Heracleum sosnowskyi Manden.

Dzãdżelnik Sosnowsczégò

Dzãdżelnik Sosnowsczégò (Heracleum sosnowskyi Manden.) - to je roscëna z rodzëznë zelerowatëch.. Òn mòże rosc m. jin. na Kaszëbach, bò téż tu je przëwlokłi. Zlikwidowac gò je cãżkò, a pòdłùg prawa òn w Pòlsce ni mô rosnąc.

Bùtnowé lënczi

• Żukowo. Barszcz Sosnowskiego ...

Сосновский балтырганы (лат. Heracléum sosnówskyi) — чатырлылар гаиләлеге балтырганнар ыруына караган эре үлән, Татарстан флорасының Кара китабына кертелгән инвазив, кеше сәламәтлеге өчен нык зыянлы үсемлек.

Таралу ареалы

Үсемлекнең табигый таралу ареалы — Зур Кавказның көнчыгыш өлеше, Кавказ артының көнчыгыш һәм көньяк-көнчыгыш өлеше, Төркиянең төньяк-көнчыгышы.

Икенчел таралу ареалы, яки үсемлекнең күчеп килеп, таралыш алган төбәкләре — ССРБ һәм элекке социалистик илләр территориясе: РФ, Эстония, Латвия, Литва, Польша, Беларусия, Украина, Алманиянең көнчыгышы (элекке АДҖ территориясе). Аурупа илләрендә шулай ук кеше сәламәтлеге өчен зыянлы Мантегацци балтырганы (de) төре таралган.

РФ территориясендә (РФ Аурупа өлешенең төньяк-көнбатышы) әлеге төр балтырган, салкынга чыдам авыл хуҗалыгы культурасы буларак, сугыштан соңгы авыл хуҗалыгын күтәрү максатында, мөгезле эре терлек азыгы (силос) өчен 1947 елда утыртыла башлый. Тиздән балтырганның үзенчәлекле тәме иткә һәм сөткә күчүе, сыерларның, башка ризык булганда, балтырган катнашкан силосны ашамавы, аның белән эш иткән терлекчеләрнең тәне «пешүе» билгеле була. 1980-еллардан башлап, әлеге төр балтырганны игү туктатыла, кайбер төньяк өлкәләрдә генә аны игү дәвам итә.

2015 елның гыйнварыннан әлеге балтырган төре РФ территориясендә авыл хуҗалыгы культурасы булудан туктый, декабрьдә чүп үләннәре реестрына кертелә^[5].

Ботаник тасвирлама

Сосновский балтырганы — биеклеге 1 метрдан алып 4 метрга кадәр җитүче, тамырлары 2 метр тирәнлеккә төшүче, көпшә сабаклы, зур яфраклы, ак чәчәкләре кулчатыр формасында булган, тышкы кыяфәте белән укропка охшаган үсемлек.

Экологик хәвеф

Согы агулы, кешенең тән тиресенә тисә, «пешерә», тиренең ультрашәмәхә нурланышка сизгерлеген арттыра, күзгә тисә, сукырайтырга мөмкин.

Исе көчле, аллергия китереп чыгара ала.

2017 елда әлеге үсемлек РФ территориясендә 51 мең гектар җирне басып алган булса, 2018 елда 80 мең гектар җиргә җәелгән. Татарстанның 24 районы җирләрендә ике елда күрсәткеч 109 гектардан 536 гектарга кадәр үскән. Ике елда Татарстанның 480 кешесе балтырганнан сәламәтлеге өчен зыян күргән.

Саклану чарасы

Сосновский балтырганыннан саклану чарасы: үсемлеккә кагылмаска, тәнгә согы тисә, сабынлы су белән юарга, 2-3 көн тиренең әлеге урынын кояш нурларына күрсәтмәскә, тирене нык «пешерсә», табибка мөрәҗәгать итәргә.

Көрәш чаралары

Балтырганны механик ысул (чабып алу) белән юкка чыгарырга мөмкин, әмма ул — күпьеллык үсемлек, бер мәртәбә чабу гына җитми, орлыгын койганчы, берничә тапкыр чабарга (җирне сукаларга, дискларга ) кирәк.

Химик ысул — агулы гербицидлар сибү — башка үсемлекләрне үтерә, кош-кортны агулый.

Биологик ысул ярдәм итә ала — әлеге үсемлек яшәгән төбәктән аны юкка чыгарырдай корткыч (яки авыру вирус, патоген) табарга кирәк.

Комида әлеге төр балтырган белән көрәштә калынлыгы 100 мкм дан зуррак булган кара төстәге полиэтилен пленка кулланалар. Кара төстәге пленка астында балтырган ике атнада һәлак була.

