum il-ġurnata tissuġġerixxi li s-sinodonti tat-Trijassiku segħta kellhom ir-rati tal-metaboliżmu ogħljin, imma din m' hijiex konklusiva, dan għaliex huwa ferm diffiċli biex jintwera kif annimali żagħar migħajr pil jistgħu jżommu t-temperatura tal-ġisem ogħlja u stabli u m'hemmx evidenza ċerta ta' pil qabel Kastorokawda (Castorocauda), u dan kien madwar 164 miljun sena ilu.
Il-"Principles of Classification and a Classification of Mammals" (AMNH Bulletin v. 85, 1945) ta' George Gaylord Simpson kien is-sorsi oriġinali tat-tassonomija lis-segwi hawn taħt.
Simpson firex is-sistematika tal-oriġini tal-mammiferi u rrelazzjonijiet li kienu universalment mgħalma sa l-aħħar tas-seklu 20. Mil-klassifikazzjoni ta' Simpson, ir-rekord paleontoloġiku ġie rikalibrat u fis-snien ta' wara kien hemm ħafna dibattitu u progress fejn issaħħaħ l-argument li kien jikkonċerna it-teorija tas-sistematazzjoni infisha mil-qiegħ, parzjalment bid-dħul tal-kunċett il-ġdid tal-kladistika.
Għalkemm ir-riċerka gradwalment għamlet il-klassifikazzjoni ta' Simpson antikwata, din baqat 'l eqreb xogħol ta' klassifikazzjoni uffiċjali tal-mammiferi.
Din hija s-sistema ta' klassifikazzjoni standardizzata li ġiet adottata fit-testi tal-kotba tal-mammoloġija fl-iskejjel. It-tassonomija t' hawn taħt tal-mammiferi estanti u ta' dawk estinti reċentement hija ta' Vaughan et al. (2000).
Fl-1997, il-mammiferi ġew riveduti komprensivament minn Malcolm C. McKenna u Susan K. Bell. Dan ix-xogħol irrisulta fil-Klassifikazzjoni McKenna/Bell "McKenna/Bell classification".
Il-McKenna and Bell, Classification of Mammals: Above the species level, (1997) hija 'l aktar biċċa xogħol komprensiva sa llum il-ġurnata fuq is-sistematika, r-relazzjonijiet u l-okkorrenza tat-taksa tal-mammiferi kollha estinti u estanti, 'l isfel sar-rank jew livell ta' ġeneru. Il-klassifikazzjoni l-ġdida ta' McKenna/Bell ġiet aċċettata malajr mil-paleontoloġisti. L-awturi jaħdmu flimkien bħala paleontoloġisti fl-American Museum of Natural History f' New York. McKenna wiret il-proġett minn Simpson u flimkien ma Bell, bena sistema ġerarkika kompletament aġġarnata li tkopri kemm taksa estanti (ħajjin) kif ukoll estinti li tirrifletti il-ġenealoġija storika tal-klassi Mammalia.
Il-ġerarkija McKenna/Bell telenka it-termini kollha użati għal gruppi tal-mammiferi fuq il-livell ta' speċi u tinkludi mammiferi estinti kif ukoll gruppi moderni u tintroduċi distinzjonijiet bħal leġjuni u sottoleġjuni (rankijiet li jaqgħu bejn il-klassijiet u l-ordnijiet]]) li ħafna drabi jitħallew barra minn dawk mhux profesjonisti.
Ir-riklassifikazzjoni tifforma kemm rekord komprensiv kif ukoll awtoritativ tal-ismijiet u l-klassifikazzjonijiet approvati u lista tal-ismijiet invalidi.
Il-Gruppi estinti huma rrappreżentati bis-sinjal (†).
Dawn l-aħħar snin, studji molekulari bbażati fuq analiżi tad-DNA issuġġerew relazzjonijiet ġodda bejn il-familji fil-klassi tal-mammiferi. Il-biċċa l-kbira ta' dawn tas-sejbiet ġew imsaħħa mid-dejta presenti/assenti tar-Retrotranspożju. L-aktar sistemi ta' klassifikazzjoni reċenti bbażati fuq studji molekulari pproponew 4 gruppi jew insla ta' mammiferi plaċentati. L-arloġġi molekulari issuġġerew li dawn il-kladi nfirdu minn antenati komuni kmieni fil-Kretaċju, iżda fossili biex isaħħu din l-ipotesi ma' nstabux, biss ta' minn jgħid ukoll li dawn is-sejbiet molekulari huma konsistenti maż-żuġeografija:
Following molecular DNA sequence analyses, the first divergence was that of the Afrotheria 110–100 million years ago. The Afrotheria proceeded to evolve and diversify in the isolation of the African-Arabian continent. The Xenarthra, isolated in South America, diverged from the Boreoeutheria approximately 100–95 million years ago. According to an alternative view, the Xenarthra has the Afrotheria as closest allies, forming the Atlantogenata as sistergroup to Boreoeutheria. The Boreoeutheria split into the Laurasiatheria and Euarchontoglires between 95 and 85 mya; both of these groups evolved on the northern continent of Laurasia. After tens of millions of years of relative isolation, Africa-Arabia collided with Eurasia, exchanging Afrotheria and Boreoeutheria. The formation of the Isthmus of Panama linked South America and North America, which facilitated the exchange of mammal species in the Great American Interchange. The traditional view that no placental mammals reached Australasia until about 5 million years ago when bats and murine rodents arrived has been challenged by recent evidence and may need to be reassessed. These molecular results are still controversial because they are not reflected by morphological data, and thus not accepted by many systematists. Further there is some indication from Retrotransposon presence/absence data that the traditional Epitheria hypothesis, suggesting Xenarthra as the first divergence, might be true.
Din ta' hawn taħt hija is-sistema ta' klassifikazzjoni li ġiet adottata għal użu f'artikli relatati.
Un mammiferu hè un animale di a famiglia Mammalia. Sò animali vertebrati diffusi in u mondu sanu. A famiglia hè suddivisa in trè sottuclassi. Sò cuperti di pelle spessa è incù peli (in ghjinarale). E femine hanu ghjandule mammarie chì cuntenenu u latte per nutrì i ciucci.
Un mammiferu hè un animale di a famiglia Mammalia. Sò animali vertebrati diffusi in u mondu sanu. A famiglia hè suddivisa in trè sottuclassi. Sò cuperti di pelle spessa è incù peli (in ghjinarale). E femine hanu ghjandule mammarie chì cuntenenu u latte per nutrì i ciucci.
Il-Mammiferi (klassi Mammalia) huma klassi bijoloġika ta' annimali vertebrati, ikkaratterizzati bil-preżenza ta' glandoli tal-għaraq (inklużi dawk il-glandoli tal-għaraq li fin-nisa huma mmodifikati b'tali mod li jipproduċu l-ħalib, 'l hekk imsejjħa glandoli mammarji), xagħar (suf, pil jew fer), tliet għadmiet fil-widna nofsanija (li huma wżati fis-smigħ), u b'parti fil-moħħ imsejħa in-neokortiċi.
Il-mammiferi kollha minbarra il-monotremati minflok ibidu l-bajd, iwelldu iż-żgħar tagħhom mal-ewwel ħajjin u l-Plaċentati. li huma l-akbar grupp fil-klassi Mammalia, tul it-tqala jew il-ġestazzjoni tagħhom jagħmlu użu minn plaċenta.
Il-biċċa l-kbira tal-mammiferi għandhom ukoll snien speċjalizzati u moħħ li jirregola is-sistema endotermika (din hija s-sistema li tirregola it-temperatura tal-ġisem u b' hekk il-mammiferi jissejħu annimali ta' demmhom sħun) u s-sistema ċirkolatorja, li tinkludi qalb maqsuma f' 4 kavitajiet.
Mammiferi hemm 'il fuq minn 5,500 speċi (inkluż il-bniedem li jagħmel parti mill-ordni Primates). Id-daqs tagħhom ivarja minn dak tal-farfett il-lejl imnieħer il-qażquż ta' Kitti li ma jikbirx aktar minn 40 millimetru u dan huwa meqjus bħala l-iżgħar jew wieħed mill-iżgħar mammiferi ħajjin, għall-akbar mammiferu u l-akbar annimal li qatt eżista fid-dinja, l-baliena kaħla li kapaċi tilħaq it-tul ta' 33 metru. Dawn il-mammiferi qegħdin imqassmin bejn wieħed u ieħor f' 1,200 ġeneru, f' 153 familja u f' 29 ordni, għalkemm dan ivarja minn klassifikazzjoni għal oħra u tagħmel differenza kbira ma' liema skema wieħed jimxi.
Il-biċċa l-kbira tal-mammiferi jagħmlu parti mill-grupp tal-plaċentati jew kif jissejħu ukoll ewterjani. L-akbar 6 ordnijiet f' din is-sottoklassi huma, ir-Rodenzja (il-mammiferi gerriema, bħall-iskojjatli, il-kastori, il-ġrieden u l-firien), il-Kiroptera (il-mammiferi li jtiru tajran ta' veru bħal-friefet il-lejl u l-volpijiet tal-ajru), il-Primati (il-mammiferi primati bħal-galaguni, il-lemuri, it-tarsieri, ix-xadini tad-dinja l-ġdida bħal-marmosetti u t-tamarini, ix-xadini tad-dinja il-qadima bħal-mandrilli u l-makakki u x-xadini antropomorfi jew xadini bla-denb bħal-gibbuni, l-orangutani, il-gorilli, iċ-ċimpanzè il-bonobo u l-bniedem), is-Sorikomorfa (il-mammiferi insettivori bħal-ġriedem ta' geddumhom twil, is-solenodonti, it-talpi u t-tażmani), iċ-Ċetarzjodaktila (il-mammiferi tad-dwiefer biż-żewġ bħaċ-ċriev, in-nagħaġ, il-mogħoż u l-baqar, flimkien maċ-ċetaċi bħal-baleni, d-dniefel u l-foċeni) u l-Karnivora (il-mammiferi il-jieklu l-laħam bħal-klieb, il-qtates, l-orsijiet, il-panda ż-żgħir, il-bumerini u l-iljuni tal-baħar),.
Filoġenetikament il-klassi Mammalia tiġi definita bħala d-dixxendenti kollha tal-antenat komuni l-aktar reċenti tal-prototerjani jew monotremati (eż. l-ekidni u l-platipi) u terjani (il-marsupjali jew metaterjani u l-plaċentati jew ewterjani). Dan ifisser li wħud mill-gruppi estinti tal-mammiferi m'humiex membri tal-klassi Mammalia, avolja l-parti l-kbira ta' dawn għandhom il-karatteristiċi kollha li tradizzjonalment kienu jikklassifikawhom bħala mammiferi. Normalment dawn il-"mammiferi" llum il-ġurnata saru jiġu kklassifikati bħala parti mil-klad bla rank imsejjaħ Mammaliaformes.
Il-linja tad-dixxendenza tal-mammiferi iddiverġiet minn dik tas-sawropsidi lejn it-tmiem tal-perjodu Karboniferu. Is-sawropsidi komplew evolvew fir-rettili u fl-għasafar moderni tal-ġurnata tal-lum, filwaqt li mil-fergħa tas-sinapsidi li ddiverġiet minn dik tas-sawropsidi evolvew il-mammiferi. L-ewwel mammiferi veri dehru għall-ewwel darba fil-perjodu Ġurassiku. L-ordnijiet tal-mammiferi moderni dehru fl-epoki tal-Palaeoċen u l-Eoċen tal-perijodu Palaeoġen.
She baagh dreeym-juntagh eh sheeintagh, 'sy phylum Chordata. Ta'n ennym oayleeagh Mammalia ec y phossan. Ta ny troyn er lheh shoh oc: fairaignyn ollish, fairaghyn ollish caghlaait dy haaley bainney, folt ny fynney, tree craue 'sy chleaysh sthie, as ard noa-chorteish 'syn inçhyn.
Ta sheeintee bio-vreyagh, er lhimmey jeh ny untowlee, as adsyn ooh-vreyagh. Ta sur-eecklyn ec cooid mooar jeu, as 'syn phossan smoo, ny sheeintee chrooagh, ta crooagh oc car y traa ymmyrkey.
She baagh dreeym-juntagh eh sheeintagh, 'sy phylum Chordata. Ta'n ennym oayleeagh Mammalia ec y phossan. Ta ny troyn er lheh shoh oc: fairaignyn ollish, fairaghyn ollish caghlaait dy haaley bainney, folt ny fynney, tree craue 'sy chleaysh sthie, as ard noa-chorteish 'syn inçhyn.
Ta sheeintee bio-vreyagh, er lhimmey jeh ny untowlee, as adsyn ooh-vreyagh. Ta sur-eecklyn ec cooid mooar jeu, as 'syn phossan smoo, ny sheeintee chrooagh, ta crooagh oc car y traa ymmyrkey.
Sisari ili sisavci (latinski: mammalia) su klasa kičmenjaka (vertebrata) u kojoj ženke imaju mliječne žlijezde, koje luče mlijeko za ishranu mladunčadi. Sisari uključuju oko 5.500 poznatih vrsta, podjeljenih na 1.200 rodova, 152 porodice i nekih 46 redova, mada ovo varira ovisno o klasifikaciji.[1]
Unatoč toj bogatoj biološkoj raznolikosti, osim
Sisari su direktni potomci gmizavaca. Za neke fosilne ostatke teško je reći kojoj od ove dvije grupe pripadaju. Najočitija osobina sisara je krzno i dlaka, kojim je prekrivena koža.
Žive u raznim sredinama na zemlji i u zemlji. Kreću se trčeći, skačući,leteći. Sisari su dostigli najviši stepen u razvoju.
Kod većine sisara jedan se mužjak pari s više ženki ili se mužjaci i ženke pare s više partnera. Skotnost i dojenje za ženke i vremenski i energetski su veoma intenzivni, mužjaci mogu imati više mladunaca nego ženke. Iz toga se kod mnogo vrsta razvilo poligino ponašanje. Relativno malo mužjaka se pari s mnogo ženki, a mnogo mužjaka se uopće ne pari. Posljedica toga su česte i žestoke borbe rivalizirajućih mužjaka za pravo na parenje. U nekim slučajevima mogućnost izbora prepuštena je ženkama. Iz toga proizlaze kod mnogih sisara kompleksni oblici ponašanja ili anatomska obilježja vezana za razmnožavanje. Mnoge vrste karakterizira spolni dimorfizam , a to znači da su mužjaci često značajno veći i teži od ženki.
Prema nekim procjenama oko 3% sisara živi u monogamnim odnosima u kojim se u čitavom razdoblju parenja mužjak pari samo s jednom ženkom. U ovim slučajevima mužjak uglavnom barem djelomično učestvuje u uzgoju mladunaca. Takav oblik ponašanja obično zavisi o uslovima u okolini: ako su resursi skromni, mužjak se pari samo s jednom ženkom i pomaže joj u podizanju mladunaca, a kad je količina hrane obilna, ženka može i sama podići mladunce, pa se mužjak pari s više partnerica.
Kod nekih vrsta pjeskaša , jedne porodice glodara koji žive u Africi , kao što su gola i siva krtica . One žive eusocijalnim načinom života, inače poznatim uglavnom samo kod nekih porodica insekata . U koloniji živi samo jedna ženka, "kraljica", koja je plodna i pari se s više mužjaka iz kolonije, dok su ostale životinje neplodne i kao radnici obavljaju sve aktivnosti koje su potrebne za preživljavanje zajednice.[4][5][6][7]
Kod sisara sa jednim tjelesnim otvorom razmnožavanje se vrši preko kloake. To je jedini tjelesni otvor preko koga se izbacuje izmet. Mužjakov penis služi isključivo za provođenje sjemena i na vrhu je rascijepljen. Od svih drugih sisavara se razlikuju u tome što ne rađaju žive mlade nego legu jaja . Ona su mala prečnika 10 do 15 milimetara)i svojom kožastom ljuskom i velikim žumancetom više liće jajima gmizavaca nego ptičjim .Ženka leži na jednom do troje jaja 10 dana.
Torbari se razlikuju svojim organima za razmnožavanje od viših sisara. Kod njih su ti organi dvostruki. Ženke imaju dva uterusa i dvije vagine, a mužjaci imaju rascijepljeni, dvostruki penis sa mošnjama .
Ženke svega 12 do 43 dana nose mladunče. Većina vrsta ne razvija posteljicu , ali kod nekih tobolčara postoji primitivna maternica (na primjer kod koale ). Novorođenčad dolazi na svijet kroz porođajni kanal koji kod mnogih vrsta postoji samo za tu svrhu, a rađaju se u nerazvijenom obliku nego mladunčad viših sisara. Porođajna težina im je manje od 1% težine majke i organi su im prisutni tek u samom začetku.
Dobro su im razvijeni samo prednji udovi jer podmladak mora vlastitim snagama prepuzati put od izlaza iz porođajnog kanala do majčinih dojki, a majka im uopće ne može pri tome pomoći.
Sisari koji posjeduju placentu obuhvataju najveći broj vrsta. Osnovna osobina viših sisavaca je vanjski sloj ćelija oko oplođenog jajašca. Taj sloj predstavlja imunološku barijeru i omogućava dugotrajan rast ploda u majčinom tijelu. Tobolčari nemaju taj sloj ćelija pa trudnoća mora završiti prije nego što imunološki sistem majke postane dovoljno djelotvoran da prekine trudnoću i izbaci plod "smatrajući" ga nepoženjnim stranim tijelom.
Trajanje trudnoće ili skotnost, kao i broj mladunčadi, zavisi o načinu života pojedine vrste. Čučavci (na primjer zvijeri i glodari ) imaju kraće razdoblje skotnosti i veći broj mladunaca, dok potrkučci ( npr. papkari i kitovi ) dugo nose mladunčad i imaju manji broj mladunaca. Tako naprimjer skotnost kod nekih vrsta hrčaka traje samo 16 dana, dok kod afričkih slonova može trajati do 25 mjeseci.
Dijele se u tri podklase
Torbara je bilo oko 26 redova. Danas ih ima 16. Ovo svjedoči o uspješnosti grupe.
majmuni primati i polumajmuni
Nedovršeni članak Sisari koji govori o biologiji treba dopuniti. prema pravilima Wikipedije.
Sisari ili sisavci (latinski: mammalia) su klasa kičmenjaka (vertebrata) u kojoj ženke imaju mliječne žlijezde, koje luče mlijeko za ishranu mladunčadi. Sisari uključuju oko 5.500 poznatih vrsta, podjeljenih na 1.200 rodova, 152 porodice i nekih 46 redova, mada ovo varira ovisno o klasifikaciji.
Unatoč toj bogatoj biološkoj raznolikosti, osim
mliječnih žlijezda, imaju još niz zajedničkih obilježja. Koža sisara je pokrivena dlakom ili njenim pretvorbama i bogata je žlijezdama, svi imaju dva para udova (kod ogromne većine nogu), kičmeni stub je građen od platicelnih pršljenova, kojih u vratnom regionu uvijek ima sedam,a sa glavom je spojen preko dva potiljačna kondilusa (gležnja), imaju tri odvojene slušne koščice (čekić, uzengija i nakovanj); zubalo im je heterodontno (sjekutići, očnjaci, pretkutnjaci i kutnjaci), srce im je sastavljeno od po dvije komore i pretkomore, a iz njegove lijeve komore polazi samo jedan aortin luk, a eritrociti im nemaju jedro (izuzetak je kamila), homeotermne su životinje sa velikim brojem plućnih alveola. grudna i trbušna duplja su im potpuno razdvojene mišićnom dijafragmom, živorodne su životinje (izuzev kljunara).Sisari su direktni potomci gmizavaca. Za neke fosilne ostatke teško je reći kojoj od ove dvije grupe pripadaju. Najočitija osobina sisara je krzno i dlaka, kojim je prekrivena koža.
Žive u raznim sredinama na zemlji i u zemlji. Kreću se trčeći, skačući,leteći. Sisari su dostigli najviši stepen u razvoju.
De Spoviecha (Mammalia), dt.: Säugetiere san a Glass fo di Wirwiviecha, de wos ma zmoast an eanam Föi dakennt, und de wos eanane Jungan mid Milli saing. Af da ganzn Wöid gibts heidzudogs um di 5500 Ortn fo Spoviecha; se weant in drei Untaglassna aufdeid: de Ursaiga, de wos nu Oa lengt, di Beitlsaiga und de Hähan Spoviecha, de wos aa Plazentaviecha hoassn; biologisch gseng ghead zu de letztan aa da Mensch dazua.
De häan Spoviecha wern untagliedad in 21 Ordnungan:
Da boarische Nom „Spoviecha“ loadt si von am oidn Wort fia „saing“ o, vgl. im Deitschn Spanferkel, boarisch Spofaggal: a Faggal, wos nu Milli saigt.
De Spoviecha (Mammalia), dt.: Säugetiere san a Glass fo di Wirwiviecha, de wos ma zmoast an eanam Föi dakennt, und de wos eanane Jungan mid Milli saing. Af da ganzn Wöid gibts heidzudogs um di 5500 Ortn fo Spoviecha; se weant in drei Untaglassna aufdeid: de Ursaiga, de wos nu Oa lengt, di Beitlsaiga und de Hähan Spoviecha, de wos aa Plazentaviecha hoassn; biologisch gseng ghead zu de letztan aa da Mensch dazua.
