Tojad lisi (Aconitum lycoctonum L. em. Koelle) – gatunek rośliny z rodziny jaskrowatych[3].
Rozmieszczenie geograficzne
Występuje w Azji i w Europie. W Azji występuje na Syberii, w środkowej Azji, w Chinach i Mongolii[4]. W Europie występuje w jej części środkowej, południowej i zachodniej, z centrum zasięgu w Alpach); do około 2400 m n.p.m. W Polsce występuje wyłącznie podgatunek A. lycoctonum subsp. lycoctonum i tylko w Kotlinie Żywieckiej, w 2008 potwierdzono jego występowanie tutaj na czterech stanowiskach: na zachodnich stokach góry Grojec, na stokach góry Matyska, oraz na potokiem Łękawka w Gilowicach i potokiem Kalonka[5].
Morfologia
- Pokrój
- Duża roślina o wysokości 40-150 cm i włóknistych korzeniach bez bulw.
- Liście
- Dolne liście łodygowe i liście odziomkowe dłoniasto klapowate, długoogonkowe, wyższe krótkoogonkowe lub siedzące.
- Kwiaty
- W odróżnieniu od innych rodzimych gatunków tojadów o kwiatach fioletowych, kwiaty tojadu lisiego są bladożółte lub białawe. Kwiatostan wydłużony z odstającymi odgałęzieniami, na których kwiaty zebrane są w grona. Mają przylegająco owłosiony, walcowaty hełm o długości ok. trzykrotnie większej od szerokości. Ostrogi są spiralnie zwinięte i wewnątrz zawierają nektar.
- Owoc
- Wielonasienny mieszek. Nasiona tępo trójkanciaste, czerniawe i przeważnie nagie.
Biologia i ekologia
Bylina, hemikryptofit. Rozmnaża się wyłącznie przez nasiona. W Polsce kwitnie od czerwca do sierpnia, kwiaty zapylane są przez trzmiele[6]. Roślina przywiązana jest do podłoża bogatego w węglan wapnia. W Polsce występuje przede wszystkim w zbiorowiskach leśnych i zaroślowych, rozwijających się na stromych, niestabilnych zboczach. Liczba chromosomów 2n=16.
Jest rośliną bardzo silnie trującą, jedną z najbardziej trujących rosnących u nas. Trująca jest cała roślina, a szczególnie nasiona i korzenie[7]. Roślina zawiera akonitynę, która w niewielkich dawkach działa pobudzająco, przy większych powoduje paraliż nerwów ruchowych i czuciowych. Przy doustnym spożyciu już 2-5 g tojadu lisiego może spowodować zatrzymanie akcji serca i paraliż oddechowy, w rezultacie śmierć[7]. Może się wchłaniać także przez skórę[7].
Zagrożenia i ochrona
Roślina objęta jest ścisłą ochroną gatunkową. W Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006) jest umieszczona w grupie gatunków rzadkich, potencjalnie zagrożonych (kategoria zagrożenia R). W wydaniu z 2016 roku otrzymała kategorię EN (zagrożony)[8][9]. Umieszczona w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin w kategorii EN – zagrożony[10]. Stanowiska tojadu lisiego w Polsce zlokalizowane są w obrębie nielicznych enklaw leśnych i zaroślowych o niewielkiej powierzchni, w sąsiedztwie terenów rolniczych i zurbanizowanych[5]. Są one narażone z uwagi na możliwość bezpośredniego zniszczenia wskutek działań człowieka. Żadne ze stanowisk nie jest objęte obszarową ochroną prawną[5].
Systematyka i zmienność
- Wyróżnia się 2 podgatunki[4]
-
Aconitum lycoctonum subsp. lycoctonum. Endemit europejski.
-
Aconitum lycoctonum subsp. vulparia
-
Synonimy[4]:
-
Aconitum excelsum Rchb. = Aconitum lycoctonum subsp. lycoctonum
-
Aconitum lycoctonum auct. = Aconitum lycoctonum subsp. vulparia
-
Aconitum septentrionale Koelle = Aconitum lycoctonum subsp. lycoctonum
-
Aconitum vulparia Rchb. ≡ Aconitum lycoctonum subsp. vulparia
Zastosowanie i uprawa
Bywa uprawiany w ogrodach jako roślina ozdobna[11]. Najlepiej rośnie na żyznej glebie i na częściowo zacienionym stanowisku[12]. Rozmnaża się go przez podział jesienią (po obeschnięciu liści), lub przez wysiew nasion[12]. Zwykle wymaga podpór, gdyż jego pędy mają skłonność do wylegania.
Przypisy
-
↑ Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001–. [dostęp 2009-06-07].
-
↑ The Plant List. [dostęp 2017-01-31].
-
↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
-
↑ a b c Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2009-11-03].
-
↑ a b c Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
-
↑ Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
-
↑ a b c Burkhard Bohne, Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. ISBN 978-83-11-11088-5.
-
↑ Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki: Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Kraków: IB PAN, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
-
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
-
↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone.. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.
-
↑ Lance Hattat: 1000 roślin ogrodowych od A do Z. 1998. ISBN 978-1-4054-7958-5.
-
↑ a b zbiorowe: Rośliny ogrodowe. Könemann, 2005. ISBN 978-3-8331-1916-3.
