Unicorn Plant Family

Martyniaceae – rodzina roślin należąca do rzędu jasnotowców (Lamiales). Obejmuje 5 rodzajów z około 16^[5]–20^[6] gatunkami, z czego 10 należy do rodzaju Proboscidea^[1]. Rośliny te występują na kontynentach amerykańskich, od centralnej części Stanów Zjednoczonych na północy po Argentynę na południu^[5]. Martynia annua rośnie zawleczona i zdziczała w Chinach^[6], w południowej Azji^[7], Australii^[8] i Afryce^[9]. Gatunki z tej rodziny rosną w większości na siedliskach ciepłych i suchych. Często zasiedlają też siedliska antropogeniczne – należą tu jednoroczne chwasty upraw^[5] i rośliny siedlisk ruderalnych, w tym przydroży^[9]. Pędy tych roślin nieprzyjemnie pachną i są lepkie z powodu wydzielin gruczołków (giną na nich drobne owady, ale rośliny nie są mięsożerne)^[10].

Morfologia

Pokrój

Zwykle gruczołowato, lepko owłosione^[5][6] rośliny jednoroczne, rzadko krzewy do 3 m wysokości, o łodygach za młodu mięsistych (Holoregmia)^[5], i byliny odnawiające się z mięsistych korzeni (Proboscidea altheaefolia) i bulw (Craniolaria annua)^[5][6][10]. Rośliny w większości nie przekraczają 1 m wysokości, z wiekiem pokładają się pod ciężarem pędu i wówczas dojrzewają owoce^[9].

Liście

Naprzeciwległe, czasem tylko w górnej części skrętoległe, zwykle okazałe (choć wielkość ich zależy od dostępności wody^[9]), bez przylistków, pojedyncze^[6], ogonkowe^[4]. Zwykle z blaszką liściową szeroką, z nasadą sercowatą, dłoniasto klapowaną lub zaokrągloną^[5]. Na brzegu ząbkowaną lub całobrzegą^[1][10].

Kwiaty

Zwykle okazałe, obupłciowe, grzbieciste. Zebrane są w szczytowe grona, przeważnie rozpierzchłe, z 1 lub 2 podsadkami, długą szypułą i drobnymi przysadkami. Działki kielicha niewielkie, w liczbie 5, są wolne lub zrosłe w rurkę, czasem (Craniolaria) pochwę. Korona w dole jest rurkowata (u Craniolaria rurka jest równowąska i osiąga do 12 cm długości, poza tym u większości gatunków osiąga 2 do 6 cm^[9]), w górze dzwonkowato rozszerzona i 5-łatkowa. Czasem łatki barwy żółtej, czerwonej lub białej są niemal regularne, częściej tworzą dwie wargi. Pręciki są cztery, z czego dwa krótsze (u Martynia dwa pręciki i dwa prątniczki). Zalążnia jest górna, powstaje z dwóch owocolistków, jest jednokomorowa, z 4 lub wieloma zalążkami i u nasady otoczona dyskiem miodnikowym. Szyjka słupka jest cienka, na szczycie rozwidlona (oba spłaszczone końce stulają się po dotknięciu przez zapylającego owada)^[5][10].

Owoce

Podługowate torebki z przegrodami pełnymi lub częściowymi. Na szczycie z krótszym lub częściej dłuższym, zakrzywionym i rozwidlonym na końcu dzióbkiem (powstającym z drewniejącego słupka^[6]). Zewnętrzna warstwa owocu (egzokarp) zwykle jest miękka i odpada odsłaniając włóknistą, drewniejącą i urzeźbioną warstwę wewnętrzną (endokarp)^[5]. U Proboscidea i Ibicella owoc zawiera wiele nasion, a u innych rodzajów tylko 4 do 6^[5]. Nasiona są czarne i pomarszczone^[6], duże (od 3 do 10 mm długości)^[1].

Systematyka

Rośliny z rodziny Martyniaceae łączone były tradycyjnie z połapkowatymi w jedną rodzinę Pedaliaceae. Wynikało to z licznych podobieństw morfologicznych. Nie zostało to jednak potwierdzone w innych analizach, w szczególności molekularnych. Podobieństwa uznane zostały za wynik konwergencji w zakresie dotyczącym rozprzestrzeniania diaspor przez zwierzęta oraz przynależności od grupy jasnotowców wywodzącej się od wspólnego przodka^[11]. Analizy chloroplastowego DNA opublikowane w 2008 wskazały na to, że taksonem siostrzanym Martyniaceae jest rodzina werbenowatych Verbenaceae. Przemawiać za tym miało także to, że centrum zróżnicowania obu rodzin są suche tereny w Ameryce Południowej^[12]. W publikacji z 2011 zakwestionowano jednak pewność co do takiej relacji filogenetycznej^[9]. W obrębie rodziny zidentyfikowano dwie grupy siostrzane – jedna obejmuje rodzaj Martynia wraz z północnoamerykańskimi gatunkami z rodzaju Proboscidea, a druga pozostałe taksony z Ameryki Południowej^[1].

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)^[1]

jasnotowce

Plocospermataceae

Carlemanniaceae

Oleaceae oliwkowate

Tetrachondraceae

Peltantheraceae

Calceolariaceae

Gesneriaceae ostrojowate

Plantaginaceae babkowate

Scrophulariaceae trędownikowate

Stilbaceae

Byblidaceae byblisowate

Linderniaceae linderniowate

Pedaliaceae połapkowate, sezamowate

Martyniaceae

Acanthaceae akantowate

Bignoniaceae bignoniowate

Schlegeliaceae

Lentibulariaceae pływaczowate

Thomandersiaceae

Verbenaceae werbenowate

jasnotowate Lamiaceae

Mazaceae

Phrymaceae

paulowniowate Paulowniaceae

zarazowate Orobanchaceae

Podział na rodzaje^{[1][13][5][14]}

• Craniolaria L. – czasznia, czaśnia
• Holoregmia Nees
• Ibicella Van Eselt.
• Martynia L. – martynia, wibudłak
• Proboscidea Schmidel

Przypisy