SystematikDe häan Spoviecha wern untagliedad in 21 Ordnungan:
Iwaoadnung Afrotheria: Oadnung Tenrekortige (Afrosoricida) Oadnung Risslspringa (Macroscelidea) Oadnung Tubulidentata, mit blouß oana oanzign Ort, am Erdfaggi (Orycteropus afer)) Oadnung Schliaffa (Hyracoidea) Oadnung Risslviecha (Proboscidea, mit de Elefontn (Elephantidae) ois oanziga Famui Oadnung Seekia (Sirenia) Iwaordnung Xenarthra: Oadnung Girtlviecha (Cingulata) Oadnung Zonormade (Pilosa) Iwaoadnung Euarchontoglires: Oadnung Spiezherndln (Scandentia) Oadnung Riesngleidda (Dermoptera) Oadnung Brimatn (Primates) oda Herrnviecha, z. B. d'Offna und da Mensch (Homo sapiens) Oadnung Nogeviecha (Rodentia), z. B.: as Oachkatzal (Sciurus vulgaris) und as Murmandl (Marmota marmota) Oadnung Hosna (Lagomorpha), z. B.: da Föidhos (Lepus europaeus) und da Kiniglhos (Oryctolagus cuniculus) Iwaoadnung Laurasiatheria Oadnung Insektnfressa (Eulipotyphla), z. B.: da Igl (Erinaceus europaeus) da Maiwuaf (Talpa europea) deSpiezmais (Sorex) Oadnung Fledaviecha (Chiroptera) Oadnung Schuppnvieche (Pholidota) Oadnung Raubviecha (Carnivora), z. B.: da Dochs (Meles meles) und da Fuchs (Vulpes vulpes) da Fischodda (Lutra lutra) de Kozna, z. B. de Wuidkoz (Felis silvestris) und de Hauskoz (Felis silvestris domesticus), da Lew (Panthera leo) und da Luchs (Lynx lynx) da Bär (Ursus) de Moda (Martes), z. B. da Stoamoda de Wossaraubviecha (Pinnipedia), z. B. da Seehund und as Woiroß as Wiesl (Mustela nivalis) und as Hermelin (Mustela erminea) da Woif (Canis lupus) und da da Hund (Canis lupus familiaris) Ordnung Ungrodhufade (Perissodactyla), z. B.: da Esi (Equus asinus) und as Roß oda Pferdl (Equus caballus) as Noshorn (Rhinoceros) Ordnung Grodhufade (Artiodactyla), z. B.: as Rindviech (Bos taurus), da Biffi (Bos bubalus) und da Wossabiffi (Bubalus arnee) de Gweidroga, z. B. as Rä (Capreolus capreolus), da Roudhirsch (Cervus elaphus) und da Domhirsch (Dama dama) de Gams (Rupicapra rupicapra), de Goaß (Capra hircus) und da Stoabog (Capra ibex) as Schof (Ovis aries) und as Wuidschof oda Muffischof (Ovis ammon) de Sau (Sus scrofa domesticus) und de Wuidsau (Sus scrofa ferus) de Kamöi (Camelus) Oadnung Wossaspoviecha (Cetacea) mid de Döifina und de Woi (Cetaceae)Sut emizuvchilar (Mammalia), umurtqali hayvonlar sinfi. Trias oxirida yirtqich sudralib yuruvchilar — sinodontlardan kelib chiqqan. Sinodontlar bir guruhidan koʻp boʻrtiqlilar (qirilib ketgan), ikkinchisidan kloakalilar paydo boʻlgan. Koʻp boʻrtiqlilardan Yura davrida pantoteriyalar, ulardan esa hozirgi xaltalilar va yoʻldoshlilar vujudga kelganligi taxmin qilinadi.
Sut emizuvchilarning tashqi koʻrinishi va oʻlchami har xil. Pakana oq tishlining (hasharotxoʻrlardan) uz. 4 sm, vazni 1,2 g kelsa, quruklikda yashovchi eng yirik hayvon — afrika filining balandligi 4,5 m, vazni 7,5 t ga yaqin. Hozirgi hayvonlar orasida eng yirigi koʻk kitning uz. 33 m, vazni 150 t. Sut emizuvchilar boʻyin umurtqalarining 7 ta boʻlishi, tishlarining har xil tuzilganligi, ular chuqurchalar (alveolalar)da joylashganligi, pastki jagʻi faqat tish suyaklaridan iboratligi, oʻrta qulogʻi boʻshligʻida 3 ta eshitish suyakchasining va soʻlagida kraxmalni parchalovchi ferment borligi bilan boshqa umurtqalilardan farq qiladi. Sut emizuvchilarning yumshoq labi ovqatni olish vazifasini bajaradi. Ichagi murakkab tuzilgan, baʼzi Sut emizuvchilar ning oshqozoni koʻp boʻlmali. Oʻpkasi alveolalardan iborat. Tana boʻshligʻining diafragma yordamida koʻkrak va qorin boʻshligʻiga boʻlinishi nafas olishini jadallashtiradi. Yuragi 4 kamerali; faqat chap aorta yoyi saqlanib qolgan. Sut emizuvchilar issiq qonli — gomoyoterm hayvonlar; arteriya va vena qoni toʻliq ajralgan. Eritrotsitlari yetilgan davrida yadrosiz. Ayirish sistemasi chanoq buyragidan iborat. Bosh miyasi yirik, uning oldingi qismi (yarimsharlari) poʻstloq xrsil qiladi. Sut emizuvchilarning murakkab nerv faoliyati va xulqatvori yarimsharlar poʻstlogʻining kuchli rivojlanganligi bilan boglik. Hid bilish, kurih, eshitish organlari yaxshi rivojlangan. Hiqildogʻi murakkab tuzilgan; unda ovoz paylari joylashgan. Tashqi quloq rivojlangan. Sut emizuvchilar ateriyalar va teriyalar (tirik tugʻuvchilar) kenja sinflariga ajratiladi. Ateriyalar proteriyalar (qirilib ketgan trikonodont va kloakalilar turkumlari) va alloteriyalarga (qirilib ketgan koʻp boʻrtiqlilar turkumi); teriyalar esa 3 boʻrtiqlilar (qirilib ketgan), xaltalilar va yoʻddoshlilarga boʻlinadi. Xaltalilarga 1 turkum, yoʻldoshlilarga hozirgi 17—23 va qad. qirilib ketgan 12 turkum kiradi. Hozirgi Sut emizuvchilar 4000 ga yaqin turni oʻz ichiga oladi. Issiq qonliligi, tanasining yung bilan qoplanganligi (suvda yashovchilar terisi ostida qalin yogʻ qatlamining boʻlishi), nasli toʻgʻrisida gʻamxoʻrlik qilishi (sut bilan boqishi, himoya qilishi, tarbiyalashi) va boshqa turli xil moslanishga ega boʻlishi tufayli Sut emizuvchilar yer yuzidagi Shim. qutbdan tortib Antarktida qirgʻoqlarigacha boʻlgan barcha hududlarni egallagan.
Sut emizuvchilar qadimdan odam hayotida katta ahamiyatga ega boʻlgan. Koʻpchilik Sut emizuvchilar ovlangan. Bir qancha turlari xonakilashtirilib, ulardan oziqovqat manbai, ishchi kuchi yoki qoʻriqchi sifatida foydalanib kelinadi. 20-asr dan moʻynali Sut emizuvchilarni xonakilashtirish, ulardan lab. hayvonlari sifatida foydalanish boshlandi. Bir qancha Sut emizuvchilar qishloq xoʻjaligi ekinlari, oʻrmonchilik (ayrim kemiruvchilar) va chorvachilikka (asosan, yirtqichlar) ziyon keltiradi. Ayrim Sut emizuvchilar (asosan, kemiruvchilar) oʻlat, tulyaremiya, quturish va boshqa ogʻir yuqumli kasalliklarning tarqalishida ishtirok etadi.
Odam faoliyati taʼsirida Sut emizuvchilarning bir qancha turlari soni kamayib, ayrim turlari yoʻqolib bormoqda. 17-asr boshidan hozirgacha Sut emizuvchilar ning 63 turi (1,3%) qirilib ketgan. Rejasiz ovlash, qishloq xoʻjaligi. ekinlari, xonaki va ov hayvonlarini muhofaza qilish maqsadida qirish, ular yashash joyining buzilishi va qisqarishi, introduksiya qilingan turlar taʼsiri yoki tabiiy omillar Sut emizuvchilar soni kamayib ketishining asosiy sabablari hisoblanadi. Sut emizuvchilarning 230 turi va 91 kenja turi Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi Qizil kitobiga kiritilgan. Shuning bilan birga ayrim sinantrop Sut emizuvchilar areali va soni ortib bormoqda. Sut emizuvchilarning 7 turi (jumladan Prjevalskiy oti, David bugʻusi) faqat tutqunlikda yoki yarim tutqunlikda (zubr, okdum gnu) saqlanib qolgan. Sut emizuvchilar ni muhofaza qilishda noyob turlarning ovlanishini taqiqlash, ularning yashash joyini saklab qolish, milliy bogʻlar, qoʻriqxonalar va buyurtma qoʻriqxonalar tashkil etish, tutqunlikda koʻpaytirish orqali hayvonlarni reakklimatizatsiya kilish (qaytadan tabiiy arealiga qaytarish) katta ahamiyatga ega. Qoʻriqxonalar tashkil etish orqali zubr, qulin, buxoro bugʻusi (xongul), yoʻlbars, leopard va boshqa hayvonlar saqlanib qoldi; saygʻoq, sobol, bobyor va boshqa soni qayta tiklandi.
Sut emizuvchilar (Mammalia), umurtqali hayvonlar sinfi. Trias oxirida yirtqich sudralib yuruvchilar — sinodontlardan kelib chiqqan. Sinodontlar bir guruhidan koʻp boʻrtiqlilar (qirilib ketgan), ikkinchisidan kloakalilar paydo boʻlgan. Koʻp boʻrtiqlilardan Yura davrida pantoteriyalar, ulardan esa hozirgi xaltalilar va yoʻldoshlilar vujudga kelganligi taxmin qilinadi.
Sut emizuvchilarning tashqi koʻrinishi va oʻlchami har xil. Pakana oq tishlining (hasharotxoʻrlardan) uz. 4 sm, vazni 1,2 g kelsa, quruklikda yashovchi eng yirik hayvon — afrika filining balandligi 4,5 m, vazni 7,5 t ga yaqin. Hozirgi hayvonlar orasida eng yirigi koʻk kitning uz. 33 m, vazni 150 t. Sut emizuvchilar boʻyin umurtqalarining 7 ta boʻlishi, tishlarining har xil tuzilganligi, ular chuqurchalar (alveolalar)da joylashganligi, pastki jagʻi faqat tish suyaklaridan iboratligi, oʻrta qulogʻi boʻshligʻida 3 ta eshitish suyakchasining va soʻlagida kraxmalni parchalovchi ferment borligi bilan boshqa umurtqalilardan farq qiladi. Sut emizuvchilarning yumshoq labi ovqatni olish vazifasini bajaradi. Ichagi murakkab tuzilgan, baʼzi Sut emizuvchilar ning oshqozoni koʻp boʻlmali. Oʻpkasi alveolalardan iborat. Tana boʻshligʻining diafragma yordamida koʻkrak va qorin boʻshligʻiga boʻlinishi nafas olishini jadallashtiradi. Yuragi 4 kamerali; faqat chap aorta yoyi saqlanib qolgan. Sut emizuvchilar issiq qonli — gomoyoterm hayvonlar; arteriya va vena qoni toʻliq ajralgan. Eritrotsitlari yetilgan davrida yadrosiz. Ayirish sistemasi chanoq buyragidan iborat. Bosh miyasi yirik, uning oldingi qismi (yarimsharlari) poʻstloq xrsil qiladi. Sut emizuvchilarning murakkab nerv faoliyati va xulqatvori yarimsharlar poʻstlogʻining kuchli rivojlanganligi bilan boglik. Hid bilish, kurih, eshitish organlari yaxshi rivojlangan. Hiqildogʻi murakkab tuzilgan; unda ovoz paylari joylashgan. Tashqi quloq rivojlangan. Sut emizuvchilar ateriyalar va teriyalar (tirik tugʻuvchilar) kenja sinflariga ajratiladi. Ateriyalar proteriyalar (qirilib ketgan trikonodont va kloakalilar turkumlari) va alloteriyalarga (qirilib ketgan koʻp boʻrtiqlilar turkumi); teriyalar esa 3 boʻrtiqlilar (qirilib ketgan), xaltalilar va yoʻddoshlilarga boʻlinadi. Xaltalilarga 1 turkum, yoʻldoshlilarga hozirgi 17—23 va qad. qirilib ketgan 12 turkum kiradi. Hozirgi Sut emizuvchilar 4000 ga yaqin turni oʻz ichiga oladi. Issiq qonliligi, tanasining yung bilan qoplanganligi (suvda yashovchilar terisi ostida qalin yogʻ qatlamining boʻlishi), nasli toʻgʻrisida gʻamxoʻrlik qilishi (sut bilan boqishi, himoya qilishi, tarbiyalashi) va boshqa turli xil moslanishga ega boʻlishi tufayli Sut emizuvchilar yer yuzidagi Shim. qutbdan tortib Antarktida qirgʻoqlarigacha boʻlgan barcha hududlarni egallagan.
Sut emizuvchilar qadimdan odam hayotida katta ahamiyatga ega boʻlgan. Koʻpchilik Sut emizuvchilar ovlangan. Bir qancha turlari xonakilashtirilib, ulardan oziqovqat manbai, ishchi kuchi yoki qoʻriqchi sifatida foydalanib kelinadi. 20-asr dan moʻynali Sut emizuvchilarni xonakilashtirish, ulardan lab. hayvonlari sifatida foydalanish boshlandi. Bir qancha Sut emizuvchilar qishloq xoʻjaligi ekinlari, oʻrmonchilik (ayrim kemiruvchilar) va chorvachilikka (asosan, yirtqichlar) ziyon keltiradi. Ayrim Sut emizuvchilar (asosan, kemiruvchilar) oʻlat, tulyaremiya, quturish va boshqa ogʻir yuqumli kasalliklarning tarqalishida ishtirok etadi.
Odam faoliyati taʼsirida Sut emizuvchilarning bir qancha turlari soni kamayib, ayrim turlari yoʻqolib bormoqda. 17-asr boshidan hozirgacha Sut emizuvchilar ning 63 turi (1,3%) qirilib ketgan. Rejasiz ovlash, qishloq xoʻjaligi. ekinlari, xonaki va ov hayvonlarini muhofaza qilish maqsadida qirish, ular yashash joyining buzilishi va qisqarishi, introduksiya qilingan turlar taʼsiri yoki tabiiy omillar Sut emizuvchilar soni kamayib ketishining asosiy sabablari hisoblanadi. Sut emizuvchilarning 230 turi va 91 kenja turi Tabiatni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi Qizil kitobiga kiritilgan. Shuning bilan birga ayrim sinantrop Sut emizuvchilar areali va soni ortib bormoqda. Sut emizuvchilarning 7 turi (jumladan Prjevalskiy oti, David bugʻusi) faqat tutqunlikda yoki yarim tutqunlikda (zubr, okdum gnu) saqlanib qolgan. Sut emizuvchilar ni muhofaza qilishda noyob turlarning ovlanishini taqiqlash, ularning yashash joyini saklab qolish, milliy bogʻlar, qoʻriqxonalar va buyurtma qoʻriqxonalar tashkil etish, tutqunlikda koʻpaytirish orqali hayvonlarni reakklimatizatsiya kilish (qaytadan tabiiy arealiga qaytarish) katta ahamiyatga ega. Qoʻriqxonalar tashkil etish orqali zubr, qulin, buxoro bugʻusi (xongul), yoʻlbars, leopard va boshqa hayvonlar saqlanib qoldi; saygʻoq, sobol, bobyor va boshqa soni qayta tiklandi.
Do Suugedierte (Mammalia) sunt ne Klasse fon do Dierte, ju der uut 28 rezente Oardengen bestoant. Me leeuwt, dät do Suugedierte fon do Sauropsida oustamme. Do maaste Suugedierte konnen nit fljooge, sunnerje bloot gunge. Dät rakt innerdoat eenige Suugedierte, do gliede konnen, man gjucht fljooge konnen bloot do Flädderdierte (Chiroptera): Fläddermuuse (Microchiroptera) un Pteropodidae.
Wichtige Määrkmoale sunt:
1. Do Hiere. Toun Biespiel do Cetacea (Düütsk:Wale) hääbe innerdoat as Uutwoaksene Dierte neen Hiere, man as Embryo.
2. Suugedierte sunt meelk.
3. Träi litje Oorbunken: Hoomer, Ambold un Stieuwbail. Do Fiske hääbe neen Oorbunken, aal uurs Wirbelde Dierte buute do Suugedierte häbe bloot aan litje Oorbunke, die Stieuwbail.
Opossum-Fäl
N Iesel (Equus asinus asinus) sööget sin Foole
Do litje Oorbunken fon dän Moanske
a: Trummelfäl
b: Hoomer
c:Ambold
d: Stieuwbail
e:Middeloor
Disse binnere Systematik is tou n grooten Deel ätter juu Wälle Walkers Mammals of the World. Bloot doo Unnerklassen sunt uut uur Wällen dertou föiget, dermäd disse Systematik gnauer wäd.
Do Suugedierte (Mammalia) sunt ne Klasse fon do Dierte, ju der uut 28 rezente Oardengen bestoant. Me leeuwt, dät do Suugedierte fon do Sauropsida oustamme. Do maaste Suugedierte konnen nit fljooge, sunnerje bloot gunge. Dät rakt innerdoat eenige Suugedierte, do gliede konnen, man gjucht fljooge konnen bloot do Flädderdierte (Chiroptera): Fläddermuuse (Microchiroptera) un Pteropodidae.
D Süüger (Mammalia) si e Klass vo de Wirbeldier. Zu de Merkmol, wo si kennzeichne, ghöre s Süüge vom Nochwuchs mit Milch, wo in de Milchdrüese vo de Wiibli broduziert wird, und s Fäll us Haar, wo si zsämme mit dr gliichwarme Körpertämpratur relativ unabhängig vo dr Umgäbigstämpratur macht. Bis uf wenigi Usnahme bringe d Süüger läbigi Jungi uf d Wält. Die meiste Süügerarte läbe an Land, doch es git sonigi, wo d Luft und s Wasser bevölkere. S Verhaltensspektrum vo de Süüger isch breit und flexibel, e baar Gruppe zeige komplexi soziali Strukture. Wältwit underscheidet mä hüte öbbe 5.500 rezänti Arte, wo in drei Underklasse iideilt wärde: die eierlegende Ursüüger (Protheria), d Bütelsüüger (Metatheria) und die Höchere Süüger oder Plazentadier (Eutheria), wo au dr Mensch zun ene zelt. D Richdig in dr spezielle Zoologii, wo d Süüger erforscht, wird als Mammalogii bezeichnet.
D Süüger wärde in drei Unterklasse mit öbbe 25 bis 30 Ornige underdeilt.
E baar Notize zu dere Systematik:
D Süüger (Mammalia) si e Klass vo de Wirbeldier. Zu de Merkmol, wo si kennzeichne, ghöre s Süüge vom Nochwuchs mit Milch, wo in de Milchdrüese vo de Wiibli broduziert wird, und s Fäll us Haar, wo si zsämme mit dr gliichwarme Körpertämpratur relativ unabhängig vo dr Umgäbigstämpratur macht. Bis uf wenigi Usnahme bringe d Süüger läbigi Jungi uf d Wält. Die meiste Süügerarte läbe an Land, doch es git sonigi, wo d Luft und s Wasser bevölkere. S Verhaltensspektrum vo de Süüger isch breit und flexibel, e baar Gruppe zeige komplexi soziali Strukture. Wältwit underscheidet mä hüte öbbe 5.500 rezänti Arte, wo in drei Underklasse iideilt wärde: die eierlegende Ursüüger (Protheria), d Bütelsüüger (Metatheria) und die Höchere Süüger oder Plazentadier (Eutheria), wo au dr Mensch zun ene zelt. D Richdig in dr spezielle Zoologii, wo d Süüger erforscht, wird als Mammalogii bezeichnet.
En Söögdeert is en Deert, wat veer Fööt un warm Blood hett, un de Kinner Melk to drinken gifft.
De Söögdeerten sünd en Klass vun de Vertebrata, un twors de Mammalia. Dat gifft verscheden Ornen. Ok Hunnen, Katten, Keuh un de Minsch höört dorto.
En Söögdeert is en Deert, wat veer Fööt un warm Blood hett, un de Kinner Melk to drinken gifft.
Súgdjór (frøðiheiti - Mammalia) er ein bólkur av djórum, sum er sermerktur við, at kvenndjórini kunnu framleiða mjólk til ungar sínar. Eitt annað eyðkenni er, at súgdjór føða livandi ungar, øvugt egg. Øll súgdjór hava hár ella feld, hava heitt blóð og støðugan kropshita, og ungarnir súgva mjólk frá mammuni. Kvennsúgdjórið gevur bestu javnvágina av fiti og eggjahvíta, so ungarnir búnast skjótt. Menniskjað er bara eitt av umleið 4000 hugtakandi súgdjóra-sløgunum á jørðini. Menniskjað hoyrir upp í súgdjórabólkin, vit nevna primatar. Aðrir primatar eru apur og mannapur, og teimum líkjast vit mest.
Súgdjór hava øll møgulig skap og allar støddir, men tey, ið líkjast mest, verða roknað upp í sama bólk ella hóp. Í hvørjum hópi eru ymiskar slektir ella sløg. Tað eru 21 ymiskir súgdjórabólkar og eini 4000 ymisk sløg. Flestu súgdjór hava lívmóður. Ungarnir búnast í lívmóðurini inni í mammuni. Summi súgdjór verða nevnd pungdýr - hesir ungarnir verða lagdir óbúnir og vaksa í einum húðarfaldi á búkinum á mammuni. Minsti bólkurin er nevdýrini, og tey og mýriigulin eru einastu súgdjór, har ungarnir verða klaktir úr eggi. Størsti súgdjórabólkurin er gnagdýrini, 1702 sløg. Afrikanski fílurin er størsta súgdjór á landi.
Súgdjór eru næstan allastaðni - í ísoyðimørkum, í kuldaøkjum, í turrastu og heitastu oyðimørkum. Flestu eru á landi, onnur halda til í sjógvi. Øll eru væl lagað til umhvørvið, tey liva í. Mong súgdjór halda til niðri í moldini, í holum ella gongum. Her leggja tey ungarnar, og her krógva tey seg. Tey flestu mugu fara úr holuni at finna sær føði ella vatn, men summi, til dømis moldvørpan, eru holubúgvar burturav og koma sjáldan upp úr holuni. Mong súgdjór halda til í áum og áarstreymum, stórum vøtnum og mýrlendum. Men hóast tey eru sum skapt at liva í vatni, so mugu tey tíðum upp at anda. Havsins strendur eru heim hjá mongum súgdjórum. Summi eru ein part av tíðini í sjónum og ein part á landi, tá ið tey leggja og ansa eftir hvølpunum. Onnur eru alla tíðina í sjónum. Hvalir eru einastu súgdjór, sum eru í sjónum burturav.
Summi súgdjór halda saman í bólkum, tí tá er lættari at veiða sær føði og at verja seg. Samanbornir við onnur djór, eru súgdjóraungar longur bundnir at teim vaksnu. Súgdjór eta alt møguligt. Tey eta fyri at fáa orku - á sama hátt sum ein bilur má hava brennievni. Hjá villini súgdjórum ræður um at veiða sær nóg mikið til matna. Øll súgdjór hava evni at verja seg, verða tey álopin. Og tá samanum kemur, so vilja øll sleppa undan at verða etin ella fáa mein. Summi kúvenda og flýggja undan. Onnur ørkymla fíggindan á ymsan hátt. Súgdjór hava sterkan kropp, tí tey eru ryggdjór, hava beinagrind.