Балтырган үскән болынны көтүлек итеп файдалану ярдәм итә ала. Сарыклар, әлеге төр балтырганга бераз ияләшкәч, аны яратып ашый башлый һәм үсемлекне юк итә. Бер гектар көтүлеккә яз көне 20-30 баш сарык, җәй көне гектарына 10 сарык та җитә. Бигрәк тә кара йонлы сарыкларны көтүлеккә чыгару хәвефсезрәк, чөнки пигментланган тиреле хайваннар фотохимик пешүләргә артык бирешми^[6].

2019 елда (республикада беренче тапкыр) Татарстан бюджетыннан аграр сәнәгать комплексы өчен билгеләнгән сумманың 10 млн сумы әлеге балтырганны юк итү өчен каралган^[7].

Сурәтләре

• Сабагының аскы ягы

• Чатырының аскы, сабагының өске ягы

• Чәчәклеге

• Орлыклары

• Яфрагы

Моны да карагыз

• Татарстан флорасының Кара китабы
• Амброзия, үсемлек

Әдәбият

1. «Кара китап»: Сосновский балтырганы. «Атна вакыйгалары», 2019 ел, 11-17 гыйнвар.
2. Виноградова Ю. К., Майоров С. Р., Хорун Л. В. Чёрная книга флоры Средней России. М.: Геос, 2009. ISBN 978-8-89119-487-9 (рус.)

Сылтамалар

• Н. Н. Лунева. Борщевик Сосновского в России: современный статус и актуальность его скорейшего подавления(рус.)

Искәрмәләр

Сосно́вский балтырғаны (лат. Heracléum sosnówskyi) — сатырлылар ғаиләһе балтырған ырыуына ҡараған эре үлән. Үҫемлеккә ҡағылыу яндыра, оҙаҡ төҙәлмәй торған яралар барлыҡҡа килә^[4].

XX быуат уртаһынан СССР-ҙа был үҫемлекте күпләп ^[5] силос өсөн үҫтерә башлаған булалар^[6]. Һуңғараҡ бик тиҙ ҡырағайланыуы һәм тәбиғи экосистемаға үтеп инеүе асыҡлана, төҙәтеп булмаҫлыҡ тиерлек зыян һала башлауы асыҡлана. Япраҡтары һәм орлоҡтары эфир майҙарына бай, уларҙа фототоксик фуранокумариндар булыуы буллёз дерматитҡа килтерә, ул янған яра төҫө ала. Ошо сифаттар арҡаһында үҫемлекте сәнәғәт кимәлендә етештереүҙән баш тартырға тура килә.

1944 йылда балтырғандың яңы төрөн тапҡан һәм тасуирланған совет һәм грузин ботаник-систематигы Манденова Ида Пановна уны ботаник, систематик һәм ботаникогеограф Сосновский Дмитрий Иванович (1885-1953) хөрмәтенә Сосновский балтырғаны тип атарға тәҡдим итә. Балтырған орлоғо 1951—1952 йылдарҙа Нальчик ҡалаһы янында йыйып алыныуы билдәле ^[7].

«Госсорткомиссия» ФГБУ-һының Рәсми бюллетене районлаштырылған Сосновский балтырғанының Дәүләт селекцион ҡаҙаныштары исемлегенән хужалыҡ өсөн файҙаһыҙлығы арҡаһында алып ташланыуы хәбәр ителә (20 апрель, 2012 йыл № 6(176) ^[8][9].

2014 йылдың декабрендә Сосновский балтырғаны кодтары (йәшел масса һәм орлоҡтары) Дөйөм Рәсәй продукция классификаторынан алып ташлана, 2015 йылдың 1 ғинуарынан ауыл хужалығы культуралары статусын да бөтөрәләр, 2015 йылдың декабренән Сосновский балтырғаны Рәсәй Федерацияһының сүп үләндәре Тармаҡ классификаторына индерелә ^[10][11][12] (5506-се һанлы) ^[13].