Steinrenningar prógva, at súgdjór hava livað á jørðini í eini 200 mió. ár. Mong súgdjór eru í stórum vanda at verða avoydd.
Súgdjór (frøðiheiti - Mammalia) er ein bólkur av djórum, sum er sermerktur við, at kvenndjórini kunnu framleiða mjólk til ungar sínar. Eitt annað eyðkenni er, at súgdjór føða livandi ungar, øvugt egg. Øll súgdjór hava hár ella feld, hava heitt blóð og støðugan kropshita, og ungarnir súgva mjólk frá mammuni. Kvennsúgdjórið gevur bestu javnvágina av fiti og eggjahvíta, so ungarnir búnast skjótt. Menniskjað er bara eitt av umleið 4000 hugtakandi súgdjóra-sløgunum á jørðini. Menniskjað hoyrir upp í súgdjórabólkin, vit nevna primatar. Aðrir primatar eru apur og mannapur, og teimum líkjast vit mest.
Súgdjór hava øll møgulig skap og allar støddir, men tey, ið líkjast mest, verða roknað upp í sama bólk ella hóp. Í hvørjum hópi eru ymiskar slektir ella sløg. Tað eru 21 ymiskir súgdjórabólkar og eini 4000 ymisk sløg. Flestu súgdjór hava lívmóður. Ungarnir búnast í lívmóðurini inni í mammuni. Summi súgdjór verða nevnd pungdýr - hesir ungarnir verða lagdir óbúnir og vaksa í einum húðarfaldi á búkinum á mammuni. Minsti bólkurin er nevdýrini, og tey og mýriigulin eru einastu súgdjór, har ungarnir verða klaktir úr eggi. Størsti súgdjórabólkurin er gnagdýrini, 1702 sløg. Afrikanski fílurin er størsta súgdjór á landi.
Súgdjór eru næstan allastaðni - í ísoyðimørkum, í kuldaøkjum, í turrastu og heitastu oyðimørkum. Flestu eru á landi, onnur halda til í sjógvi. Øll eru væl lagað til umhvørvið, tey liva í. Mong súgdjór halda til niðri í moldini, í holum ella gongum. Her leggja tey ungarnar, og her krógva tey seg. Tey flestu mugu fara úr holuni at finna sær føði ella vatn, men summi, til dømis moldvørpan, eru holubúgvar burturav og koma sjáldan upp úr holuni. Mong súgdjór halda til í áum og áarstreymum, stórum vøtnum og mýrlendum. Men hóast tey eru sum skapt at liva í vatni, so mugu tey tíðum upp at anda. Havsins strendur eru heim hjá mongum súgdjórum. Summi eru ein part av tíðini í sjónum og ein part á landi, tá ið tey leggja og ansa eftir hvølpunum. Onnur eru alla tíðina í sjónum. Hvalir eru einastu súgdjór, sum eru í sjónum burturav.
Summi súgdjór halda saman í bólkum, tí tá er lættari at veiða sær føði og at verja seg. Samanbornir við onnur djór, eru súgdjóraungar longur bundnir at teim vaksnu. Súgdjór eta alt møguligt. Tey eta fyri at fáa orku - á sama hátt sum ein bilur má hava brennievni. Hjá villini súgdjórum ræður um at veiða sær nóg mikið til matna. Øll súgdjór hava evni at verja seg, verða tey álopin. Og tá samanum kemur, so vilja øll sleppa undan at verða etin ella fáa mein. Summi kúvenda og flýggja undan. Onnur ørkymla fíggindan á ymsan hátt. Súgdjór hava sterkan kropp, tí tey eru ryggdjór, hava beinagrind.
Steinrenningar prógva, at súgdjór hava livað á jørðini í eini 200 mió. ár. Mong súgdjór eru í stórum vanda at verða avoydd.
De sûchdieren (Latynske namme: Mammalia) foarmje in klasse fan it ûnderryk fan 'e echte dieren (Metazoa), de stamme fan 'e rêchstringdieren (Chordata), de ûnderstamme fan 'e wringedieren (Vertebrata), de tuskenstamme fan 'e kaakdieren (Gnathostomata) en de boppeklasse fan 'e fjouwerpoatigen (Tetrapoda). Dêrbinnen wurde se beskôge as de iennichste oerlibjende groep fan 'e synapsiden (Synapsida). Ta de sûchdieren heart ek de minske. De tûke fan 'e soölogy dy't him taleit op 'e stúdzje fan sûchdieren hjit mammalogy.
Fan alle oare libbene groepen bisten binne de sûchdieren it naust besibbe oan 'e fûgels en de reptilen, wêrfan't se har ûnderskiede troch it hawwen fan hier, trije bonkjes yn it middenear, molkklieren en in neokorteks (in diel fan 'e harsens). Dêropta ûnderskiede se har fan 'e reptilen trochdat se waarmbloedich binne, wêrby't de harsens op autonome wize de lichemstemperatuer regelje. De bloedsirkulaasje wurdt fersoarge troch in fjouwerkeamerige hertspier. Hast alle moderne sûchdieren binne libbenbernjend, wat sizze wol dat se har jongen libben te wrâld bringe, en net ynkapsele yn in aai.
Ta de sûchdieren hearre de grutste hjoeddeiske bisten, wêrûnder de blauwe finfisk (Balaenoptera musculus), it grutste wetterdier, en de savanne-oaljefant (Loxodonta africana), it grutste lândier. De blauwe finfisk kin in lingte fan 33 m berikke, wylst it lytste sûchdier, de holderflearmûs (Craseonycteris thonglongyai) mar 30-40 mm grut is. Boppedat omfiemet dizze groep ek de yntelligintste bisten, lykas de minske (Homo sapiens), en ferskate soarten minskapen, walfiskeftigen en oaljefanten. De grûnfoarm fan it sûchdierlichem is dat fan in fjouwerpoatich lândier, mar sûchdieren binne meitiid evoluëarre om har oan te passen ta in libben yn it wetter, heal op it lân en heal yn it wetter, yn 'e beammen, yn 'e loft (flearmûzen) of op twa fuotten, wat de foarpoaten (oftewol hannen) frijlit om oare dingen by de ein te hawwen.
It wurd "sûchdier" is relatyf nij, en basearre op it Latynske Mammalia, dat yn 1758 troch de grutte Sweedske biolooch Carolus Linnaeus optocht is. Dyselde late dy term ôf fan it besteande wurd mamma, dat Latyn is foar spien. Alle froulike sûchdieren fuorje har jongen nammentlik mei molke, dy't (behalven by de oersûchdieren) ôfskaat wurdt fia in spesjale klier: de molkklier, mei as útgong de spien.
De ierst bekende sûchdieren datearje út it iere Mesosoïkum, al ûntjoegen se har yn har moderne foarm pas yn it lettere Senosoïkum, nei it útstjerren fan 'e dinosauriërs. Neffens it gesachhawwende Mammal Species of the World wiene der yn 2006 5.416 sûchdieresoarten bekend. Yn 'e measte yndielings wurde al dy soarten ferdield yn twa grutte subgroepen: de (aaien lizzende) oersûchdieren (Prototheria), mei net mear as fiif libbene soarten fûgelbekdieren en eamelychels, en de moderne sûchdieren (Theria), dêr't alle oare soarten ûnder falle. Dêrby kin dy lêste groep dan noch wer fierder ferdield wurde yn 'e wichtige subgroepen fan 'e bûdeldieren (Marsupialia) en de plasintadieren (Placentalia). Op it (legere) nivo fan 'e skiften foarmje de kjifdieren (Rodentia) fierwei de grutste groep, folge troch de flearmûzen (Chiroptera) en de ynsekte-iters (Eulipotyphla).
Hjirûnder de opbou fan 'e klasse fan 'e sûchdieren, sij it ûnder foarbehâld. De ûnderlinge relaasjes tusken de skiften binne noch altyd net alhiel útkristallisearre, en der hawwe har de lêste jierren grutte feroarings foardien. Sa wie fan 'e nylhoarsen lang miend dat se it neist besibbe wiene oan 'e bargen en de pekarys, mar koartby hat nij ûndersyk útwiisd dat se eins it naust besibbe binne oan 'e walfiskeftigen. Dat hat fiergeande gefolgen hân foar de taksonomyske yndieling, mei't de walfiskeftigen no ûnder de evenhoevigen rekkene wurde moatte. Oarsom is troch genetysk ûndersyk oan it ljocht kommen dat yn it âlde skift ynsekte-iters (Insectivora) beskate groepen byinoar brocht wiene dy't net nau besibbe binne (lykas de mollen en de goudmollen). Sadwaande is in diel fan dy groepen no earne oars ûnderbrocht, wylst de rest fierder gien is as it ôfslanke, nije skift ynsekte-iters (Eulipotyphla).
De sûchdieren (Latynske namme: Mammalia) foarmje in klasse fan it ûnderryk fan 'e echte dieren (Metazoa), de stamme fan 'e rêchstringdieren (Chordata), de ûnderstamme fan 'e wringedieren (Vertebrata), de tuskenstamme fan 'e kaakdieren (Gnathostomata) en de boppeklasse fan 'e fjouwerpoatigen (Tetrapoda). Dêrbinnen wurde se beskôge as de iennichste oerlibjende groep fan 'e synapsiden (Synapsida). Ta de sûchdieren heart ek de minske. De tûke fan 'e soölogy dy't him taleit op 'e stúdzje fan sûchdieren hjit mammalogy.
Tekst üüb Öömrang Tetjdiarten (Mammalia) san en klas faan diarten an lewe miast üüb't lun. Jo haa en skan mä hiaren. Jongdiarten kem laben üüb a welt an wurd tetjet. Uun a kategoriin faan a biologii hiart uk a minsk tu a tetjdiarten.
A enkelt ordern san efter det taksonomii faan a biologii apfeerd.
Order (Ordnung)
Goobeldiarten (Monotremata)
Kläämpöösdiarten (Diprotodontia)
Paartuanet klooksdiarten (Artiodactyla)
Ruuwdiarten (Carnivora)
.jpg){kind=small}
Waaler (Cetacea)
.png){kind=small}
Fladerdiarten (Chiroptera)
Insektenfreedern (Eulipotyphla)
Haasendiarten (Lagomorpha)
Skolepdiarten (Pholidota)
.jpg){kind=small}
Ünpaartuanet klooksdiarten (Perissodactyla)
Primaaten (Primates)
Elefantendiarten (Proboscidea)
Gnaudiarten (Rodentia)
Siaki (Sirenia)
Tetjdiarten (Mammalia) san en klas faan diarten an lewe miast üüb't lun. Jo haa en skan mä hiaren. Jongdiarten kem laben üüb a welt an wurd tetjet. Uun a kategoriin faan a biologii hiart uk a minsk tu a tetjdiarten.
Timesiffatin (Assaɣ ussnan: Mammalia) d adu-setrif id yekkan seg usetrif n temtegzitin, Timesiffatin d angazsartu n iɣersiwen inefrawen igensuzɣalen Deg useggas n 2006 ttwasnen-d azal n 5702 n telmas n temsiffatin, Ttwasgerwent deg: 1229 n tewsitin, 153 n twaculin d 29 n tfesna, Deg useggas n 2008 tessemdu (tkemmel) tuddsa n Tiddukla tagreɣlant i waray n tgama (IUCN) 17000 n tecrawin tusnatin n temseffatin n umadal n umuɣ-is azeggaɣ yessawṭen ar 5488 n telmas.
Timesiffatin yakk tarrwent s tarrawt anagar Tiynakkayin tismusin (tid yettarwen s tmellalin), Azal ameqran n temsiffatin tisdisin n tfesna (6 n tfesna) ṭṭafarent tagrawt n tinefra d tid:
Krad (3) n tfesna timeqranin yettwasxedmen deg Tasartut n tesnudert:
Zoogbêestn (Mammalia) vormn een klasse van warmbloedige, mêestol levendboarende gewervelde bêestn, die under joengn zoogn. Andere eigenschappn die de zoogbêestn dêeln zyn:
Zoogbêestn wordn ingedêeld in drie ounderklassn noavolgens dan z' under vôortplantn: de Monotremata (veugelbekbêeste en mierenegels) leggn eiers, de Marsupialia (budelbêestn) hèn ounderountwikkelde joungn by de gebôorte, die ton verder upgroein in de budel, en de Placentalia (ol d' andere zoogbêestn) voedn de foetus in een boarmoeder met een placenta.
D' er zyn omtrent 5400 sôortn zoogbêestn, ingedêeld in omtrent 1250 geslachtn, tusschn 135 en 150 families, en tusschn 28 en 30 ordes (noargelang de bron die geroadpleegd wordt). Olhoewel dan de mêeste zoogbêestn nog olsan klêne zoad- of insecteneters zyn die up 't land leevn, hèn ze wel een grôte verschêdenheid as een groep: d' er is veel varioatie in de manier woarup dan z' under vôortbeweegn (loopn, klemmn, groavn, zwemmn, vliegn, spriengn, ...) en wa dan z' eetn (vlêes, plantn, vis, insectn, ...). De grotste bêestn up 't land (Afrikoansn olifant) en in de zêe (blauwe vinvis) zyn olletwêe zoogbêestn.
De mêerderheid van de zoogbêestn hèn zeven nekwervels. Da sluut bêestn mè lange en korte nekkn, gelik de walvis, de giraffe, vlêermuuzn en de mens. D' ênigst' uutzounderiengn zyn de lamantyn en de twêtênige luioard mè zes wervels, en de drietênige luioard mè negen.
De loungn van zoogbêestn hèn 'n sponsachtige texteure die an de binn'nkant een veel grôtere uppervlakte hèn dan de butenkant van de lounge zelve. De menselike lounge is typisch voar zoogbêestn.
Oasemn is gedreevn deur 't middenrif die de loungn van de buukholte schêedt. De rebbekasse kan uutzettn en inkrempn, woadeure da de lucht noa binn'n gezoogn wordt of noa buutn geduwd. 't Is doavan dat da sôorte lounge bekend stoat as bloasbalgloungn.
Ol de zoogbêestn hèn een brein met een neocortex, een streke van 't brein dat uniek is vô zoogbêestn.
De zoogbêestn zyn d' ênigste gewerveldn die hoar hèn, zels de dee die up 't êeste zicht gin hoar hèn.
Bevruchtienge gebeurt olsan inwendig, en de mêeste zoogbêestn briengn under joungn levend ter weireld. Ol de zoogbêestn zoogn under joung mè specioale melkkliern.
De moate van ontwikkelienge varieert geweldig, van de vrê ounderountwikkelde joungn van de budeldiern toet de joungn van keuns die nog mè geslootn oogn in under hol geboorn wordn en de joungn van antiloopn die ol achter 't êest' eure met under moeder kunn'n meeloopn.
't Middenôre hèt drie gehôorbêentjies: den hoamer, 't oambêeld en de stygbeugel. Den ounderkake bestoat uut êen bêen en is verboundn an de reste van de schedel deur 't kaakgewricht.
Zoogbêestn hèn een heterodont gebit: tandn van 't zelste gebit zyn gespecialiseerd. In principe hèt ieder zoogbêeste 44 tandn, met in iedere kaakhelfte:
De mêeste zoogbêestn zyn up zyn minst een dêel van under tandn kwytgerocht, en der zyn der moa vrê winnig (gelik de Pyreneeschn desman en 't wild zwyn) die ze nog ollemolle hèn.
Omdan tandn goed bewoarn in 't fossilisoatieproces, zyn ze dikwils d' ênigste overbluufsels van de vroege (en dikwils vrê klêne) zoogbêestn.
Under vorm geevd ook een goeie andudienge van 't sôort' eetn dan de vroege zoogbêestn aatn.
Juuste gelik veugels zyn zoogbêestn warmbloedig, wa da betêkent dat de lichaamstemperateure inwendig geregeld wordt zodoanig dat je constant g'houdn wordt ounafhankelik van de temperateure van d' omgevienge. De lichaamstemperateure kan geregeld wordn deur:
Deur under warmbloedigheid kunn'n zoogbêestn in veel plekkn overleevn woadan koudbloedige bêestn 't nie kunn'n eirdn. An den andere kant kost warmbloedigheid veel energie, woadeure dan klindere zoogbêestm (gelik spitsmuuzn) continu moetn eetn. Sommige groepn bespoarn under energie deur in een wientersloape te goan.
De lyne die uutendelik toet de zoogbêestn evolueerdign woarn de Synapsida, die under ol vroeg (in 't Loat Carboon) ofgesplitst hên van de lyne die noa de hoagedissn, de krokodieln en de veugels lêedt.
In 't Trias hèt em in de Synapsida een lyne ountwikkeld die goandeweg mêer en mêer up zoogbêestn begostn te trekkn. D' êeste echte zoogbêestn deen under verschynienge in 't Loat Trias, omtrent round den tyd dan de dinosauriërs begostn dominant te wordn. 't Is doavan dan d' êeste zoogbêestn klêne woarn en hoofzoakelik 's nachs leefdign.
D' êeste moderne groepn zoogbêestn zyn ollemolle round de zelstn tyd, in de vroege Krytperiode, met Teinolophos (Monotremata) 123 MA in Australië, Sinodelphys (Marsupialia) 125MA in China en Eomaia (Placentalia) 125 MA in China.
D' er zyn têkens dat teegn 't ende van de Juraperiode de zoogbêestn under begostn uut de nachtelike insect-etende niche groein, moa me moetn toch nog toet 't uutstervn van de dinosauriërs an 't ende van de Krytperiode voadan de zoogbêestn begostn deftig grôot te wordn.
D' indêlienge van de zoogbêestn is nog olsan controversieel. Sedert de joarn 90 van de 20e êeuwe hèn genetische techniekn getoogd dan een antal klassifikoasjies van vroeger in de twientigst' êeuwe nie hêelteganstn juuste woarn. De grotste verrassienge kwaam ot dudelik wierd dan de walvissn 't nauwste verwant woarn an de nylpeirdn, en genetisch binn'n d' ounevenhoevign laagn. Ook is 't er gebleekn dan een antal groepn die ounder Insectivora wierdn geklasseerd dêel uutmaktign van een Afrikoanse groep die de name Afrotheria wier gegeevn.
Vô mêer details zie Zoogbêestn (Taxonomie).
Zoogbêestn (Mammalia) vormn een klasse van warmbloedige, mêestol levendboarende gewervelde bêestn, die under joengn zoogn. Andere eigenschappn die de zoogbêestn dêeln zyn:
zwêetkliern; hoar; een herte mè vier kamers; drie bêentjies in 't middenôre; de neocortex in d'hersens.Zoogbêestn wordn ingedêeld in drie ounderklassn noavolgens dan z' under vôortplantn: de Monotremata (veugelbekbêeste en mierenegels) leggn eiers, de Marsupialia (budelbêestn) hèn ounderountwikkelde joungn by de gebôorte, die ton verder upgroein in de budel, en de Placentalia (ol d' andere zoogbêestn) voedn de foetus in een boarmoeder met een placenta.
D' er zyn omtrent 5400 sôortn zoogbêestn, ingedêeld in omtrent 1250 geslachtn, tusschn 135 en 150 families, en tusschn 28 en 30 ordes (noargelang de bron die geroadpleegd wordt). Olhoewel dan de mêeste zoogbêestn nog olsan klêne zoad- of insecteneters zyn die up 't land leevn, hèn ze wel een grôte verschêdenheid as een groep: d' er is veel varioatie in de manier woarup dan z' under vôortbeweegn (loopn, klemmn, groavn, zwemmn, vliegn, spriengn, ...) en wa dan z' eetn (vlêes, plantn, vis, insectn, ...). De grotste bêestn up 't land (Afrikoansn olifant) en in de zêe (blauwe vinvis) zyn olletwêe zoogbêestn.
Zoogdeers (Mammalia) zeent ne klasse van t woarmblodige, leawndwaarpende chordadeers dee't de jongn zoognt met börstvoding. Ze zeent deel van de Amniota en stoat doarmet t kortst bie veugels en reptieln.
Zoogdeers wordt oonderverdeeld in roem 5500 soortn, mear as 1250 geslachtn, roem 150 families en zowat 30 ordes. Skoonwal zoogdeers zeent ontstoan oet op de groond leawnde deers, hebt ze zik in völle soortn en moatn ontwikkeld, zo as de vleegnde vlearmuze, zwemnde walvisken, vleaisetnde roofdeers en plaantnetnde deers, zo as bv pearde. t Gröste deer ooit (blauwen vinvis) en t grötste leawnde laanddeer (savanneolifant) zeent beade zoogdeers. Zoogdeers komt allene nit vuur in de meest hardvochtige leafgebeedn.
Zoogdeers zeent waarmblodige waarvelde deers, met ne liefbedekking van hoar. Det wil nit zegn at elk zoogdeer hoar hef, mer ze hebt dr wal anleg vuur. Ze zoognt öare jongn met modermeelk, wat oet de meelkkliern keump. Doarnöast hebt ze nog zweetkliern, woermet ze wöarmte kwiet köant. Alle zoogdeers zeent leawndwaarpend, behalve de chloacadeers. Bie zoogdeers besteet n oonderkaak oet één bot, en ze hebt dree heurbeentjes.
Nit alle neumde kenmoarkn geeldt allene vuur zoogdeers; wat haainsoortn ontwikkelt nen moderkookn en veugels zeent ook woarmblodig. beaide groepn zeent vuurbeelde van saamnloopnde evolusie; de woarmblodige veugels stamt of van kooldblodige reptieln en de ontwikkeling van n moderkookn bie haain (ne oetzeundering tusken de eierlegnde knarsbeenvisken) is apart ontstoan van de zoogdeers, skoonwal t op mekaar lik. Uniek vuur zoogdeers zeent de vacht, de heurbeentjes, oonderkaak en meelk- en zweetkliern.
Zoogdeers zeent duur mekaar enömn diploiede, wat beteeknt at öare chromosoomn in paarkes vuurkomt. De ennigste oetzeunderings hierop zeent twei tetraploiede Zuud-Amerikaanse knaagdeers oet de familie van skienrotn, Tympanoctomys barrerae en Pipanacoctomys aureus. Bie zoogdeers wörd t geslacht zowat aait bepoald duur geslachtschromosoomn: vröwkes hebt twee Xchromosoomn en männekes hebt n X- en n Y-chromosoom. Oetzeunderings hierop zeent wier t vogelbekdeer, de mierneagel[1] en Tokudaia osimensis. t Totale antal chromosoomn (2n) löp slim oet een: van 2n=6 bie de Indiese muntjak (Muntiacus muntjak), n Aziaties hert, töt 2n=118 bie Dactylomys boliviensis, n Zuud-Amerikaans knaagdeer oet de familie van stekkelrotn.
Alle zoogdeers vermeardert zik duur inweandige bevruchting, woerbie nen penis t zoad in ne vagina brech. De zoadceln goat duur n baarmoderhaals en de uterus noar n eileaider, woer't duur mekaar enömn de bevruchting ook gebuurt. Skoonwal de meenderontwikkelde soortn (kloakadeers, bievuurbeeld t vogelbekdeer en n mierneagel) eier legnt, komt bie de meeste zoogdeers de jongn leawnd op de wearld. Bie buuldeers (Metatheria) zeent de jongn nog nit helemoal volgröaid en zitt (bie wat soortn) nog nen langn tied in n buul, woer't ze nog verdan köant gröain. Bie deers met nen moderkookn (placentalia) wörd n wieterontwikkeld joonk geboorn noa nen gröaitied in n baarmoder, woer t via n navvelstreng voeding en zoerstof krig.
Tusken soortn is dr n groot verskil in ontwikkeling bie de geboorte. Völle knaagdeers, kaniens en roofdeers zo as bearn, wordt naaknd en bleend geboorn in n hol. De eerste paar wekke köant ze nit boetn de verzörging van de moo. Katn en aandere roofdeers wordt ook met de oogne dichte geboorn, mer hebt wal hoar. Ook disse deers hebt verzörgning van de moo neudig, vuural um jaagn te learn. Kuddedeers, as hoofdeers baart jongn dee't volledig ontwikkeld zeent en binn t uur köant loopn. De dreagtied löp oeteen: Sminthopsis macroura jongt noa elf deage, Afrikaanse olifantn dreagnt 22 moand, zowat twee joar. Ook t antal jongn per wörp verskilt. Meansaapn, olifantn en walvisken hebt mer één joonk per keer; Virginiaanse opossums köant wal achttene töt neegnteen jongn per wörp kriegn.
Zoogdeers (Mammalia) zeent ne klasse van t woarmblodige, leawndwaarpende chordadeers dee't de jongn zoognt met börstvoding. Ze zeent deel van de Amniota en stoat doarmet t kortst bie veugels en reptieln.
Zoogdeers wordt oonderverdeeld in roem 5500 soortn, mear as 1250 geslachtn, roem 150 families en zowat 30 ordes. Skoonwal zoogdeers zeent ontstoan oet op de groond leawnde deers, hebt ze zik in völle soortn en moatn ontwikkeld, zo as de vleegnde vlearmuze, zwemnde walvisken, vleaisetnde roofdeers en plaantnetnde deers, zo as bv pearde. t Gröste deer ooit (blauwen vinvis) en t grötste leawnde laanddeer (savanneolifant) zeent beade zoogdeers. Zoogdeers komt allene nit vuur in de meest hardvochtige leafgebeedn.
Zoogdiere of Mammalia zien 'n synapside klasse vaan de stam vaan de Gewervelde diere. Tot dees klasse hure de mies oontwikkelde diere op Eerd, boe-oonder de mins.
De zoogdiere stamme aof vaan reptielechtege bieste. De lèste gemein veurawwers vaan de modern reptiele en zoogdiere leefde in 't Carboon; 't geit um de zoegeneumde Amniota. Oet hun oontwikkelde ziech de Sauropside (feitelek de reptiele wie v'r die noe kinne, entans hun gemeinsjappeleke veurawwers) en de Synapside, die nog wel hiel reptielechteg oetzaoge meh in hun gereemde al de ierste teikes vaan zoogdiere vertuinde. De ierste echte zoogdiere versjijnde in 't Trias. Welk bies es ierste heet gezoog is neet bekind; wel is 't aon te numme tot de bieste in kwestie nog eier lagte. Vivipaar zoogdiere (Theria), zoewel de veurawwers vaan de buildiere (Metatheria) es vaan de mojerkookdiere (Eutheria), oontwikkelde ziech in 't Jura.
Al deen tied waore de zoogdiere vrij klein, oonbeteikenende bieskes in de sjeem vaan dinosaurusse en aander groete reptiele. Pas in 't Cenozoïcum, nao 't oetsterve vaan die groete bieste, oontwikkelde ziech de zoogdiere tot de dominante orde die ze noe zien. Doortot 't in 't Cenozoïcum relatief kaajd is, höbbe de wermbleujetege en geïsoleerde zoogdiere e groet veurdeil bove de reptiele.
Zoogdiere kinmerke ziech door:
De mieste zoogdiere zien ouch vivipaar (de Monotremata lègke nog eier) en höbbe zweitkliere en gespecialiseerde tan. De gruutde vaan de zoogdiere löp oeterein vaan e paar centimeter tot tientalle meters. Bepaolde soorte höbbe e hoeg niveau vaan intelligentie bereik.
De zoogdiere weure allewijl miestal in drei oonderklasse en inkel tientalle ordes ingedeild. 'n Traditioneel indeiling (door modern oonderzeuk gooddeils ingehaold) is de volgende.
Zoogdiere of Mammalia zien 'n synapside klasse vaan de stam vaan de Gewervelde diere. Tot dees klasse hure de mies oontwikkelde diere op Eerd, boe-oonder de mins.
Ñuñuq nisqaqa (latin simipi: Mammalia) suphu (chukcha) millmaqarayuq uywam. Ñuñuyuqmi kaspa uñachankunata ñukñunwan ñuñuchinku. Mana runtukunata wachaspa, kawsachkaqñam wawakunata wachanku.
Runakunaqa chay hinapas ñuñuqmi kanchik.
Ch'ulla hutk'uyuq ñuñuq (Monotremata)
Wayaqayuq ñuñuq (Marsupialia)
Thaminniyuq ñuñuq (Placentalia)
Wikispecies nisqaqa qillqasqa p'anqayuqmi kay hawa: Ñuñuq
Ñuñuq nisqaqa (latin simipi: Mammalia) suphu (chukcha) millmaqarayuq uywam. Ñuñuyuqmi kaspa uñachankunata ñukñunwan ñuñuchinku. Mana runtukunata wachaspa, kawsachkaqñam wawakunata wachanku.
Runakunaqa chay hinapas ñuñuqmi kanchik.
Guhandar, guhanî an jî memikdar (Mammalia), çînek movikdar in ku mêyên wan ji bo zadpêdana zaroyên xwe di memik an guhanên xwe da şîrî çê dikin. Memikdaran mû an hirî heye, sê hestiyên biçûk di nav guhên wan a hene, di mejiyê wan da çîneka nû ya korteksê heye, didanên wan taybetmend in, xwîngerm in anko germî ya laşê wan di hundir da tiraz dibit û li goreyê germiya derdorê nahêt guhartin. Piraniya wan hevalzaro heye. Mejiyê wan germiya laşê wan û gera xwînê bi rêya dilekê çar odeyî tiraz dikit.
Di xwezayê da, nêzî 5.800 cure an tuxmên memikdaran hene ku di navbera 1.200 cins an nivşan (mirov jî ji wan in) û 152 famîle û 46 kom an tîreyan da hatine dabeşandin. Ev dabeşandina biyolojîk ya guhandaran bi riya Malkom Makkinna û Sûzan Bell hatiye danîn di sala 1997an de:[1]
Çîna Mammalia
Guhandar, guhanî an jî memikdar (Mammalia), çînek movikdar in ku mêyên wan ji bo zadpêdana zaroyên xwe di memik an guhanên xwe da şîrî çê dikin. Memikdaran mû an hirî heye, sê hestiyên biçûk di nav guhên wan a hene, di mejiyê wan da çîneka nû ya korteksê heye, didanên wan taybetmend in, xwîngerm in anko germî ya laşê wan di hundir da tiraz dibit û li goreyê germiya derdorê nahêt guhartin. Piraniya wan hevalzaro heye. Mejiyê wan germiya laşê wan û gera xwînê bi rêya dilekê çar odeyî tiraz dikit.
Žvierē (hipernorm. žėndoulē; luotīnėškā: Mammalia, lietovėškā (b.k.): Žinduoliai) īr gīvē (gīvolē), katrėi sava vākos žėnd pėino. Anėi tor kuokėtās kāli, skūra so taukās, tēpuogi anėi īr šėltakraujē, daugoms ved gīvus vākos.
Svietė īr aple 5400 žvieriū rošiū.
Τα θηλαστικά (επιστημονική ονομασία: Mammalia, γαλλ. mammifère, αγγλ. mammal, γερμ. säugetiere) είναι μία ομοταξία ομοιοθέρμων αμνιωτών. Κάποια από τα χαρακτηριστικά που τα διακρίνουν από τα άλλα αμνιωτά, τα ερπετά και τα πουλιά, είναι η ύπαρξη τριχώματος, τα τρία οστάρια του μέσου αυτιού, οι μαστικοί αδένες στα θηλυκά, και ένα νεοφλοιό (μια περιοχή του εγκεφάλου). Ο εγκέφαλος των θηλαστικών ρυθμίζει τη θερμοκρασία του σώματος και το κυκλοφορικό σύστημα, συμπεριλαμβανομένης της καρδιάς. Θηλαστικά είναι τα μεγαλύτερα ζώα στον πλανήτη, οι μπαλενόπτερες φάλαινες, καθώς και μερικά από τα πιο έξυπνα, όπως οι ελέφαντες, ορισμένα πρωτεύοντα και κάποια κητώδη. Ο βασικός τύπος σώματος είναι τετράποδο χερσαίο ζώο, αλλά μερικά θηλαστικά έχουν προσαρμοστεί να ζουν στη θάλασσα, στον αέρα, στα δέντρα, ή στα δύο πόδια. Η μεγαλύτερη ομάδα των θηλαστικών, τα πλακουντοφόρα, έχουν ένα πλακούντα που τροφοδοτεί το έμβρυο κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Το μέγεθος των θηλαστικών κυμαίνεται από 30-40 χιλιοστόμετρα (νυχτερίδα της Ταϊλάνδης) έως 33 μέτρα (γαλάζια φάλαινα).
Η ονομασία θηλαστικά ετυμολογείται από τo ελληνικό ρήμα θηλάζω κατ' αντιστοιχία της λατινικής λέξης mammalis που προέρχεται από τη λέξη mamma που σημαίνει μαστός και δόθηκε από τον Κάρολο Λινναίο το 1758. Τα θηλυκά θηλαστικά τρέφουν τα νεογνά τους με γάλα, το οποίο παράγουν από τους ειδικούς αδένες, τους μαστικούς αδένες. Γι' αυτό το λόγο ονομάζονται και μαστοφόρα. Σύμφωνα με το Mammal species of the World, το 2006 ήταν γνωστά 5.702 είδη. Αυτά ομαδοποιούνται σε 1.229 γένη, 153 οικογένειες και 29 τάξεις.[1] Το 2008 η IUCN ολοκλήρωσε μία πενταετή, 1.700 επιστημόνων Γενική Εκτίμηση των Θηλαστικών για την Κόκκινη Λίστα της η οποία καταμέτρησε 5.488 αποδεκτά είδη στο τέλος της περιόδου.[2] Σε κάποιες ταξινομήσεις, τα θηλαστικά διαιρούνται σε δύο υφομοταξίες (χωρίς να υπολογίζονται τα απολιθώματα): τα Πρωτοθήρια και τα Θηρία. Τα τελευταία διαιρούνται σε δύο ανθυφομοταξίες: τα Μεταθήρια και τα Ευθήρια.
Εκτός από τα πέντε είδη των μονοτρημάτων (ωοτόκα θηλαστικά), όλα τα σύγχρονα θηλαστικά γεννούν ζωντανά μικρά. Τα περισσότερα θηλαστικά, συμπεριλαμβανομένων των έξι πιο πλούσιων σε είδη τάξεων, ανήκουν στην ομάδα των πλακουντοφόρων. Οι τρεις μεγαλύτερες τάξεις, με φθίνουσα σειρά, είναι τα Τρωκτικά (ποντίκια, αρουραίοι, ύστριχες, κάστορες, καπιμπάρα και άλλα θηλαστικά που ροκανίζουν) τα Χειρόπτερα (νυχτερίδες) και τα Μυγαλόμορφα (μυγαλές, ασπάλακες, σωληνόδοντες). Οι επόμενες τρεις μεγαλύτερες τάξεις, βάσει της ταξινόμησης που χρησιμοποιείται, είναι τα πρωτεύοντα, τα Σαρκοφάγα (γάτες, σκύλοι, νυφίτσες, αρκούδες, φώκιες και οι συγγενείς τους) και τα Αρτιοδάκτυλα.[1] Ενώ η ταξινόμηση των θηλαστικών σε επίπεδο οικογένειας ήταν σχετικά σταθερή, διαφορετικές πραγματεύσεις σε υψηλότερα επίπεδα—υφομοταξία, ανθυφομοταξία και τάξη—εμφανίζονται σε σύγχρονα μεταξύ τους έντυπα, ειδικά για τα μαρσιποφόρα. Οι πιο πρόσφατες αλλαγές αντικατοπτρίζουν τα αποτελέσματα της κλαδιστικής αναλύσεως και της μοριακής γενετικής. Αποτελέσματα της μοριακής γενετικής, για παράδειγμα, έχουν οδηγήσει στην αποδοχή νέων ομάδων όπως τα Αφροθήρια και την εγκατάλειψη παραδοσιακών ομάδων όπως τα Εντομοφάγα.
Οι πρώιμοι συναψιδωτοί πρόγονοι των θηλαστικών ήταν σφηνακοδόντιοι πελυκόσαυροι, μία ομάδα που περιελάμβανε επίσης τον Διμετρόδοντα. Στο τέλος της Λιθανθρακοφόρου περιόδου, αυτή η ομάδα απέκλινε από την γραμμή των σαυρόψιδων που οδήγησε στα σημερινά ερπετά και πτηνά. Πριν από ποικίλες ομάδες μη θηλαστικών συναψιδωτών (μερικές φορές αναφέρονται ως θηλαστικόμορφα ερπετά), τα θηλαστικά εμφανίστηκαν την πρώιμη Μεσοζωική εποχή. Οι σύγχρονες τάξεις των θηλαστικών εμφανίστηκαν την Παλαιογενή και την Νεογενή περίοδο του Καινοζωικού αιώνα.
Τα σωζόμενα είδη θηλαστικών αναγνωρίζονται από την παρουσία ιδρωτοποιών αδένων, συμπεριλαμβανομένων αυτών που είναι ειδικευμένοι στην παραγωγή γάλακτος για να θρέψουν τα μικρά τους. Στην ταξινόμηση των απολιθωμάτων, ωστόσο, πρέπει να χρησιμοποιούνται άλλα χαρακτηριστικά, δεδομένου ότι πολλά χαρακτηριστικά δεν είναι ορατά στα απολιθώματα.
Πολλά χαρακτηριστικά που είναι κοινά σε όλα τα σωζόμενα θηλαστικά εμφανίστηκαν στα πρώτα μέλη της ομάδας:
Ως επί το πλείστον, αυτά τα χαρακτηριστικά δεν υπήρχαν στους προγόνους των θηλαστικών της τριαδικής περιόδου.
Για τους παλαιοντολόγους οι οποίοι ορίζουν τα θηλαστικά φυλογενετικώς, δεν μπορεί να τεθεί όριο στα χαρακτηριστικά που χρησιμοποιούνται για την διάκριση της ομάδας. Οποιοδήποτε χαρακτηριστικό μπορεί να είναι σχετικό με την φυλογενετική θέση του απολιθώματος. Οι παλαιοντολόγοι που ορίζουν τα Θηλαστικά στα όρια των χαρακτηριστικών, από την άλλη μεριά, πρέπει να λαμβάνουν υπ' όψιν τους μόνο τα χαρακτηριστικά που υπάρχουν στον ορισμό. H άρθρωση κάτω γνάθου-λεπιδοειδούς οστού συμπεριλαμβάνεται.
Το 1997 η συστηματική των θηλαστικών αναθεωρήθηκε ριζικά από τους Μάλκολμ Κ. Μακκέννα και Σούζαν Κ. Μπελ πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα την ταξινόμηση των Μακκέννα/Μπελ. Το βιβλίο τους Classification of Mammals above the Species Level (1997),[4] είναι το πιο αναλυτικό έργο μέχρι σήμερα της συστηματικής, των συγγενικών σχέσεων και των εμφανίσεων όλων των ταξινομικών βαθμίδων ζώντων και εξαφανισθέντων θηλαστικών, μέχρι και την βαθμίδα του γένους, μολονότι πρόσφατα δεδομένα μοριακής γενετικής αμφισβητούν μερικές υψηλότερες βαθμίδες. Οι δύο δημιουργοί εργάζονταν ως παλαιοντολόγοι στο Αμερικάνικο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας στην Νέα Υόρκη. Ο Μακκένα κληρονόμησε το σχέδιο από τον Σίμπσον και, μαζί με τον Μπελ δημιούργησαν ένα εντελώς αναβαθμισμένο ιεραρχικό σύστημα, που περιλαμβάνει ζώντες και εξαφανισμένες ταξινομικές βαθμίδες και αντικατοπτρίζει επαρκέστατα την γενεαλογία των Θηλαστικών.
Η ιεραρχική κατάταξη των Μακκέννα/Μπελ περιλαμβάνει τόσο τα ζώντα θηλαστικά όσο και τα εξαφανισμένα και εισάγει κάποιες λεπτές διακρίσεις όπως οι λεγεώνες και οι υπολεγεώνες (βαθμίδες ανάμεσα στις ομοταξίες και τις τάξεις) που είναι πιθανόν να παραλειφθούν από τους μη επαγγελματίες.
Οι εξαφανισμένες ομάδες παριστάνονται με έναν οβελίσκο (†).
Ομοταξία Θηλαστικά (Mammalia)
Τα τελευταία χρόνια, μοριακές μελέτες που βασίζονται στην ανάλυση του DNA έχουν δείξει νέες σχέσεις μεταξύ των οικογενειών των θηλαστικών. Τα περισσότερα από αυτά τα ευρήματα έχουν επίσης επικυρωθεί από την παρουσία/απουσία ρετροτρανσποζονίων. Τα πιο πρόσφατα συστήματα ταξινόμησης βάσει μοριακών μελετών έχουν προτείνει τέσσερις ομάδες πλακουντοφόρων θηλαστικών. μοριακά ρολόγια δείχνουν ότι αυτοί οι κλάδοι παρεξέκλιναν από τους παλαιούς κοινούς προγόνους τους στην Κρητιδική περίοδο, αλλά δεν έχουν ακόμη βρεθεί απολιθώματα ώστε να επιβεβαιωθεί αυτή η υπόθεση. Αυτά τα μοριακά ευρήματα συμφωνούν με την ζωογεωγραφία των θηλαστικών:
Σύμφωνα με μοριακή ανάλυση αλληλουχίας DNA, η πρώτη ομάδα που απέκλινε ήταν τα Αφροθήρια 110–100 εκατομμύρια χρόνια πριν. Τα Αφροθήρια άρχισαν να εξελίσσονται και να διαφοροποιούνται απομονωμένα στην Αφροαραβική ήπειρο. Τα Ξέναρθρα, απομονωμένα στην Νότια Αμερική, διαχωρίσθηκαν από τα Βορειοευθήρια περίπου πριν από 100-95 εκατομμύρια χρόνια. Σύμφωνα με μία άλλη αποψη, τα Ξέναρθρα έχουν στενή συγγένεια με τα Αφροθήρια, αποτελώντας τα Ατλαντογενή μία ομάδα συγγενική με τα Βορειοευθήρια. Τα Βορειοευθήρια χωρίστηκε στα Λαυρασιαθήρια και τους Ευαρχοντομυωξούς πριν από 95-85 εκατομμύρια χρόνια· και οι δύο αυτές ομάδες εξελίχθηκαν στην Λαυρασία. Μετά από δεκάδες εκατομμύρια χρόνια σχετικής απομόνωσης η Αφροαραβία συγκρούστηκε με την Ευρασία με αποτέλεσμα Αφροθήρια να μετακινηθούν στην Ευρασία και Βορειοευθήρια στην Αφρική. Η δημιουργία του ισθμού του Παναμά συνέδεσε την Νότια με την Βόρεια Αμερική, διευκολύνοντας την ανταλλαγή των ειδών θηλαστικών στην Μεγάλη Ανταλλαγή των ειδών της Αμερικής. Η παραδοσιακή άποψη ότι δεν είχαν φτάσει πλακουντοφόρα θηλαστικά στην Αυστραλασία μέχρι περίπου πριν από 5 εκατομμύρια χρόνια, όταν έφτασαν οι νυχτερίδες και τα ποντίκια, έχει αμφισβητηθεί από πρόσφατα στοιχεία και ίσως χρειάζεται να αξιολογηθεί εκ νέου. Αυτά τα μοριακά αποτελέσματα εξακολουθούν να αμφισβητούνται, επειδή δεν αντικατοπτρίζονται από μορφολογικά στοιχεία και ως εκ τούτου δεν έγιναν δεκτά από πολλούς συστηματικούς. Επιπλέον υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ρετροτρανσποζόνιακού δείκτη πως η παραδοσιακή θεωρία ότι τα Ξέναρθρα είναι η πρώτη διαίρεση των Επιθηρίων ίσως είναι σωστή. Με την θεώρηση της παλαιάς τάξης των Εντομοφάγων ως πολυφυλετική και την ορθή διαίρεσή της (σε Αφρομυγαλοειδή, Ακανθοχοιρόμορφα και Μυγαλόμορφα), η παρακάτω ταξινόμηση των πλακουντοφόρων θηλαστικών περιλαμβάνει 21 τάξεις;
Τα θηλαστικά (επιστημονική ονομασία: Mammalia, γαλλ. mammifère, αγγλ. mammal, γερμ. säugetiere) είναι μία ομοταξία ομοιοθέρμων αμνιωτών. Κάποια από τα χαρακτηριστικά που τα διακρίνουν από τα άλλα αμνιωτά, τα ερπετά και τα πουλιά, είναι η ύπαρξη τριχώματος, τα τρία οστάρια του μέσου αυτιού, οι μαστικοί αδένες στα θηλυκά, και ένα νεοφλοιό (μια περιοχή του εγκεφάλου). Ο εγκέφαλος των θηλαστικών ρυθμίζει τη θερμοκρασία του σώματος και το κυκλοφορικό σύστημα, συμπεριλαμβανομένης της καρδιάς. Θηλαστικά είναι τα μεγαλύτερα ζώα στον πλανήτη, οι μπαλενόπτερες φάλαινες, καθώς και μερικά από τα πιο έξυπνα, όπως οι ελέφαντες, ορισμένα πρωτεύοντα και κάποια κητώδη. Ο βασικός τύπος σώματος είναι τετράποδο χερσαίο ζώο, αλλά μερικά θηλαστικά έχουν προσαρμοστεί να ζουν στη θάλασσα, στον αέρα, στα δέντρα, ή στα δύο πόδια. Η μεγαλύτερη ομάδα των θηλαστικών, τα πλακουντοφόρα, έχουν ένα πλακούντα που τροφοδοτεί το έμβρυο κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Το μέγεθος των θηλαστικών κυμαίνεται από 30-40 χιλιοστόμετρα (νυχτερίδα της Ταϊλάνδης) έως 33 μέτρα (γαλάζια φάλαινα).