Һүрәттәре

• Һабағының аҫҡы яғы

• Сатырының аҫҡы яғы

• Сосновский балтырғанының сәскәлеге

• Орлоҡтары

Иҫкәрмәләр

Әҙәбиәт

• Губанов И. А. и др. Иллюстрированный определитель растений Средней России. Т. 2: Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные) / И. А. Губанов, К. В. Киселева, В. С. Новиков, В. Н. Тихомиров — М.: Товарищество научных изданий КМК, 2003. — Б. 632. — 665 б. — 3000 экз. — ISBN 5-87317-128-9.
• Цвелёв Н. Н. Определитель сосудистых растений Северо-Западной России: (Ленинградская, Псковская и Новгородская области) / Ботан. ин-т им. В. Л. Комарова РАН — СПб.: Изд-во С.-Петерб. гос. хим.-фармацевт. акад., 2000. — Б. 516. — 784 б. — ISBN 5-8085-0077-X.
• Москаленко Г. П. Карантинные сорные растения России / МСХ РФ, Госинспекция по карантину растений РФ (Росгоскарантин), ВНИИ карантина растений — Пенза: Пензенская правда, 2001. — 280, [32] б. — ISBN 5-93434-011-7.
• Лунёва Н. Н. Борщевик Сосновского в России: современный статус и актуальность его скорейшего подавления // Вестник защиты растений. 2013. № 1. С. 29-43.[1][2]
• Лунёва Н. Н. Борщевик Сосновского в Российской Федерации // Защита и карантин растений. 2014. № 3. С. 12-18.
• Сацыперова И. Ф. Борщевики флоры СССР — новые кормовые растения: Перспективы использования в народном хозяйстве / Отв. ред. Ал. А. Фёдоров(†), Н. Н. Цвелёв; Рец.: З. Т. Артюшенко, И. В. Грушвицкий; АН СССР, Ботанический ин-т им. В. Л. Комарова — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1984. — 224, [24] б. — 1000 экз.
• Чёрная книга флоры Сибири / Авт.: Л. Н. Ковригина, А. В. Филиппова, И. В. Тарасова и др.; Науч. ред. Ю. К. Виноградова; Отв. ред. А. Н. Куприянов; Рец.: М. С. Игнатов, А. А. Нотов — Новосибирск: Академическое изд-во «Гео», 2016. — 440 б. — 500 экз. — ISBN 978-5-9907634-4-9.
• Афонин А. Н., Лунева Н. Н., Ли Ю. С., Коцарева Н. В. Эколого-географический анализ распространения и встречаемости борщевика Сосновского (Heracleum sosnowskyi Manden.) в связи со степенью аридности территорий и его картирование для европейской территории России // Экология. 2017. № 1. С. 66-69.
• Галынская Н., Гаранович И., Мотыль М., Титок В. Биорациональные гербициды — радикальное средство победы над борщевиком // Наука и инновации. 2013. № 6. С. 67-70.
• Бударин С. Н. Морфофизиологические взаимоотношения борщевика Сосновского (Heracleum sosnowskyi Manden) с культурными и сорными растениями : автореферат дис. … кандидата биологических наук : 03.01.05 / Бударин Сергей Николаевич; (Место защиты: Моск. с.-х. акад. им. К. А. Тимирязева). — Москва, 2015. — 24 с. [3]
• Кривошеина М. Г. Насекомые — вредители борщевика Сосновского в Московском регионе и перспективы их использования в биологической борьбе // Российский журнал биологических инвазий. 2011. № 1. С. 44-51.
• Литература — ПРО БОРЩЕВИК (Большая подборка публикаций про борщевик Сосновского)
• Скупченко Л. А. Семеноведение борщевика на Севере / Отв. ред. Л. И. Орёл; УрО АН СССР, Коми научный центр, Институт биологии — Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1989. — 120, [24] б. — ISBN 5-02-026571-3.
• Сандина И. Б. Борщевик, его биология и культура в Ленинградской области // Интродукция растений и зелёное строительство. Вып. 7: Введение в культуру новых полезных растений / Под ред. С. Я. Соколова — М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1959. — Б. 259–261. — 508 б. — 2000 экз.
• Озерова Н. А., Кривошеина М. Г. Особенности формирования вторичных ареалов борщевиков Сосновского и Мантегацци (Heracleum sosnowskyi, H. mantegazzianum) на территории России // Российский журнал биологических инвазий. 2018. № 1. С. 78-87.

Һылтанмалар

• Борщевик Сосновского (Heracleum sosnowskyi)
• Сосновский балтырғаны GRIN сайтында мәғлүмәт
• Борщевик
• Про Борщевик
• Практическое пособие по борьбе с гигантскими борщевиками (на основе европейского опыта борьбы с инвазивными сорняками)
• Методические рекомендации по борьбе с нежелательными зарослями борщевика Сосновского
• Экология: Не божий «одуванчик» борщевик…+
• Лазарев А. М. Борщевик Сосновского | Всероссийский научно-исследовательский институт защиты растений (ВИЗР)
• Эта земля уже захвачена: Алена Солнцева о пандемии борщевика // Газета.ру. 20.08.2017.