Η ονομασία θηλαστικά ετυμολογείται από τo ελληνικό ρήμα θηλάζω κατ' αντιστοιχία της λατινικής λέξης mammalis που προέρχεται από τη λέξη mamma που σημαίνει μαστός και δόθηκε από τον Κάρολο Λινναίο το 1758. Τα θηλυκά θηλαστικά τρέφουν τα νεογνά τους με γάλα, το οποίο παράγουν από τους ειδικούς αδένες, τους μαστικούς αδένες. Γι' αυτό το λόγο ονομάζονται και μαστοφόρα. Σύμφωνα με το Mammal species of the World, το 2006 ήταν γνωστά 5.702 είδη. Αυτά ομαδοποιούνται σε 1.229 γένη, 153 οικογένειες και 29 τάξεις. Το 2008 η IUCN ολοκλήρωσε μία πενταετή, 1.700 επιστημόνων Γενική Εκτίμηση των Θηλαστικών για την Κόκκινη Λίστα της η οποία καταμέτρησε 5.488 αποδεκτά είδη στο τέλος της περιόδου. Σε κάποιες ταξινομήσεις, τα θηλαστικά διαιρούνται σε δύο υφομοταξίες (χωρίς να υπολογίζονται τα απολιθώματα): τα Πρωτοθήρια και τα Θηρία. Τα τελευταία διαιρούνται σε δύο ανθυφομοταξίες: τα Μεταθήρια και τα Ευθήρια.
Εκτός από τα πέντε είδη των μονοτρημάτων (ωοτόκα θηλαστικά), όλα τα σύγχρονα θηλαστικά γεννούν ζωντανά μικρά. Τα περισσότερα θηλαστικά, συμπεριλαμβανομένων των έξι πιο πλούσιων σε είδη τάξεων, ανήκουν στην ομάδα των πλακουντοφόρων. Οι τρεις μεγαλύτερες τάξεις, με φθίνουσα σειρά, είναι τα Τρωκτικά (ποντίκια, αρουραίοι, ύστριχες, κάστορες, καπιμπάρα και άλλα θηλαστικά που ροκανίζουν) τα Χειρόπτερα (νυχτερίδες) και τα Μυγαλόμορφα (μυγαλές, ασπάλακες, σωληνόδοντες). Οι επόμενες τρεις μεγαλύτερες τάξεις, βάσει της ταξινόμησης που χρησιμοποιείται, είναι τα πρωτεύοντα, τα Σαρκοφάγα (γάτες, σκύλοι, νυφίτσες, αρκούδες, φώκιες και οι συγγενείς τους) και τα Αρτιοδάκτυλα. Ενώ η ταξινόμηση των θηλαστικών σε επίπεδο οικογένειας ήταν σχετικά σταθερή, διαφορετικές πραγματεύσεις σε υψηλότερα επίπεδα—υφομοταξία, ανθυφομοταξία και τάξη—εμφανίζονται σε σύγχρονα μεταξύ τους έντυπα, ειδικά για τα μαρσιποφόρα. Οι πιο πρόσφατες αλλαγές αντικατοπτρίζουν τα αποτελέσματα της κλαδιστικής αναλύσεως και της μοριακής γενετικής. Αποτελέσματα της μοριακής γενετικής, για παράδειγμα, έχουν οδηγήσει στην αποδοχή νέων ομάδων όπως τα Αφροθήρια και την εγκατάλειψη παραδοσιακών ομάδων όπως τα Εντομοφάγα.
Οι πρώιμοι συναψιδωτοί πρόγονοι των θηλαστικών ήταν σφηνακοδόντιοι πελυκόσαυροι, μία ομάδα που περιελάμβανε επίσης τον Διμετρόδοντα. Στο τέλος της Λιθανθρακοφόρου περιόδου, αυτή η ομάδα απέκλινε από την γραμμή των σαυρόψιδων που οδήγησε στα σημερινά ερπετά και πτηνά. Πριν από ποικίλες ομάδες μη θηλαστικών συναψιδωτών (μερικές φορές αναφέρονται ως θηλαστικόμορφα ερπετά), τα θηλαστικά εμφανίστηκαν την πρώιμη Μεσοζωική εποχή. Οι σύγχρονες τάξεις των θηλαστικών εμφανίστηκαν την Παλαιογενή και την Νεογενή περίοδο του Καινοζωικού αιώνα.
Имезүчеләр (лат. Mammalia) — эволюцион яктан умырткалыларның иң югары төзелешле сыйныфы. Бу — югары нерв системасының, аеруча зур ярымшарлар кабыгы алгы ми бүлегендә көчле үсеш алуында, тереләй тудыруда һәм балаларын сөт белән туендыруда, газлар алмашы өчен иң зур өслеккә ия альвеолалы үпкәләр барлыкка килү, җылы канлы булуларында чагыла. Болар барысы да имезүчеләргә төрле яшәү тирәлекләрен үзләштерергә мөмкинлек бирә.
Имезүчеләрнең тышкы билгеләре аларны башка класс вәкилләреннән аерып тора. Мондый билгеләрнең иң мөһиме — йон капламы. Ул аз санлы вәкилләрендә генә (кит, морж һәм башка су хайваннарында, коры җирдә яшәүчеләрдән бегемотта гына) булмый. Имезүчеләрнең тиресендә күп төрле бизләр: май, тир, яшь, ис, сөт бизләре бар. Имезүчеләрнең теш төзелеше дә аларны башкалардан аерып тора. Беренчедән, аларның кискеч, казык һәм урт тешләре була, ә икенчедән, алар казналыктагы ояларда — альвеолаларда утыралар. Имезүче җәнлекләр төрле азык белән тукланалар. Теш системасының төзелеше һәм тешләрнең теге яки бу типларының үсеше туклану характерына бәйле. Мәсәлән, ерткыч имезүчеләрнең (бүре, юлбарыс, сусар һ. б.) казык тешләре яхшы үскән, кимерүчеләрнең (тиен, байбак, тычкан һ. б.) — кискеч тешләре, үлән белән тукланучыларның (кәҗә, антилопа, болан һ. б.) урт тешләре нык үсеш алган.[5]
Төрле исәпләүләр буенча дөньяда биш меңнән алып 5416 га кадәр имезүче төре бар дип санала. Имезүчеләрнең төрле ландшафтларга таралган төрләре табигатьтә мөһим роль уйный. Имезүчеләрне териология фәне өйрәнә.
Имезүчеләр ике ассыйныфка бүленә: Беренчел җәнлекләр (Клоакалылар, яки Берьюллылар һәм Чын җәнлекләр (Сумкалылар һәм Плаценталылар).
Имезүчеләр (лат. Mammalia) — эволюцион яктан умырткалыларның иң югары төзелешле сыйныфы. Бу — югары нерв системасының, аеруча зур ярымшарлар кабыгы алгы ми бүлегендә көчле үсеш алуында, тереләй тудыруда һәм балаларын сөт белән туендыруда, газлар алмашы өчен иң зур өслеккә ия альвеолалы үпкәләр барлыкка килү, җылы канлы булуларында чагыла. Болар барысы да имезүчеләргә төрле яшәү тирәлекләрен үзләштерергә мөмкинлек бирә.
Имезүчеләрнең тышкы билгеләре аларны башка класс вәкилләреннән аерып тора. Мондый билгеләрнең иң мөһиме — йон капламы. Ул аз санлы вәкилләрендә генә (кит, морж һәм башка су хайваннарында, коры җирдә яшәүчеләрдән бегемотта гына) булмый. Имезүчеләрнең тиресендә күп төрле бизләр: май, тир, яшь, ис, сөт бизләре бар. Имезүчеләрнең теш төзелеше дә аларны башкалардан аерып тора. Беренчедән, аларның кискеч, казык һәм урт тешләре була, ә икенчедән, алар казналыктагы ояларда — альвеолаларда утыралар. Имезүче җәнлекләр төрле азык белән тукланалар. Теш системасының төзелеше һәм тешләрнең теге яки бу типларының үсеше туклану характерына бәйле. Мәсәлән, ерткыч имезүчеләрнең (бүре, юлбарыс, сусар һ. б.) казык тешләре яхшы үскән, кимерүчеләрнең (тиен, байбак, тычкан һ. б.) — кискеч тешләре, үлән белән тукланучыларның (кәҗә, антилопа, болан һ. б.) урт тешләре нык үсеш алган.
Төрле исәпләүләр буенча дөньяда биш меңнән алып 5416 га кадәр имезүче төре бар дип санала. Имезүчеләрнең төрле ландшафтларга таралган төрләре табигатьтә мөһим роль уйный. Имезүчеләрне териология фәне өйрәнә.
Имезүчеләр ике ассыйныфка бүленә: Беренчел җәнлекләр (Клоакалылар, яки Берьюллылар һәм Чын җәнлекләр (Сумкалылар һәм Плаценталылар).
Нимӧтчиссез (лат. Mammalia) – пода класс. Нимӧтчиссез классӧ пырӧны 5676 вид, 1,229 увтыр, 153 котыр да 29 чукӧр. Лысиныс нимӧтчиссезлӧн овлö кузянас 30—40 мм (Craseonycteris thonglongyai), а овлӧ и 33 м (Balaenoptera musculus).
Нимӧтчиссез (лат. Mammalia) – пода класс. Нимӧтчиссез классӧ пырӧны 5676 вид, 1,229 увтыр, 153 котыр да 29 чукӧр. Лысиныс нимӧтчиссезлӧн овлö кузянас 30—40 мм (Craseonycteris thonglongyai), а овлӧ и 33 м (Balaenoptera musculus).
Пӧйшуръёс (лат. Mammalia) –
Сĕтпе ӳсекенсем – çурăм шăммиллĕ чĕрчунсен класĕ. Вĕсем ытти çурăм шăммиллисенчен чĕрĕ çăвăр çавăрланипе тата çурасене сĕтпе ӳстернипе уйрăлса тăраççĕ.
Сĕтпе ӳсекенсен сывлав системи тип пырпа ӳпкерен тăрать. Ӳпкере тип пыр çулĕсем туратланса каяççĕ, пĕчĕкленсе пырса сывлăш хăмпине (альвеола) куçаççĕ. Ăна вĕтĕ юн тымаррисем карса илнĕ. Сĕтпе ӳсекенсем ытти чĕр чунсенчен чĕре карри пуррипе уйрăлса тăраççĕ. Вăл сывлав системин тĕп пайĕ шутланать.
Пӳре юн тасатакан орган. Вăл кӳлепипе нимĕç пăрçине аса илтерет, пилĕк тĕлĕнче, çурăм шăммин ик аяккипе вырнаçнă. Пӳре юн тасатса тасамарлăха шăка куçарать. Çак шĕвек шăк çулĕсемпе шăк хăмпинче пуçтарăнать. Çын организмĕнчен шăк каналĕсем пулăшнипе тухать.
Сĕтпе ӳсекенсене классификацилессине тем тĕрлĕ те туса пăхнă. Аяларах эпир вĕсенчен пĕрне илсе кăтартатпăр. Малтанхи чĕрчунсен класс айĕ:
Тискер чĕрчунсен класс айĕ:
Сĕтпе ӳсекенсем тирас тапхăрĕнче цинодотсенчен пулса кайнă.
Сĕтпе ӳсекенсем тĕнчен пур кĕтесĕсенче те тĕл пулаççĕ. Клоач йышшисене Австралипе Çĕнĕ Гвинейăра курма пулать, хутаçлисене – Австралире кăна.
Сĕтпе ӳсекенсем – çурăм шăммиллĕ чĕрчунсен класĕ. Вĕсем ытти çурăм шăммиллисенчен чĕрĕ çăвăр çавăрланипе тата çурасене сĕтпе ӳстернипе уйрăлса тăраççĕ.
Ссавцї (Mammalia) суть клас хырбетных і в сучасній добі заселяють скоро цілый світ. Їх головным споёвачім ознаком є выжыва молодят продуктом зміненых жляз у скорї, т.є. плеканя молодят, мають серсть окрім сорт кітовців, шупинавцїв і сірен (але і у них є холем у молодят) і тото, же суть теплокровны.
Ссавцї (Mammalia) суть клас хырбетных і в сучасній добі заселяють скоро цілый світ. Їх головным споёвачім ознаком є выжыва молодят продуктом зміненых жляз у скорї, т.є. плеканя молодят, мають серсть окрім сорт кітовців, шупинавцїв і сірен (але і у них є холем у молодят) і тото, же суть теплокровны.
Сысуны́ (па-лацінску: Mammalia) — кляса хрыбетных жывёлаў, асноўнай адрознай асаблівасьцю якіх зьяўляюцца жывароднасьць (за выняткам інфраклясы кляачных) і ўскормліваньне дзіцянятаў малаком. Супрацьпастаўленымі сысунам клясамі сярод хрыбетных зьяўляюцца птушкі, рыбы, паўзуны і земнаводныя. Сысуны характарызуюцца валоданьнем эндатэрміі, валасоў, наяўнасьцю трох сярэдніх костак вуха, і малочных залозаў. Большасьць сысуноў валодаюць таксама потавымі залозамі й спэцыялізаваным зуб’ем. Самая вялікая група сысуноў, пляцэнтарных, мае пляцэнту, празь якую сілкуе нашчадзтва падчас цяжарнасьці. Мозг сысуноў, з характэрнай наяўнасьцю новай кары, рэгулюецца эндатэрмічнай і крывяноснай сыстэмамі, а наяўнасьць чатырохкамэрнага сэрца спрыяе вельмі высокай хуткасьці абмену рэчываў. Сысуны маюць розныя памеры, гэтак жывёла віду Suncus etruscus зь сямейства землярыйкавых у даўжыню складае толькі 35 мм, у той час як блакітны кіт можа дасягаць 33 мэтраў у даўжыню.
Клясыфікацыя сысуноў адносна стабільна на ўзроўні клясы, аднак на ўзроўні сямейства зьмянялася дамолі часта. Многія апошнія зьмены адлюстроўваюць вынікі клядыстычнага аналізу й малекулярнай генэтыкі. Вынікі малекулярнай генэтыкі, напрыклад, прывялі да прыняцьця новых групаў, як то Afrotheria, і да адмовы ад традыцыйных групаў, як то насякомаедныя. Паводле адных клясыфікацыяў сысуны й зьвяры (па-лацінску: Theria) разглядаюцца як тоесныя, а паводле іншых зьвяры — асобная падкляса ў клясе сысуны (у які, аднак, уваходзіць пераважная большасьць сучасных відаў), які супрацьпастаўляецца падклясе першазьвяры (па-лацінску: Prototheria).
— сховішча мультымэдыйных матэрыялаў
Сысуны́ (па-лацінску: Mammalia) — кляса хрыбетных жывёлаў, асноўнай адрознай асаблівасьцю якіх зьяўляюцца жывароднасьць (за выняткам інфраклясы кляачных) і ўскормліваньне дзіцянятаў малаком. Супрацьпастаўленымі сысунам клясамі сярод хрыбетных зьяўляюцца птушкі, рыбы, паўзуны і земнаводныя. Сысуны характарызуюцца валоданьнем эндатэрміі, валасоў, наяўнасьцю трох сярэдніх костак вуха, і малочных залозаў. Большасьць сысуноў валодаюць таксама потавымі залозамі й спэцыялізаваным зуб’ем. Самая вялікая група сысуноў, пляцэнтарных, мае пляцэнту, празь якую сілкуе нашчадзтва падчас цяжарнасьці. Мозг сысуноў, з характэрнай наяўнасьцю новай кары, рэгулюецца эндатэрмічнай і крывяноснай сыстэмамі, а наяўнасьць чатырохкамэрнага сэрца спрыяе вельмі высокай хуткасьці абмену рэчываў. Сысуны маюць розныя памеры, гэтак жывёла віду Suncus etruscus зь сямейства землярыйкавых у даўжыню складае толькі 35 мм, у той час як блакітны кіт можа дасягаць 33 мэтраў у даўжыню.
Клясыфікацыя сысуноў адносна стабільна на ўзроўні клясы, аднак на ўзроўні сямейства зьмянялася дамолі часта. Многія апошнія зьмены адлюстроўваюць вынікі клядыстычнага аналізу й малекулярнай генэтыкі. Вынікі малекулярнай генэтыкі, напрыклад, прывялі да прыняцьця новых групаў, як то Afrotheria, і да адмовы ад традыцыйных групаў, як то насякомаедныя. Паводле адных клясыфікацыяў сысуны й зьвяры (па-лацінску: Theria) разглядаюцца як тоесныя, а паводле іншых зьвяры — асобная падкляса ў клясе сысуны (у які, аднак, уваходзіць пераважная большасьць сучасных відаў), які супрацьпастаўляецца падклясе першазьвяры (па-лацінску: Prototheria).
Хөхтөн нь сээр нуруутан амьтдын хүрээ бөгөөд эмэгчин нь хөх, сүүний булчирхайтай, мөн эр, эм хоёул үс, хөлсний булчирхай, дунд чихний яс зэрэгтэй болно. Хөхтөн нь ямар хэлбэрээр төрөхөөс шалтгаалан 3 гол ангид хуваагдана. Эдгээр нь: Өндөглөгч, уутат, эхсийн болно. Хөхтөн амьтан нь халуун цустай бөгөөд зүрх нь 4 тасалгаатай.
Өдгөө 1200 төрлийн, 153 овог, 29 багийн 5400 зүйл хөхтөн амьтад байна. Ихэнх нь дараах 6 том багт хамрагдана.
Цицачите (латински: Mammalia) се животни кои ги хранат своите млади со млеко. Повеќето цицачи се прекриени со влакна или крзно и повеќето имаат специјализирани заби кои им помагаат при сечењето или џвакањето на храната. Во споредба со другите ‘рбетници, цицачите имаат високоразвиен нервен систем и покажуваат интелигенција. Во цицачи спаѓаат некои од најпознатите членови на животинското царство, како мачки, кучиња, слонови и китови, а исто така и луѓето, кои се најинтелигентните животни на планетата Земја.
Со исклучок на три многу необични цицачи наречени монотреми, сите останати цицачи раѓаат живо младенче (вивипарни цицачи). Некои млади цицачи се целосно беспомошни по раѓањето, додека другите се релативно добро развиени. И покрај разликите, сите млади цицачи зависат од нивните мајки за храна и остануваат со нив додека не се оспособат за самоодбрана. Оваа блиска врска меѓу мајката и потомството дава силни фамилијарни врски и им овозможува на младите цицачи да учат имитирајќи го однесувањето на нивните родители.
Цицачите еволуирале од група на влечуги наречени терапсиди (Therapsida). Најраните вистински цицачи кои се појавиле пред 200 милиони години биле само 5 см во должина и најверојатно го поминувале поголемиот дел од својот живот на дрвјата. Овие ситни цицачи имале четири речиси еднакви нозе и остри вилици. Од тоа време, цицачите еволуирале во извонредно многу телесни облици и големини. Од околу 4.600 видови на живи цицачи, повеќето живеат на копно и голем број од нив сѐ уште се движат на сите четири нозе. Но, во модерните цицачи се вбројуваат и животни кои скокаат на две нозе, други кои живеат секогаш во вода, и трети кои можат да летаат. Овие пливачки и летачки видови ги вклучуваат најголемиот светски цицач - Синиот кит, како и најмалиот - Китиевиот лилјак. Овој ситен лилјак, откриен во 1973 во шумите на Тајланд, има големина на бумбар и тежи околу 2 гр.
Животниот век на цицачите варира исто како и нивната големина. Повеќето мали цицачи живеат помалку од година, исцрпувајќи се во текот на животот со постојана активност. За споредба, коњите можат да живеат околу 20 години, шимпанзата преку 50, а слоновите можат да доживеат и 60 години. Луѓето имаат најдолг животен век од сите цицачи, со малку индивидуи кои живеат и преку 110 години.
Цицачите се адаптирале на некои од најекстремните живеалишта на Земјата. Тие се топлокрвни или ендотермни, што значи дека ја одржуваат својата телесна температура во тесен опсег, без разлика на промените во животната средина. Белите мечки преживуваат на арктичкиот мраз, додека поларните лисици можат да спијат на снег при температури ниски до –68° C. Камилите и кенгурските стаорци живеат во пустините и можат да поднесуваат топли температури на кои многу животни од постудените живеалишта не би преживеали.
Цицачите можат да го толерираат и реткиот воздух од највисоките планини, како и разорните притисоци на океанските длабочини. Јаките, на пример, собираат храна на планинските падини при надморска височина од 6.100 м, додека китовите-кашалоти можат да нуркаат до длабочини од најмалку 2100 м, задржувајќи го здивот и преку еден час. Во цицачи спаѓаат исто така и некои од светските најголеми животински мигранти. За време на годишната миграција од арктичките води до брегот на Мексико и назад, сивиот кит може да пропатува 20.000 км.
Телото на цицачите е покриено со цврста, еластична и дебела кожа. Во неа се наоѓаат три вида жлезди и тоа: потни, лојни и млечни жлезди. Телото на цицачите е покриено со влакна - рожни творби. Влакнестата покривка претставува совршен топлински изолатор - против губење на топлината. Тоа се хомеотермни (топлокрвни животни). Покрај влакната, рожни творби сé и ноктите, канџите и копитата. Копитата ги има на врвовите на прстите кај коњот, магарето, зебрата и други животни.
Во биолошката класификација, цицачите ја образуваат една од шесте главни класи на ‘рбетни животни. Цицачите, пак, се поделени на три различни групи, или поткласи, основани на различните карактеристики.
Јајценесните цицачи (Monotremata) ја сочинуваат најмалата поткласа на цицачи со само три видови најдени во Австралија, Тасманија и Нова Гвинеја. Еден од овие е клунарот, а останатите два се клунестите ежови (ехидните). Репродуктивниот и екскреторниот систем на монотремите делат ист телесен отвор (урогенитален отвор), но посвојствена карактеристика (која ги одделува од другите цицачи) за овие животни е тоа што несат јајца. Женката клунар обично несе две или три јајца и ги инкубира во дупка која се наоѓа близу до вода. Клунестите ежови обично несат едно јајце кое мајката го инкубира во торбичка која ја формираат два слоја на кожа на нејзиниот абдомен. Кога младото излегува од јајцето, тоа се храни со млеко, цицајќи го од специјална млечна дамка на долната страна на мајката.
Втората поткласа на цицачи ги вклучува торбарите (Marsupialia). Овие цицачи раѓаат живо младенче, но тоа се раѓа додека е сѐ уште во многу неразвиен стадиум. Тие го довршуваат својот развој во специјална торбичка на мајкиниот абдомен, хранејќи се со млеко кое го добиваат од нејзините брадавици. Кај некои торбари, торбичката е мала, а малечкото подоцна излегува од неа. Кај други таа е голема торба и малечкото е целосно собрано во неа.
Постојат околу 250 видови на торбари кои можат да се најдат на различни живеалишта. Околу две третини од нив живеат во Австралија, Тасманија или Нова Гвинеја, каде еволуирале во најразлични форми, вклучувајќи растенојади како кенгурите, коалите и вомбатите, како и животни од типот на бандикутите и куолите, кои имаат остри заби и се хранат со инсекти и други без‘рбетници. Остатокот од торбарите живее во Америка. Претставени се со околу 70 различни видови на опосуми.
Третата поткласа на цицачи, наречени плацентали, вклучува околу 4.300 видови, правејќи ја најголема од сите три мамалиски групи. За разлика од младите торбари, младите плацентални цицачи поминуваат долг период на развој во телото на мајката пред породувањето. Затоплени и заштитени во мајкината матка, неродените млади се исхрануваат од страна на еден сунѓерест орган наречен плацента, кој впива хранливи материи од крвта на мајката и ги пренесува до животното во развој. Подоцна младиот плацентален цицач се раѓа и обично е целосно оформен, иако може да нема крзно или функционални очи или пак заби.
Биолозите ги класифицираат плаценталните цицачи во околу 19 групи наречени редови. Најголемата група, со околу 1.500 видови, ги содржи глодачите како стаорците, глувците, вервериците и морските прасиња. Друга главна група на цицачи, со околу 1000 видови, ги содржи лилјаците. Инсектојадните лилјаци начелно се мали животни, но некои овошјејадни видови имаат распон на крилјата од преку 1,5 м.
Повеќе големи предаторски копнени цицачи припаѓаат на групата на ѕверови (Carnivora), која содржи околу 240 видови. Некои од овие животни, како лавовите и волците, ретко јадат нешто друго освен месо, но други, особено мечките, имаат поразновидна исхрана. Разновидната исхрана е честа и во друга група на цицачи - приматите. Во примати спаѓаат животни како лемури, мајмуни и луѓето, а повеќето од 230 видови живеат на дрвја.
Светските големи растенојадни цицачи се поделени на две главни групи. Една група, наречена група на парнокопитни, се состои од животни како свиња, елен, говедата и антилопа кои имаат копита со ист број на прсти. Другата, многу помала група се непарнокопитните, каде спаѓаат коњите, тапирите и носорозите, кои имаат непарен број на прсти.
Некои цицачи се адаптирале на живот во вода. Фоките, во кои спаѓаат морските лавови и моржевите, можат да спијат и да се хранат на отворениот океан, но мораат да се вратат на копно за да се размножуваат. Манатиите и дугонгите се големи, растенојадни цицачи кои целиот свој живот го поминуваат во водата. Китовите, вклучувајќи ги големиот син кит и делфините, се добро приспособени како брзи океански предатори. Сепак, како и другите цицачи, водните ќе се удават ако не ја достигнат површината за да дишат воздух од атмосферата.
Во усната празнина се наоѓаат забите кои се сместени на вилиците, во посебни отвори - алвеоли. Формата и бројот на забите кај цицачите зависи од начинот на исхраната. Главно разликуваме три вида заби: секачи (предни) кои служат за сечење на храната - најразвиени секачи имаат гризачите: зајакот, верверичката, дабарот и други. Кучешките заби служат за раскинување на пленот, а најразвиени заби имаат ѕверовите: мачката, лавот, тигарот, рисот и др. Предкатници и катници - служат за ситнење на храната. Во устата цицачите имаат три пара плунковидни жлезди кои излачуваат плунка со која се натопува храната. Други органи за варење се: грло, хранопроводник, желудник, дванаестопалачно црево, тенко и дебело црево и анален отвор. Жлезди што го помагаат варењето на храната се црниот дроб и панкреасот.
Желудникот на преживарите (овцата, козата, говедото,антилопата) е поделен на четири дела: со нежваканата храна прво се полни најголемиот дел од желудникот - бураг, а при преживувањето преку капурата, дел по дел од храната се враќа во устата каде се жвака. Потоа храната се враќа во третиот дел од желудникот - листенецот и на крајот оди во четвртиот дел - сириштето. Во сириштето храната се натопува со желудечниот сок во кој има ензими, со чија помош се врши хемиско разложување на органските материи од храната. Од желудникот храната преминува во цревата. Понатамошното варење на храната во цревата се врши исто како и кај другите цицачи.
MammaliaЦицачите (латински: Mammalia) се животни кои ги хранат своите млади со млеко. Повеќето цицачи се прекриени со влакна или крзно и повеќето имаат специјализирани заби кои им помагаат при сечењето или џвакањето на храната. Во споредба со другите ‘рбетници, цицачите имаат високоразвиен нервен систем и покажуваат интелигенција. Во цицачи спаѓаат некои од најпознатите членови на животинското царство, како мачки, кучиња, слонови и китови, а исто така и луѓето, кои се најинтелигентните животни на планетата Земја.
Со исклучок на три многу необични цицачи наречени монотреми, сите останати цицачи раѓаат живо младенче (вивипарни цицачи). Некои млади цицачи се целосно беспомошни по раѓањето, додека другите се релативно добро развиени. И покрај разликите, сите млади цицачи зависат од нивните мајки за храна и остануваат со нив додека не се оспособат за самоодбрана. Оваа блиска врска меѓу мајката и потомството дава силни фамилијарни врски и им овозможува на младите цицачи да учат имитирајќи го однесувањето на нивните родители.
Цицачите еволуирале од група на влечуги наречени терапсиди (Therapsida). Најраните вистински цицачи кои се појавиле пред 200 милиони години биле само 5 см во должина и најверојатно го поминувале поголемиот дел од својот живот на дрвјата. Овие ситни цицачи имале четири речиси еднакви нозе и остри вилици. Од тоа време, цицачите еволуирале во извонредно многу телесни облици и големини. Од околу 4.600 видови на живи цицачи, повеќето живеат на копно и голем број од нив сѐ уште се движат на сите четири нозе. Но, во модерните цицачи се вбројуваат и животни кои скокаат на две нозе, други кои живеат секогаш во вода, и трети кои можат да летаат. Овие пливачки и летачки видови ги вклучуваат најголемиот светски цицач - Синиот кит, како и најмалиот - Китиевиот лилјак. Овој ситен лилјак, откриен во 1973 во шумите на Тајланд, има големина на бумбар и тежи околу 2 гр.
Животниот век на цицачите варира исто како и нивната големина. Повеќето мали цицачи живеат помалку од година, исцрпувајќи се во текот на животот со постојана активност. За споредба, коњите можат да живеат околу 20 години, шимпанзата преку 50, а слоновите можат да доживеат и 60 години. Луѓето имаат најдолг животен век од сите цицачи, со малку индивидуи кои живеат и преку 110 години.
Цицачите се адаптирале на некои од најекстремните живеалишта на Земјата. Тие се топлокрвни или ендотермни, што значи дека ја одржуваат својата телесна температура во тесен опсег, без разлика на промените во животната средина. Белите мечки преживуваат на арктичкиот мраз, додека поларните лисици можат да спијат на снег при температури ниски до –68° C. Камилите и кенгурските стаорци живеат во пустините и можат да поднесуваат топли температури на кои многу животни од постудените живеалишта не би преживеали.
Цицачите можат да го толерираат и реткиот воздух од највисоките планини, како и разорните притисоци на океанските длабочини. Јаките, на пример, собираат храна на планинските падини при надморска височина од 6.100 м, додека китовите-кашалоти можат да нуркаат до длабочини од најмалку 2100 м, задржувајќи го здивот и преку еден час. Во цицачи спаѓаат исто така и некои од светските најголеми животински мигранти. За време на годишната миграција од арктичките води до брегот на Мексико и назад, сивиот кит може да пропатува 20.000 км.
Телото на цицачите е покриено со цврста, еластична и дебела кожа. Во неа се наоѓаат три вида жлезди и тоа: потни, лојни и млечни жлезди. Телото на цицачите е покриено со влакна - рожни творби. Влакнестата покривка претставува совршен топлински изолатор - против губење на топлината. Тоа се хомеотермни (топлокрвни животни). Покрај влакната, рожни творби сé и ноктите, канџите и копитата. Копитата ги има на врвовите на прстите кај коњот, магарето, зебрата и други животни.
Шэры́пӀхэр (лат-бз. Mammalia) — джабэрыӀэ псэушъхьэ классым ящыщхэ, гулъытэгъу адрей псэушъхьэхэм зэрамыхьчхэр зэрылъхуэмрэ (прототериэхэм лат-бз. Prototheria щымыхъукӀэ) я быныр шэкӀэ зарыпӀымрэ. Дунейпсом къызэралъытэмкӀэ шэрыпӀ лӀэужьыгъу тетыр 5000 къыщыкӀэдзауэ 5400 нэсу ходиз.
Классификациэ гуэрэхэм шэрыпӀхэмрэ териэхэмрэ (лат-бз. Theria) зыуэ къалъытэ, адрейхэм териэхэр хуиту къыхагъэкӀхэ шэрыпӀ классым, прототериэхэм пагъэувху.
Зэрылъхуэмрэ шэкӀэ я быныр зэрапӀымрэ щымыхъукӀэ шэрыпӀхэм иджыри гулъытыгъуэ бжыгъэ яхэлъхэ. А гулъытыгъуэхэм ящыщ пэмыкӀ джабэрыӀэ гуп гуэрэхэми яхэлъ, гулъытыгъуэ гуэрэхэр згуэрэм хэмылъынкӀи хъун, ауэ зэрыз гулъытыгъуэхэр зыми емыхьчу щытхэ, абыхэм ящыщхэр:
Шэрыпхэм я джабэр тхууэ зэхокӀыр — пщэ лъэныкъуэ, бгъэ лъэныкъуэ, бгы, тхыцӀэ, кӀапэ джоуэ. Джейхэм къуэдейхэм тхыцӀэ лъэныкъуэ яӀэкъым. Пщэ лъэныкъуэр нэхъыбэм джабэкъумщиблу зэфӀэт. Бгъэм 10-24 хуэдиз, бгым 2 щыкӀэдзауэ 9 нэсыфыну, тхыцӀэм 1-9 нэс. КӀапэ къуэдем ину я бжыгъэр зэщхьэщыкӀыу здэщытыр - 4 щыкӀэдзауэ (нумин гуэрэхэмрэ цӀыхухэмрэ) 46 нэгъунэ.
Дзажьэ къумщхьэжъхэр бгъэ лъэныкъуэм и къумшъхьэ къуэдейхэм яфӀэтхэ, гупэмкӀэ бгъэ къумшъхьэмкӀэ зэрыубыдауэ щытхэ.
ШэрыпӀхэм я Ӏэпкъхэр зекӀуэным, ерсыным, лъэтэным, убыдыным шъхьэкӀэ къагъэсэбэпыр. Дамэкъумшъхьэр кӀэщӀу щыт. Ӏэр - Ӏэпшъэ, Ӏэгу, Ӏэхъуамбэхэр джоуэ зэфӀэт. Ӏэпшъэр къумщъхьиблу зэфӀэт, тӀууэ зэкӀэлъыкӀуэху. Ӏэгум и къумшъхьэхэм я бжыгъэр Ӏэхъуамбэхэм я бжыгъэм тохуэ, тхум фӀэкӀкъым. Ӏэхъуамбэшхуэр къумшъхьитӀу щыт, адрейхэр щыуэ зэфӀэтхэ. Джейхэм я къумшъхьэбжыгъэр нэхъыбу щыт.
Лъэпкъ лъэныкъуэм шэрыпӀхэм я нэхъыбэм шхужъ къумшъхьэр нэхъ кӀэкӀыу щыт лъэм нэхърэ.
ШэрыпӀхэм я жышэн зэфӀэтыкӀэр къурмэкъейрэ тхьэмбылхэмрэ джоуэ зэхэтхэ. Тхьэмбылхэр адрейхэм яхэм зэремыхьчу щытыр я бронхэхэр ину зэкӀэкӀауэ зэрщытхэр, нэхъ пакӀэдыду щытхэр абыхэм бронхилхэра. Абыхэм я кӀапэхэм пӀакӀэ чэмбырхэр хэт - алвеолэхэр, капилархэр бжыгъу ятету. Диафрагмэр нэхъ къыхэщ гулъытэгъу щыт шэрыпӀхэм я Ӏэплъэпкъым, жышэным пӀэшхуэ иӀыгъу.
ШэрыпӀхэм я гур шъхьиплӀу щыт. Сэмэгурабгъурэ ижьырабгъу ныбалъитӀ иӀу, абыхэм пэмыкӀыу сэмырабгъу, ижьырабгъу гупэщылъитӀ. Гушъхьэхэр, лъырыжэхэр гум и валвиэхэмкӀэ зэпхауэ щытхэ. Гум кӀыфэм хелъхьэр оксигенрэ хуэныкъуэ псымхэмрэ, зэрӀыгъыным пылъу. Артериэхэм я гъунэхэр быду щыт, жьейхэм кӀуцӀ валвиэхэр яӀэ. ШэрыпӀхэм зы сэмэгу гъэч аортэм еуэ яӀэ.
ШэрыпӀхэм я шхалъэ зэфӀэтыкӀэр шхалъэ кӀэтӀи тракту щыт - щӀэпс, жэм щыкӀидзу анусым нэсыр. Шхалъэ зэфӀэтыкӀэм хэтхэр: жэ, Ӏупс гландхэр, къурмакъеир, шхалъэр, кӀэтӀир анусыр джоуэ.
ШэрыпӀхэм я нэхъыбэм дзэ яӀут (джей гуэрэхэм, щындырхъуэхэм, хъумпӀэцӀэджышхэм щымыхъукӀэ). Дзэхэр жэгъукъумщхьэм, угъуэнауэ хэтхэ. Дзэхэр плъыуэ зэщхьэщокӀхэ: пэрытхэр, джанхэр, лъыжьхэр, лъэбжьэгъухэр джоуэ.
Ӏусыр жэм ихьа нэуж, дзэкӀэ "мэхьэдж". Яужым Ӏупс хохуэ, Ӏупс гландхэм къахэкӀым. Абым нэхъ кӀэх ешъыр и егъэнтӀрэхынымрэ, тэмакъым ехынымрэ. Ӏупс гландхэр фӀыуэ зэфӀэту щытыр былымхэм. Къапштэмэ жэмым зы жэшмахуэм Ӏупсу литрэ 60 хуэдиз къыхегъэкӀыр. Псэушъхьэ куэдхэм я Ӏупсыр антисептик шъхьэпэгъу щыт.
Тэмакъым пхырыкӀа яуж Ӏусыр шхалъэм йохьэ.
ШэрыпӀхэм я нэхъыбэм шхалъэр зышъхьу щыт. Ауэ былымхэм: жэмхэм, бжэнхэм, мэлхэм я шхалъэр шъхьэбжыгъу щыт.
Япэрей джабэрыӀэ шӀым щыпсо хъуахэр амниотхэрат. тхьэмбыл яӀу, лъапэ якӀэту. Амниотхэм я джэдыкӀэхэм кӀуэцӀ мембранэхэр яӀэ, якӀуэцӀым илъ шырым жьы ирагъэшэфу псыми къыхэнэху. ЗэрыхъуамкӀэ амниотхэм я джэдыкӀэхэр шӀыми къагъэнэфыну щытт, амфибиэхэм яхэр псым хэмылъу мыхъу.
Япэрей амниотхэр къыщежьа хъуныр Карбониферум зэманыгъуэм (лат-бз. Aevum Carboniferum). ШӀы зтехьэхэтэр нэкӀыу щытакъым, абыхэм нэхъ пасу псым къыхэкӀауэ пэмыкӀ псэушъхьэхэр щыпсот, хьэпӀацӀэхэмрэ пэмыкӀ джабэншэхэмрэ, къэкӀыгъэхэмрэ лъэхъцхэмрэ джоуэ. Илъэс милыуан зытӀущкӀэ гулъытыгъуэшхуитӀ къохъур амниотхэм ядежь, зэшъхьэщокӀхэ: синапсидхэр джоуэ, шэрыпӀхэр зыхэтхэр; сауропсидхэр джоуэ - щындырхъуэхэр, блэхэр, динозавырхэр, бзухэр.
|--Eothyridi |---------------------------------------------------Caseasauri--| | |--Caseidae | |------------------------------------------------Varanopseidae |--Eupelycosauria--| | |---------------------------------------------Ophiacodontidae |--| | |------------------------------------------Edaphosauridae |--| | |-----------------------Haptodus |--Sphenacodontia--| | |--------------------Palaeohatteria |--| | |-----------------Pantelosaurus |--| | |--------------Cutleria |--| |-----Sphenacodontoidea | / / Therapsida Sphenacodontidae | ----------------------------------------------------- / | | | Biarmosuchia Eotitanosuchia Dinocephalia Anomodontia Theriodontia | ------------------------------------------ / | Cynodontia Therocephalia Gorgonopsia | | |--- Diviniidae | |--- Procynosuchidae | |--- Galesauridae | |--- Thrinaxodontidae | |--- Cynognathidae | |--- gonfodontes | |--- Chiniquodontidae | |--- Probainognathidae | |--- Tritheledontidae (Ictidosauria) | |--- Mammalia
ШэрыпӀ псэушъхьэхэм класификациэ бжыгъэ яӀэ. Мыбдежым итхар абыхэм ящыщ зы къуэдейра. Абым, шэрыпӀхэм я классыр классхэкӀитӀу гуэша, инфраклассу хы, гуп бжыгъу.
КлассхэкӀ прототериэхэр:
КлассхэкӀ териэхэр:
Шэры́пӀхэр (лат-бз. Mammalia) — джабэрыӀэ псэушъхьэ классым ящыщхэ, гулъытэгъу адрей псэушъхьэхэм зэрамыхьчхэр зэрылъхуэмрэ (прототериэхэм лат-бз. Prototheria щымыхъукӀэ) я быныр шэкӀэ зарыпӀымрэ. Дунейпсом къызэралъытэмкӀэ шэрыпӀ лӀэужьыгъу тетыр 5000 къыщыкӀэдзауэ 5400 нэсу ходиз.
Классификациэ гуэрэхэм шэрыпӀхэмрэ териэхэмрэ (лат-бз. Theria) зыуэ къалъытэ, адрейхэм териэхэр хуиту къыхагъэкӀхэ шэрыпӀ классым, прототериэхэм пагъэувху.
Һөтимәрҙәр, имеҙеүселәр, йәки Йәнлектәр (лат. Mammalia) — балаларын һөт менән туҡландыра торған умыртҡалы хайуандар класы.
Латинса атамаһы Mammalia («mamma» — "түш грудь һәм елен ")[1] барлыҡ имеҙеүселәрҙә лә һөт биҙҙәренең булыуы сәбәпле бирелгән исем[2].
Имеҙеүселәр класын өйрәнеүсе махсус фән териология (маммалиология) тип атала[3].
Имеҙеүселәрҙең 4,5 меңгә яҡын төрө билдәле. Рәсәйҙә сама менән 380 төр имеҙеүсе тереклек итә.
Башҡортостан биләмәләрендә алты отрядҡа ҡараған 83 төр имеҙеүсе (40 төрө ҡиммәтле тиреле йәнлек) барлығы асыҡланған.
Имеҙеүселәр Ер шарының бөтөн материктарында, океан һәм диңгеҙҙәрҙә таралған.
Имеҙеүселәрҙең аяҡтары, һөйрәлеүселәрҙәге кеүек, тәндең ян-яҡтарында түгел, ә кәүҙәһе аҫтында урынлашҡан. Шунлыҡтан уларҙың тәне ергә тейеп тормай. Имеҙеүселәр табандарына, устарына йәки тырнаҡлы бармаҡтарына баҫып йорой.
Һығылмалы муйыны башының бик хәрәкәтсән булыуына булышлыҡ итә. Ауыҙҙары хәрәкәтсән өҫкө һәм аҫҡы ирендәр менән сикләнғән. Ауыҙ өҫтөндә тышҡы ике танау тишеге урынлашҡан.
Өҫкө һәм аҫҡы күҙ ҡабаҡтары яҡшы үҫешкән. Өсөнсө күҙ ҡабағынан (йомғос ярынан) рудимент ҡына ҡалған.
Бөтә хайуандар араһында имеҙеүселәрҙең генә хәрәкәтсән тышҡы ҡолағы — ҡолаҡ япрағы бар.
Имеҙеүселәрҙең тиреһе ныҡ һәм һуҙылмалы. Күпселек йәнлектәрҙә тирелә төктәрҙең төбө урынлашҡан. Төктәр умыртҡалы хайуандарҙың был класына хас булған йөн япмаһын барлыҡҡа килтерә. Йыуан һәм оҙон төктәрҙе — шыртты (ҡылды) һәм ҡыҫҡараҡ, йомшаҡ төктәрҙе — мамыҡты айырып йөрөтәләр.
Ҡаты, ныҡ шырт мамыҡты һәм тирене зарарланыуҙан һаҡлай. Эсендә һауа күп була торған мамыҡ тәндең йылыһын яҡшы тота.
Шырттан һәм мамыҡтан тыш, йәнлектәр тәнендә эре төктәр — тейеп һиҙеү ағзалары үҫә.
Имеҙеүселәрҙең төктәре, ҡоштарҙың ҡауырһындары һәм һөйрәлеүселәрҙең тәңкәләре кеүек, мөгөҙ матдәнән тора.
Коштар төләгән кеүек, имеҙеүселәр йылына ике тапҡыр йөнөн (баҡтаһын) ҡоя: төктәренең бер өлөшө ҡойола һәм яңылары менән алмашына.
Төктөң төбө махсус төк муҡсаһында була. Йәнәш урынлашҡан май биҙҙәренең көпшәләре ошо муҡсаға асылып тора. Май биҙҙәренән бүленеп сыҡҡан матдәләр тирене һәм төктәрҙе майлап тора. Шунлыҡтан улар һығылмалы була һәм һыуҙа еүешләнмәй.
Күпселек йәнлектәрҙең тиреһендә тир биҙҙәре лә урынлашҡан. Тир, тән өҫлөгөнән парға әйләнеп, уны һыуытып тора. Тир менән бергә тәндән тоҙҙоң һәм бәүелсәнең артыҡ өлөшө лә сығарыла. Шулай итеп, тир биҙҙәре өҫтәмә бүлеп сығарыу ағзалары ролен үтәй
Имеҙеүселәрҙең бармаҡ остарында мөгөҙ матдәнән торған тырнаҡтары йәки тояҡтары урынлашҡан. Шулай уҡ, ҡайһы бер имеҙеүселәрҙә мөгөҙ матдә үҫентеләре баштарында (мәҫ. носорогтарҙың, антилопаларҙың, һыйыр малының мөгөҙҙәре) йәки ҡойроҡтарында (мәҫәлән, ҡомаҡтарҙың мөгөҙ матдәнән тороусы тәңкәләре) барлыҡҡа килә.
Имеҙеүселәрҙең һөлдәһе, башҡа умыртҡалы хайуандарҙағы кеүек үк, бүлектәрҙән тора. Йәнлектәрҙең баш һөйәге мейе ҡумтаһының байтаҡ ҙурыраҡ булыуы менән айырыла. Был баш мейеһенең ҙур күләмле булыуына бәйле.
7 муйын умыртҡаһы булыу имеҙеүселәр өсөн бик хас үҙенсәлек. Оҙон муйынлы жирафта ла, муйыны булмаған киттарҙа ла муйын умыртҡалары бер үк һанда.
Күкрәк умыртҡалары (ғәҙәттә, улар 12—15) ҡабырғалар һәм күкрәк һөйәге менән бергә күкрәк ситлеген барлыҡҡа килтерә.
Бил бүлегенең ҙур умыртҡалары бер-береһе менән хәрәкәтсән тоташҡан. Был бүлектә кәүҙә бөгөлә һәм турая ала.
Төрлө төрҙәрҙә бил умыртҡаларының һаны төрлөсә (2—9), эттә улар 6. Умыртҡаларҙың һигеҙгүҙ һөйәге бүлеге (3—4 умыртҡанан тора) һәм таз һөйәктәре менән бергә ҡушылып үҫкән.
Ҡойроҡ бүлегенең умыртҡалары һаны (өстән алып бер нисә тиҫтәгә тиклем) ҡойроҡ оҙонлоғона бәйле.
Имеҙеүселәрҙең алғы аяҡтары билбауы ике ҡалаҡ һөйәгенән, уларға ҡушылып үҫкән ике ҡарға һөйәгенән һәм ике умрау һөйәгенән тора. Аяҡтарын бер яҫылыҡта (алға, артҡа) ғына хәрәкәтләндереүсе имеҙеүселәрҙә умрау һөйәктәре үҫешмәгән.
Артҡы аяҡтар билбауы өс пар таз һөйәгенән төҙөлгән. Имеҙеүселәрҙең һәм һөйрәлеүселәрҙең аяҡ һөлдәләре оҡшаш. Ә төрлө хайуандарҙың аяҡ төҙөлөшөндә булған айырма, уларҙың йәшәү шарттарына бәйле.
Имеҙеүселәрҙең бер төрҙәре ер өҫтөндә йәшәү рәүешен үҙләштергән һәм тиҙ йүгереүгә яйлашҡан (тояҡлылар, бүре, ҡуян).
Йәиһә, һыйыныу урынын ерҙә тапкан (бурһыҡ, йомран); башҡалары ағаста йәшәүгә күскән (тейен, һыуһар).
Өсөнсөләре һауаға күтәрелгән, һәм уларҙың алғы ослоҡтары ҡанатка әүерелгән (ярғанат).
Дүртенселәре ер аҫтында йәшәү рәүеше алып бара — уларҙың күреү һәләте шаҡтай дәрәжәлә редукциялашҡан һәм ҡайһы бер органдары тупраҡта йөрөү юлдары ҡаҙыуға яйлашҡан (һуҡыр сысҡан, ҡыр сысҡандары).
Имеҙеүселәр араһындағы тирә-йүн менән тығыҙ бәйләнештә булған төрҙәр бар (йофар, ҡама, ондатра). Тейен, ҡуян, төлкө, һыуһар һ.б. ҡиммәтле тиреле хайуандар промысел әһәмиәтенә эйә.
Ярғанаттар, ер сысҡандары, йәтсә һәм һәм башҡа зарарлы бөжәктәрҙе, кимереүселәрҙе юҡ итәләр. Ҡайһы бер төрҙәре (күп кенә кимереүселәр һәм тояҡлылар) үҫемлекселеккә, урман хужалығына һәм башҡа зыян килтереүе мөмкин. Күп кенә имеҙеүселәр (мәҫәлән, кимереүселәр) ҡурҡыныс ауырыу (сума, туляремия) тыуҙырыусыларҙы таратыусы һәм йоҡтороусылар.
Башҡортсаға тәржемә. Мырҙаҡаев Ф. С., Мырҙаҡаева Д. Ғ., 1990
Һөтимәрҙәр, имеҙеүселәр, йәки Йәнлектәр (лат. Mammalia) — балаларын һөт менән туҡландыра торған умыртҡалы хайуандар класы.
Латинса атамаһы Mammalia («mamma» — "түш грудь һәм елен ") барлыҡ имеҙеүселәрҙә лә һөт биҙҙәренең булыуы сәбәпле бирелгән исем.
Имеҙеүселәр класын өйрәнеүсе махсус фән териология (маммалиология) тип атала.
Имеҙеүселәрҙең 4,5 меңгә яҡын төрө билдәле. Рәсәйҙә сама менән 380 төр имеҙеүсе тереклек итә.
Башҡортостан биләмәләрендә алты отрядҡа ҡараған 83 төр имеҙеүсе (40 төрө ҡиммәтле тиреле йәнлек) барлығы асыҡланған.
Имеҙеүселәр Ер шарының бөтөн материктарында, океан һәм диңгеҙҙәрҙә таралған.
ज्या प्राण्याला स्तन आहे तो सस्तन प्राणी होय.
उष्ण रक्ताचे, पाठीचा कणा असलेले, शरीरावर स्वेद (घाम) व दुग्ध (दूध) ग्रंथी (स्तन) असणारे प्राणी.
हे प्राणी जन्मल्यानंतर काही दिवस त्यांचे पोषण आईच्या दुधावर होते.
उदा. माणूस, मांजर, वटवाघूळ
सस्तन प्राण्यांची श्रेणीनुसार यादी
सस्तन प्राण्यांमध्ये मांसाहारी, कीटाहारी, शाकाहारी, कुरतडणारे (कृंतक) प्राणी असे विविध प्राणी आहेत.
ज्या प्राण्याला स्तन आहे तो सस्तन प्राणी होय.
उष्ण रक्ताचे, पाठीचा कणा असलेले, शरीरावर स्वेद (घाम) व दुग्ध (दूध) ग्रंथी (स्तन) असणारे प्राणी.
हे प्राणी जन्मल्यानंतर काही दिवस त्यांचे पोषण आईच्या दुधावर होते.
उदा. माणूस, मांजर, वटवाघूळ
স্তন্যপায়ী হৈছে মেৰুদণ্ডী উপ-পৰ্বৰ অন্তৰ্গত জীৱ প্ৰজাতি। অন্য মেৰুদণ্ডী চৰাই আৰু সৰিসৃপৰ লগত থকা স্তন্যপায়ীৰ প্ৰধান পাৰ্থক্যসমূহ হৈছে, দেহত থকা নোম, মধ্য কৰ্ণৰ তিনিডাল হাড়, স্তন্য গ্ৰন্থী, আৰু মগজুৰ নিঅ'কৰ্টেক্স। স্তন্যপায়ীৰ মগজুৱে দেহৰ উষ্ণতা আৰু চাৰিটা কোঠালিৰ হৃদযন্ত্ৰকে ধৰি ৰক্ত পৰিবহন তন্ত্ৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে।
পৃথিৱীৰ আটাইতকৈ বৃহতাকাৰ প্ৰাণীবোৰ স্তন্যপায়ীৰ অন্তৰ্ভূক্ত, যেনে বৃহৎ তিমি মাছবোৰ। ইয়াৰোপৰি হাতী, মানুহকে ধৰি কিছুমান প্ৰাইমেট আদি বুদ্ধিমান প্ৰাণীবোৰো স্তন্যপায়ীৰ অন্তৰ্গত।
স্তন্যপায়ীবোৰ চাৰিটা পদযুক্ত স্থলজ প্ৰাণী, কিন্তু কিছুমান স্তন্যপায়ী সমুদ্ৰ, বায়ু আৰু গছতো পোৱা যায় বা কিছুমানৰ মাত্ৰ দুটা ভৰিহে থাকে। স্তন্যপায়ীৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ গোটটো হৈছে প্লেচেণ্টেলছ, গৰ্ভাশয় থাকে, যিয়ে গৰ্ভাৱস্থাত সন্তানক আহাৰৰ যোগান ধৰে।
স্তন্যপায়ীবোৰ ৩০-৪০ মিমি (১.২-১.৬ ইঞ্চি)ৰ বাদুলিৰ পৰা ৩৩ মিটাৰ (১০৮ ফুট)ৰ নীলা তিমিলৈকে হ'ব পাৰে। সকলো মাইকী স্তন্যপায়ীয়ে সিহঁতৰ সন্তানক স্তন্য গ্ৰন্থীৰ পৰা নিঃসৰণ হোৱা দুগ্ধ পান কৰাই। মেমেল স্পেছিছ অৱ দ্য ওৱৰ্ল্ডৰ মতে, ২০০৬ চনত ৫,৪১৬ টা প্ৰজাতিৰ স্তন্যপায়ীৰ সম্পৰ্কে জনা গৈছিল। ইহঁতক ১,২২৯ টা গণ, ১৫৩ টা পৰিয়াল আৰু ২৯ টা বৰ্গত বিভক্ত কৰা হৈছে।
ਥਣਧਾਰੀ (ਵਰਗ Mammalia /məˈmeɪli.ə/) ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਪਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਥਣਾਂ 'ਚੋਂ ਨਿੱਕਲਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਭੁਜੰਗੀਆਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਵਾਲਾਂ, ਕੰਨ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਹੱਡੀਆਂ, ਥਣਾਂ ਅਤੇ ਨਿਓਕੌਰਟੈਕਸ (ਦਿਮਾਗੀ ਹਿੱਸਾ) ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਸਰੀਰ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ ਦਿਲ ਸਮੇਤ ਲਹੂ ਦੇ ਦੌਰੇ ਨੂੰ ਦਰੁਸਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
ਥਣਧਾਰੀ (ਵਰਗ Mammalia /məˈmeɪli.ə/) ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਪਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਥਣਾਂ 'ਚੋਂ ਨਿੱਕਲਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਭੁਜੰਗੀਆਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਵਾਲਾਂ, ਕੰਨ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਹੱਡੀਆਂ, ਥਣਾਂ ਅਤੇ ਨਿਓਕੌਰਟੈਕਸ (ਦਿਮਾਗੀ ਹਿੱਸਾ) ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਸਰੀਰ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ ਦਿਲ ਸਮੇਤ ਲਹੂ ਦੇ ਦੌਰੇ ਨੂੰ ਦਰੁਸਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ (ଇଂରାଜୀ: Mammal; ଶ୍ରେଣୀ Mammalia /məˈmeɪli.ə/) ସମୂହର ପ୍ରାଣୀମାନେ (ନାରୀ) ନିଜ ନବଜାତ ଶିଶୁକୁ ସ୍ତନ୍ୟ ପାନ କରାଇଥାନ୍ତି । ମହିଳାମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ତନ ଗ୍ରନ୍ଥି ଦେଖାଯାଇଥାଏ, ଯାହାକି ସରୀସୃପ କିମ୍ବା ପକ୍ଷୀମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଖାଯାଇନଥାଏ । ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ ସମୂହର ଚାରି କୋଠରି ବିଶିଷ୍ଟ ହୃତପିଣ୍ଡ ରହିଥାଏ ଓ ମସ୍ତିସ୍କ ଗଠନ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଉନ୍ନତ ହୋଇଥାଏ ।
.JPG)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg){kind=small}
.jpg)
.jpg){kind=small}
_white_background.jpg){kind=small}
_(Myrmecophaga_tridactyla).jpg){kind=small}
.jpg){kind=small}
.jpg){kind=small}
.jpg){kind=small}
.jpg)
.jpg)
|url= (help)
ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ (ଇଂରାଜୀ: Mammal; ଶ୍ରେଣୀ Mammalia /məˈmeɪli.ə/) ସମୂହର ପ୍ରାଣୀମାନେ (ନାରୀ) ନିଜ ନବଜାତ ଶିଶୁକୁ ସ୍ତନ୍ୟ ପାନ କରାଇଥାନ୍ତି । ମହିଳାମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସ୍ତନ ଗ୍ରନ୍ଥି ଦେଖାଯାଇଥାଏ, ଯାହାକି ସରୀସୃପ କିମ୍ବା ପକ୍ଷୀମାନଙ୍କ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦେଖାଯାଇନଥାଏ । ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ ସମୂହର ଚାରି କୋଠରି ବିଶିଷ୍ଟ ହୃତପିଣ୍ଡ ରହିଥାଏ ଓ ମସ୍ତିସ୍କ ଗଠନ ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଉନ୍ନତ ହୋଇଥାଏ ।
பாலூட்டி (இலங்கை வழக்கு: முலையூட்டி) என்பது தமது குட்டிகளுக்கு பால் கொடுக்கும் ஒரு வெப்ப இரத்த விலங்கினமாகும். இவை உயிர் வாழ்வதற்குத் தேவையான வெப்பம், இவற்றின் உடலின் இயக்கத்தில் இருந்தே உருவாக்கப்படுகிறது. பாலூட்டிகள் தங்களின் தோலினுள் பால் சுரப்பிகளைக் கொண்டுள்ளன.
பெரும்பாலான பாலூட்டிகள் நான்கு கால்களைக் கொண்டவை. அவற்றின் தோலின் மீது முடியைக் கொண்டிருக்கும். பெரும்பாலான பாலூட்டிகள், உயிருள்ள குட்டிகளை ஈன்று பேணுகின்றன. மிகச் சில பாலூட்டிகள் மட்டுமே முட்டையிட்டு குஞ்சு பொறிக்கின்றன.
பாலூட்டிகள் எனும் வகுப்பில், 2008 ஆம் ஆண்டு அனைத்துலக இயற்கைக் காப்பு ஒன்றியத்தின் (IUCN) கணக்கெடுப்பின்படி, இந்த உலகில் 5488 வகையான பாலூட்டிகள் உள்ளன.[1] இதனைப் பாலூட்டியின அறிஞர்கள், உலகளாவிய நிலையில் 1,700 வகைகளாகத் தொகுத்துள்ளனர்.
பாலூட்டி இனம், 1,229 பேரினங்களில், 153 குடும்பங்களாகத் தொகுக்கப் பெற்றுள்ளன. இவை 29 வரிசைகளில் அடங்குவதாகவும் அமைந்து உள்ளன[2]
பாலூட்டிகள் தாம் வாழும் சூழலுக்கு ஏற்ப, தம்மைத் தகவமைத்துக் கொண்டு, வெவ்வேறு தோற்ற இயல்புகளுடன் வாழ்கின்றன. எடுத்துக்காட்டாக, கடலில் வாழும் பாலாட்டியான நீலத் திமிங்கலம், மீனின் உடலமைப்பைக் கொண்டுள்ளது. பாலூட்டிகளின் உடம்பில் உள்ள மயிர்த் தொகுதியும், பால் சுரப்பியும் மற்ற விலங்குகளிடமிருந்து வேறுபடுத்திக் காட்டுகின்றன.
பாலூட்டிகளின் உரோமமானது, அவற்றின் உடலில் இருந்து வெப்பம் வெளியேறாமல் இருக்க உதவுகிறது. பால் சுரப்பிகள் என்பன மாறுபாடு அடைந்து வியர்வைச் சுரப்பிகளாகும். பாலுட்டிகளின் குட்டிகள் பிறந்து சில காலம் தாயின் பாலையே குடித்து வளர்கின்றன.
கடந்த சில ஆண்டுகளாக நடைபெறும் டிஆக்சி ரைபோநியூக்கிளிக் அமில (டிஎன்ஏ) பகுப்பாய்வு அடிப்படையிலான மூலக்கூறு ஆய்வுகள் பாலூட்டி குடும்பங்களில் புதிய உறவுகளை தெரிவிக்கின்றன.இந்த கண்டுபிடிப்புகள் பெரும்பாலானவை ரெட்ரோடிரான்ஸ்போசான்களின் (Retrotransposons) இருக்கின்ற அல்லது இல்லாத தரவுகள் மூலம் சுதந்திரமான முறையில் சரிபார்க்கப்படுகின்றன.[3] மூலக்கூறு ஆய்வுகள் அடிப்படையிலான வகைப்பாட்டு முறையானது கிரிட்டாசியசிலிருந்து பிரிந்த சூழ்வித்தக பாலூட்டிகளின் மூன்று முக்கிய குழுக்களான ஆஃப்ரோதேரியா (Afrotheria), செனார்த்ரா (Xenarthra) மற்றும் போரியோயூதேரியா (Boreoeutheria) ஆகியவற்றை வெளிப்படுத்துகிறது.
மமாலியா
மோனோட்ரெமேட்டா.jpg){kind=small}
மர்சுபியாலியா_white_background.jpg){kind=small}
அட்லாண்டோஜெனடா
அஃப்ரோதெரியா
செனார்த்ரா
_(Myrmecophaga_tridactyla).jpg){kind=small}
உர்ங்கோடோகிளிரெசு
உர்ங்கொன்டா
கிலிரெசு
யுலிபோடிபிலா
சிரோப்தெரா 
செடார்டியோடாக்டைலா
பெரிசோடாக்டைலா.jpg){kind=small}
போலிடோட்டா
கார்னிவோரா.jpg){kind=small}
.jpg){kind=small}
இளம் உயிரிகளுக்கு ஊட்டமளிக்கும் சிறப்புமிக் பால் சுரப்பிகள் உள்ளிட்ட வியர்வைச் சுரப்பிகளை வைத்து பாலூட்டிகளை அடையாளம் காணலாம்.புதைபடிவங்களை வகைப்படுத்தும் போது மற்ற ஏனைய அம்சங்களும் கருத்தில் கொள்ளப்பட வேண்டும். ஏனெனில் பால் சுரப்பிகள் உள்ளிட்ட வியர்வைச் சுரப்பிகள் போன்ற மென்மையான திசு சுரப்பிகள் மற்றும் பல அம்சங்களை புதைபடிவங்களில் காண முடிவதில்லை.
பல சிறப்புக்கூறுகள் ஆரம்பகாலத்தில் வாழ்ந்த பாலூட்டி குழு உறுப்பினர் இனங்களில் பகிர்ந்துகொள்ளப்பட்டிருந்தன.
வௌவால், ஒட்டகச் சிவிங்கி, திமிங்கலங்கள், மற்றும் மனிதன் உள்ளிட்ட பெரும்பாலான பாலூட்டிகளில் ஏழு கழுத்து முள் எலும்புகள் கானப்படுகிறது.கடற்பசு (manatee) மற்றும் இரு கால் விரல் அசமந்தம் (two-toed sloth) மற்றும் மூன்று கால் விரல் அசமந்தம் (three-toed sloth) போன்ற பாலூட்டிகள் ஒன்பது கழுத்து முள் எலும்புகள் கானப்படுகிறது[4]. அனைத்து பாலூட்டி மூளைகளும் பாலூட்டிகளுக்கே உரித்தான நியோகார்டெக்சு என்ற பெருமூளைப் புறணிப் பகுதியைக் கொண்டிருக்கின்றன[5]. கங்காரு போன்ற பைம்மாவினம் (marsupials) மற்றும் முள்ளெலி போன்ற அடிப்படைப் பாலூட்டியினங்களில் (monotremes) இருப்பதைப் போலல்லாமல் நஞ்சுக்கொடி பாலூட்டியினங்களில் கார்பசு காலோசம் (corpus callosum) என்ற இணைப்பு மெய்யம் கானப்படுகிறது [6].
பாலூட்டிகள் பல வேறுபட்ட வாழிடங்களில் வாழ்கின்றன. உயர்ந்த மலைகள், காடுகள், பனிப் பகுதிகள், வறண்ட பாலைவனங்கள், கடல், ஆறு போன்ற நீர்நிலைகள் முதலியவற்றில் வாழ்கின்றன. வாழிடத்திற்கு ஏற்றவாறு தம்மைத் தகவமைத்துக் கொள்கின்றன.
உயர்ந்த மலைகளில் காணப்படும் வரையாடுகள்; பனிப் பகுதிகளில் வாழும் பனிக் கரடிகள்; பாலைவனங்களில் வாழும் ஒட்டகங்கள்; கடலில் வாழும் திமிங்கலங்கள்; ஆறுகளில் வாழும் நீர்நாய்கள்; காடுகள் அல்லது சமவெளிகளில் வாழும் மான்கள், புலிகள், சிங்கங்கள் போன்றவை அவற்றில் அடங்கும்.
வௌவால் என்பது பறக்கும் ஆற்றலைக் கொண்டது. முதுகெலும்புள்ள (முதுகெலும்பி) பாலூட்டிகளில் பறக்கும் தன்மையைக் கொணட ஒரே விலங்கு. இந்த விலங்கை வவ்வால் என்றும் வாவல் என்றும் அழைப்பர். வௌவால் இனத்தில் 1000-க்கும் மேற்பட்ட வகைகள் உள்ளன. பாலூட்டி இனத்திலேயே இவை மட்டும் 20% இருக்கலாம் என்று அறியப்படுகிறது.
உயிரினங்களை வகைப் படுத்தும் அறிவியல் துறையாளர்கள், வௌவால் இனத்தை கைச்சிறகிகள் எனப்படும் Chiroptera எனும் வரிசையில் தொகுத்து வைத்துள்ளார்கள். பெரும்பாலான வௌவால்கள், ஏறக்குறைய 70 விழுக்காடு எலியைப் போன்ற சிறு முகம் (குறுமுகம்) கொண்டவையாக இருக்கின்றன. எல்லா வௌவால்களும் பூச்சிகளை உண்பவை.
வௌவால்கள் பகல் பொழுது முழுவதும், தலைகீழாகத் தொங்கிக் கொண்டிருக்கும். சூரியன் மறைந்த பின்னர் இரை தேடி உலவ ஆரம்பிக்கும். இவை இரவு நேரங்களில் மட்டுமே உணவு தேடி உண்ணும்.
கரடி (Bear), ஓர் ஊனுண்ணிப் பாலூட்டி விலங்காகும். இவ்வினத்தைச் சேர்ந்த பனிக்கரடிகளும், கொடுங்கரடிகள் (Grizzly bear) எனப்படும் பழுப்பு நிறக்கரடிகளும் ஊனுண்ணிப் பாலூட்டிகளிலேயே மிகப் பெரியவை. ஆசியக் கருங்கரடி போன்ற சில சிறிய வகைக் கரடிகள் அனைத்துண்ணிகளாக உள்ளன.
துருவக் கரடிகள் பெரிய உருவத்தைக் கொண்டவை. இவை, பனி படர்ந்த துருவப் பகுதியில், எளிதில் கண்டுபிடிக்க முடியாத வகையில் வெண்மை நிறம் கொண்டவை. எஸ்கிமோக்களின் மொழியில் ஆர்க்டோஸ் (Arctos) என்றால் கரடிகளின் பிரதேசம் என்று அர்த்தம். இதனால்தான் வட துருவப் பகுதிக்கு "ஆர்ட்டிக்' என்ற பெயர் வந்தது.
ஒட்டகம் என்பது பாலைவனங்களில் வாழும் தாவர உண்ணி வகையைச் சேர்ந்த பாலூட்டி விலங்கு ஆகும். பொதுவாக, ஒட்டகம் என்று அழைக்கப்படும் ஒட்டகப் பேரினத்தில் ஆறு சிற்றினங்கள் உள்ளன. இவை ஆசியா, வடக்கு ஆப்பிரிக்காவில் உள்ள பாலைநிலங்களைத் தத்தம் தாயகமாகக் கொண்டவை. பொதுவாக, இவை 30 முதல் 50 ஆண்டுகள் வரை உயிர் வாழ்கின்றன.
பூனை பாலூட்டி இனத்தைச் சேர்ந்த மற்றோர் ஊனுண்ணி ஆகும். இவை மனிதனால் பழக்கப்பட்டு வீடுகளில் வளர்க்கப் படுகின்றன. வீடுகளில் வளர்க்கப்படும் பூனைகள் சைவ உணவையும் உண்கின்றன.
பண்டைய எகிப்து நாட்டில், பூனைகள் வழிபாட்டு விலங்குகளாகவும் இருந்தன. அவற்றை வீட்டில் வளர்த்து வணங்கி வந்தனர். பூனைகள் இறந்தால் அவற்றிற்கும் பிரமிடுகளைக் கட்டி, அந்தப் பிரமிடுகளுக்குள் பாடம் செய்த எலிகளையும் புதைத்து வைத்தனர். பிரமிடுகளில் அரசர்களுடன் அவர்களுடைய பூனைகளுக்கும் இடங்கள் ஒதுக்கப்பட்டன.
பசு என்பது பாலூட்டி இனத்தைச் சேர்ந்த ஒரு விலங்கு. பசுவினுடைய பாலில் பல சத்துக்கள் நிறைந்து உள்ள காரணத்தினால், மனிதன் அதனை ஒரு முக்கிய உணவுப் பொருளாகக் கருதினான். இந்தியக் கலாச்சாரத்தில், பசு போற்றப்படும் ஒரு விலங்காக உள்ளது. புராணங்களின்படி காமதேனுவும், நந்தினியும் தேவலோகப் பசுக்கள் ஆகும்.
நாய் அனைத்துண்ணி பாலூட்டி வகையைச் சேர்ந்த ஒரு விலங்கு இனமாகும். இன்று பெரும்பாலும் மனிதர்களோடு வாழ்கின்றது. ஏறத்தாழ 17,000 [7] ஆண்டுகளுக்கு முன் வாழ்ந்த மனிதன், ஓநாய்களைப் பழக்கி, அவற்றை வளர்ப்பு நாய்களாக மாற்றியதாகக் கூறப்படுகிறது.
மறைந்த உயிரினப் படிவத்தில் இருந்து பெற்ற டி.என்.ஏ (DNA) இழைமணிகளின் டி ஆக்சி-ரைபோநியூக்லியிக் காடிகளைக் கொண்டு, ஆய்வு செய்து பார்த்ததில் 150,000 [8][9] ஆண்டுகளுக்கு முன்பு இருந்தே, நாய்கள் பழக்கப்படுத்தப்பட்டு இருக்கலாம் என்றும் சொல்லப்படுகிறது.
பாலூட்டி (இலங்கை வழக்கு: முலையூட்டி) என்பது தமது குட்டிகளுக்கு பால் கொடுக்கும் ஒரு வெப்ப இரத்த விலங்கினமாகும். இவை உயிர் வாழ்வதற்குத் தேவையான வெப்பம், இவற்றின் உடலின் இயக்கத்தில் இருந்தே உருவாக்கப்படுகிறது. பாலூட்டிகள் தங்களின் தோலினுள் பால் சுரப்பிகளைக் கொண்டுள்ளன.
பெரும்பாலான பாலூட்டிகள் நான்கு கால்களைக் கொண்டவை. அவற்றின் தோலின் மீது முடியைக் கொண்டிருக்கும். பெரும்பாலான பாலூட்டிகள், உயிருள்ள குட்டிகளை ஈன்று பேணுகின்றன. மிகச் சில பாலூட்டிகள் மட்டுமே முட்டையிட்டு குஞ்சு பொறிக்கின்றன.
பாலூட்டிகள் எனும் வகுப்பில், 2008 ஆம் ஆண்டு அனைத்துலக இயற்கைக் காப்பு ஒன்றியத்தின் (IUCN) கணக்கெடுப்பின்படி, இந்த உலகில் 5488 வகையான பாலூட்டிகள் உள்ளன. இதனைப் பாலூட்டியின அறிஞர்கள், உலகளாவிய நிலையில் 1,700 வகைகளாகத் தொகுத்துள்ளனர்.
பாலூட்டி இனம், 1,229 பேரினங்களில், 153 குடும்பங்களாகத் தொகுக்கப் பெற்றுள்ளன. இவை 29 வரிசைகளில் அடங்குவதாகவும் அமைந்து உள்ளன
క్షీరదాలు (ఆంగ్లం Mammals) ఆధునిక జీవ మహాయుగంలో అమితంగా విస్తరించిన అంతరోష్ణ భూచర సకశేరుకాలు.
క్షీరదాలు (ఆంగ్లం Mammals) ఆధునిక జీవ మహాయుగంలో అమితంగా విస్తరించిన అంతరోష్ణ భూచర సకశేరుకాలు.
කිරිබී වැඩෙන සතුන් මෙනමින් හැඳින්වේ. ස්ත්රී සතුන්ගේ ස්තන ග්රන්ථීන් ඇත. එමගින් පැටවුන් පෝෂණය සිදුවේ.ක්ෂීරපායී (mammeals / lamine mamma "breast") යනුවෙන් හැඳින්වෙන්නේ මම්මලියා පංතියේ ඇති පෘෂ්ඨවංශික සතුන් වන අතර කාන්තාවන්ගේ කිරි මවුවරුන්ගේ ආහාර (කිරි දෙන) සඳහා කිරි නිපදවයි. , ලොම් හෝ හිසකෙස් සහ මධ්යම කණ ඇට තුනක්. මෙම ලක්ෂණයන් උරගයන් හා පක්ෂීන්ගෙන් වෙන් කර හඳුනා ගැනීමෙන් පසුව, ඔවුන් ටිරාස්ටික් හෙඳි මීට වසර මිලියන 201-227 කට පෙර විසුරුවනු ලැබීය. ක්ෂීරපායි විශේෂ 5,450 ක් පමණ ඇත.
මූලික ශරීර වර්ගය සිවු ගුණයක් වන අතර බහුතරයක් ක්ෂීරපායි සතුන් ඔවුන්ගේ භූමි හරස් මාර්ගයන් හතර සඳහා යොදා ගනී. නමුත් සමහරුන්ට මුහුදේ දී, වාතය, ගස්, භූගත හෝ කකුල් දෙක මත ජීවිතයේ හැඩය අනුව හැඩගස්වනු ලැබේ. මෙම ක්ෂීරපායි සතුන් අතරින් 30-40 මි.මී. (1.2-1.6) මුම්බායි bumblebee සිට මීටර් 30 (ෆ්ලෑග් 98) නිල් තල්මසුන් දක්වා විශාල වේ. මාළුන්ගේ ජීවිතයේ උපරිමය වසර 211 ක් පමණ වන අතර, සියළුම නූතන ක්ෂීරපායි සතුන් බිත්තර දැමීමේ ක්ෂීරපායි සතුන් වන මොනාටේමස් වර්ග පහ හැර, සජීවී ඳරුවන් බිහි කරයි. ප්ලාන්චෙන්ටල් නමින් හඳුන්වන සමෝධානික ක්ෂීරපායීන්ගෙන් බහුතරය, ක්ෂීරපායීන්ගේ ප්ලෙන්ටෙන්ටා (Plententals) ඇත.
බොහෝ ක්ෂීරපායින් බුද්ධිමත් ය. ඇතැම් අය විශාල මොලයක්, ස්වයං දැනුවත්භාවය සහ මෙවලම් භාවිතා කරති. ක්ෂීරපායින්, අල්ට්රා සවුන්ඩ් නිෂ්පාදනය, සුවඳ විලවුන් නිෂ්පාදනය කිරීම, සංඥා ගායනය හා නාට්යගත කිරීම වැනි විවිධ ක්රම ඔස්සේ සන්නිවේදනය හා හඬ නැගීමට හැකිය. ක්ෂීරපායී විඛණ්ඩන විලයන සංගම්, හරාම්වරුන් සහ ධූරාවලීහාවන්ට සංවිධානය කිරීමට හැකි වුවද, හුදෙක් තනිව හා භෞමික ය. බහුතරයක් ක්ෂීරපායි සතුන් බහුකාර්ය වන නමුත් සමහරුන් සමකාමී හෝ බහුපාර්ශ්වීය විය හැකිය.
මිනිසුන් විසින් විවිධ වර්ගවල ක්ෂීරපායීන්ගෙන් බහුතරයක් වාසභූමිය නියොලිටික් විප්ලවය තුළ ප්රධාන කාර්යභාරයක් ඉටු කර ඇති අතර, මිනිසුන්ට ආහාර සැපයීම සඳහා දඩයම් කිරීම සහ එකතු කිරීම වෙනුවට ගොවිතැන ප්රතිවර්තනය විය. මෙය විශාල වශයෙන් සහ විශාල කණ්ඩායම් අතර වඩාත් සහයෝගීතාවයෙන් යුත්, මානව සමාජයන්, නූතනවාදී සිට සතෙකුගෙන් විශාල ප්රතිව්යුහගත කිරීමකට තුඩු දුන් අතර, අවසානයේ පළමු ශිෂ්ටාචාරවල වර්ධනය. ප්රවාහන හා කෘෂිකාර්මික කටයුතු සඳහා අවශ්ය ආහාර සැපයීම, ආහාර (මස් හා කිරි නිෂ්පාදන), ලොම් සහ හම් සැපයීම, සැපයුම්කරුවන් වෙත ලබා දීම. ක්ෂීරපායීන් ක්රීඩාව සඳහා දඩයම් කර ඇති අතර විද්යාවෙහි ආකෘති ජීවීන් ලෙස භාවිතා කරනු ලැබේ. Palaeolithic කාලය පටන් ක්ෂීරපායී ශාක වලින් පිළිබිඹු වන අතර, සාහිත්යය, චිත්රපට, මිථ්යා සහ ආගම් වල දක්නට ලැබේ. ක්ෂීරපායීන් ගණනාවකම හා ක්ෂීරපායීන්ගේ සංඛ්යාව අඩු වීම ප්රධාන වශයෙන්ම වනාන්තර විනාශ කිරීම, ප්රධාන වශයෙන් වන විනාශයයි.
နို့တိုက်သတ္တဝါ (သိပ္ပံအမည် Mammalia) များသည် ကျောရိုးရှိတိရစ္ဆာန်တစ်မျိုး ဖြစ်သည်။ နို့တိုက်သတ္တဝါများ၏ ထူးခြားချက်မှာ ကိုယ်ခန္ဓာတွင် အမွှေးအမှင်များ၊ ချွေးဂလင်းများ၊ နားစည်ရိုးများနှင့် ဦးဏှောက်တွင် neocortex ရှိပြီး အမများတွင် နို့ရည်စစ်ထုတ်ပေးသည့် ဂလင်းများ ပါရှိခြင်းဖြစ်သည်။
သတ္တဝါများ မွေးဖွားသည့် နည်းလမ်းကို အစွဲပြုကာ နို့တိုက်သတ္တဝါများအား အကြမ်းအားဖြင့် monotreme၊ marsupial (သားပိုက်ကောင်) နှင့် placental (အချင်းပါ) ဟူ၍ အမျိုးအစား သုံးမျိုးခွဲခြားနိုင်သည်။ ဥချသည့် monotreme မျိုးစိတ် ၅ မျိုးမှလွဲ၍ ကျန်နို့တိုက်သတ္တဝါများသည် မိမိတို့၏ ရင်သွေးများအား ခန္ဓာကိုယ်အတွင်း သန္ဓေတည်ပြီးမှ မွေးဖွားကြသည်။
နို့တိုက်သတ္တဝါ အများစုတွင် ထူးခြားသည့် သွားများရှိသည်။ နို့တိုက်သတ္တဝါများအကြား အကြီးမားဆုံးအုပ်စုဖြစ်သည့် placental များသည် ကိုယ်ဝန်ဆောင်ချိန်တွင် သန္ဓေသားများအား ချက်ကြိုးမှတဆင့် အဟာရဓာတ်များကို ပံ့ပိုးပေးသည်။ နို့တိုက်သတ္တဝါများသည် အခန်း ၄ ခန်းပါ နှလုံးဖြင့် ခန္ဓာကိုယ်အတွင်း သွေးများကို လည်ပတ်စေသည့် သွေးနွေးသတ္တဝါများ ဖြစ်ကြသည်။
ကမ္ဘာပေါ်တွင် နို့တိုက်သတ္တဝါ မျိုးစိတ်ပေါင်း ၅,၄၀၀ ခန့်ရှိပြီး ခန္ဓာကိုယ် အရွယ်အစားအားဖြင့် ၁ လက်မ သာသာခန့် ဘန်းဘီးလင်းနို့မှ ပေ ၁၀၀ ကျော်သည့် ဝေလငါးအထိ ရှိသည်။ ဝင်ရိုးစွန်းဝက်ဝံတွေကအစ သဲကန္တာရ ကုလားအုတ်အဆုံး ကမ္ဘာတစ်ဝန်းမှာ နို့တိုက်သတ္တဝါများကို တွေ့မြင်နိုင်သည်။ လူသားများသည် နို့တိုက်သတ္တဝါများဖြစ်ပြီး ပရိုင်းမိတ် (Primates) မျိုးကွဲတွင် ပါဝင်သည်။
လင်းနို့များသည် တစ်မျိုးတည်းသော ပျံသန်းနိုင်စွမ်းရှိသည့် နို့တိုက်သတ္တဝါ ဖြစ်သည်။ ရေပျော် နို့တိုက်သတ္တဝါများမှာ ဝေလငါး၊ လင်းပိုင်၊ ပင်လယ်ဖျံတို့ဖြစ်ကြသည်။ အခြား နို့တိုက်သတ္တဝါများနည်းတူပင် အသက်ရှူရန် လေကို အဆုတ်ထဲ ရှူသွင်းဖို့ လိုတာကြောင့် ရေမျက်နှာပြင်ကို မှန်မှန်တက်ပြီး နှာခေါင်းဖော် အသက်ရှူရလေ့ ရှိသည်။
ဘဲတူဖျံတူ သတ္တဝါတစ်မျိုးသည် မြစ်ကမ်းပါးပေါင်က အသိုက်ထဲမှာ ဥ ဥပြီး သားပေါက်လာသောအခါ မိခင်၏အရေပြားက စိမ့်ထွက်လာသော နို့ရည်များကို လျှာနှင့် လျက်ကြသည်။
ბჟაშუმუეფი (ძუძუშ მაწუალეფი) (ლათ. Mammalia) — ჩხოლარეფიშ კლასი გაგაჩამეფიშ გიმენტიპშე. ედომუშამი რსხულიშ სიგჷრძა 1,5 სმ-შე (ბიგვა) — 33 მ-შე უმოსი რე (ლენი ვერშაპი), სამანგათ წონა რე — 1,5 გ-შე, 190 ტონაშახ. რჩქვანელობურო წჷმოგჷრძალაფირი რსხული უღუნა, 5-5-კითამ 4 განთხის გემარინე. კანკალეფს (ცხენეფს დო შხვა) უკულაში კითი უღუნა. ხესუამეფიშ განთხეფი სუეფო რე გინორთელი, ფოფორკუჩხამეფიშ — ფოფორეფო.
რინაშ პიჯალეფიშ ომანგეთ, ბჟაშუმუეფს ჩხომიშობური რსხული უღუ, უკახალენი განთხეფი ვაპალუნა. ტყები ბოწოწით აფუნა ფორილი. ვერშაპეფს, ბეჰემოთის დო კანკალე შხვა ბჟაშუმუეფს ბოწოწამი ოფორალი ომაჟირუეთ რედუცირაფილი აფუნა. ტყებიშე ეშარდილიე ჯღვალი, ჩორქო, ბირცხა, ქა, ქერცა დო შხვა. ბჟაშუმუეფს უღუნა მუშკიშ, თებოშ, უფუშ დო შხვა ჯარკვალეფი. გურიშ გაჩამალი ობჟალე ჯარკვალეფი, ნამუეფიშ სეკრეტით ნანა ოდიარუანს მუში გამნაჭყანეფს.
ბჟაშუმუეფი (ძუძუშ მაწუალეფი) (ლათ. Mammalia) — ჩხოლარეფიშ კლასი გაგაჩამეფიშ გიმენტიპშე. ედომუშამი რსხულიშ სიგჷრძა 1,5 სმ-შე (ბიგვა) — 33 მ-შე უმოსი რე (ლენი ვერშაპი), სამანგათ წონა რე — 1,5 გ-შე, 190 ტონაშახ. რჩქვანელობურო წჷმოგჷრძალაფირი რსხული უღუნა, 5-5-კითამ 4 განთხის გემარინე. კანკალეფს (ცხენეფს დო შხვა) უკულაში კითი უღუნა. ხესუამეფიშ განთხეფი სუეფო რე გინორთელი, ფოფორკუჩხამეფიშ — ფოფორეფო.
რინაშ პიჯალეფიშ ომანგეთ, ბჟაშუმუეფს ჩხომიშობური რსხული უღუ, უკახალენი განთხეფი ვაპალუნა. ტყები ბოწოწით აფუნა ფორილი. ვერშაპეფს, ბეჰემოთის დო კანკალე შხვა ბჟაშუმუეფს ბოწოწამი ოფორალი ომაჟირუეთ რედუცირაფილი აფუნა. ტყებიშე ეშარდილიე ჯღვალი, ჩორქო, ბირცხა, ქა, ქერცა დო შხვა. ბჟაშუმუეფს უღუნა მუშკიშ, თებოშ, უფუშ დო შხვა ჯარკვალეფი. გურიშ გაჩამალი ობჟალე ჯარკვალეფი, ნამუეფიშ სეკრეტით ნანა ოდიარუანს მუში გამნაჭყანეფს.
አጥቢ እንስሳት የምንላቸው የጀርባ አጥንት ያላቸው ከሚባሉት የእንስሳት ስፍን ውስጥ የሚገኝ መደብ ነው። በዚህ መደብ ውስጥ የሚገኙት እንደ የሰው ልጅ እና አንበሳ ያሉ እንስሳት ሴቷ አርግዛ በመውለድ እና ጡት ወተት በማጥባቷ ይታወቃሉ። እንዲሁም ባለ ፀጉርና ሙቀት ያለ ደም በመሆናቸውና ተጨማሪ የአዕምሮ ክፍል በመኖራችው ይታወቃሉ።
የመደቡ ዋና ክፍለመደቦች፦
哺乳動物是脊椎動物亞門下个一個綱，學名謳哺乳綱（Mammalia，來自拉丁文「mamma」，意思是「乳房」）。除脫6種頂頂原始个哺乳動物之外所有个哺乳動物儕是直接胎生个。乃朝全世界估計有得4000種橫裏哺乳動物，而人類是進化其中个一個分支。
最早个哺乳動物化石是垃中國發現个吳氏巨顱獸（Hadrocodium wui），佢生活垃2億年前个侏羅紀。從化石上來看，哺乳動物（尤其是早期个哺乳動物）搭爬行動物之間邪氣重要个區别垃拉佢拉个牙齒。爬行動物个每顆牙齒儕是同个，彼此嘸沒啥區别，而哺乳動物个牙齒按照佢拉垃頜上个弗同位置分化成功弗同个形態。此外爬行動物个牙齒會不斷更新，哺乳動物个牙齒除左乳牙外其他都弗再更新。垃動物界中就衹有哺乳動物个中耳內有三塊骨頭。科學家認爲是由爬行動物个兩塊附加顎骨進化而成个，貤成爲哺乳動物聽覺靈敏个地方。
到第三紀爲止所有哺乳動物儕是體型小个。垃恐龍絕種之後哺乳動物先佔據脫交關生態位置。到了第四紀哺乳動物先至成爲陸地上佔支配地位个動物。伊個辰光个哺乳動物可以分爲4種：
多峰齒類響3千萬年前个漸新世（Oligocene）就已經絕種，而其他个3科就存活到乃朝。
全世界个哺乳動物當中（以種來計）咾，嚙齒目佔脫一半，而另外差弗多有4分之1是翼手目。當中，也有交關多動物垃拉動物界个頂級位置，譬如長鼻目（象）就是乃朝陸地上頂頂大个動物，而鯨目个藍鯨更是有史以來最大型个動物（比恐龍重要大）。
哺乳動物是脊椎動物亞門下个一個綱，學名謳哺乳綱（Mammalia，來自拉丁文「mamma」，意思是「乳房」）。除脫6種頂頂原始个哺乳動物之外所有个哺乳動物儕是直接胎生个。乃朝全世界估計有得4000種橫裏哺乳動物，而人類是進化其中个一個分支。
_grazing_-_20050809.jpg)
_at_IG_Zoological_park,_Visakhapatnam_01.JPG)
.jpg)
.JPG)
