Lactuca serriola L.

Sałata kompasowa (Lactuca serriola L.) – gatunek rośliny z rodziny astrowatych (Asteraceae). Jest szeroko rozprzestrzenioną na świecie rośliną synantropijną. Roślina trująca.

Rozmieszczenie geograficzne

Gatunek pochodzenia śródziemnomorsko-irańsko-turańskiego^[3]. Rozprzestrzenił się jednak i obecnie poza Antarktydą występuje na wszystkich kontynentach i na wielu wyspach. W Europie na północy sięga po 65 stopień szerokości geograficznej na Półwyspie Skandynawskim^[4]. Do Ameryki Północnej dostał się jako gatunek zawleczony wraz z zanieczyszczonym ziarnem siewnym^[5]. W Polsce występował już we wczesnym średniowieczu, ale być może wcześniej. Jest dość pospolity, występuje na całym niżu i w niższych położeniach górskich. Lokalnie jest rzadki. Status gatunku we florze Polski: archeofit^[3].

W Europie wciąż zwiększa swoje rozprzestrzenienie i zasięg i w wielu krajach jest uważany za gatunek inwazyjny na siedliskach synantropijnych. Za przyczynę tego uważa się wzrost komunikacji i ocieplenie klimatu. Obecnie sałata kompasowa jest najbardziej na świecie rozprzestrzenionym gatunkiem rodzaju Lactuca^[5].

Morfologia

Łodyga

O wysokości do 150 cm, wzniesiona, rzadziej pokładająca się, obła, prążkowana, kolczasta, białawoszarawa lub szarozielona, z sokiem mlecznym^[3].

Liście

Są w charakterystyczny sposób ustawione parami w jednej płaszczyźnie, w kierunku północ-południe, w zarysie szeroko odwrotnie jajowate. Są pierzasto wcinane, mają strzałkowatą nasadę, na dolnej stronie liścia ząbki na głównym nerwie, podobne na na brzegach blaszki^[3].

Liścienie

Okrągłe do szerokoeliptycznych z nasadą przechodzącą w ogonek i zaokrąglonym wierzchołkiem^[6].

Kwiaty

Zebrane w koszyczki, te zaś w groniasty lub wiechowaty kwiatostan. Jego oś jest falisto powyginana. Dość wąskie koszyczki mają długość 8-12 mm i znajduje się w nich po kilkanaście kwiatów. Brak plewinek. Kwiaty od wewnętrznej strony jasnożółte, od zewnętrznej jasnofioletowe^[3].

Owoc

Niełupka z śnieżnobiałym puchem kielichowym. Posiada na szczycie niewielką piramidkę z dość długim i bezbarwnym dzióbkiem (rostrum)^[3]. Na powierzchni ma 2 rzędy włosków i 5-9 żeberek^[6].

Pokrój

Pęd kwiatostanowy

Koszyczek

Owoce

Liście

Biologia i ekologia

Rozwój

Roślina roczna lub dwuletnia, hemikryptofit^[7]. Kwitnie od lipca do września. Kwiaty przedprątne, owadopylne^[8]. Z badań wynika, że tylko 1-5% populacji powstaje w wyniku zapylenia krzyżowego przez owady. Samopylność i wytwarzanie dużej ilości bardzo drobnych nasion to czynniki sprzyjające migracji i rozprzestrzenianiu się gatunku. Sprzyja temu także wczesne zakwitanie, długi okres owocowania, duża żywotność nasion, plastyczność ekologiczna^[5].

Jest tzw. rośliną kompasową – jej liście ustawiają się równolegle do kierunku promieni słonecznych, co chroni ją przed nadmiernym parowaniem^[9].

Siedlisko

Roślina światłolubna i synantropijna, występująca głównie na siedliskach ruderalnych; nieużytkach, przydrożach, placach budowy, rumowiskach, terenach kolejowych, ale czasami także na siedliskach segetalnych, jako chwast^[3]w uprawach zbóż, kukurydzy, rzepaku, buraków, roślin strączkowych^[3]. W uprawach pojawia się głównie na polach odłogowanych. Preferuje gleby suche, nieco kamieniste i bogate w składniki pokarmowe^[6]. Czasami występuje także nad rzekami^[3]. Jest gatunkiem o dużej zmienności morfologicznej i ekologicznej. Do końca XX wieku w Polsce występowała głównie na siedliskach ruderalnych, ostatnio jednak coraz bardziej zwiększa swój udział w agrocenozach, stając się dokuczliwym chwastem^[5]. Najczęściej zachwaszcza uprawy rzepaku ozimego i zbóż ozimych, rzadziej roślin okopowych, szczególnie na glebach średnich, suchych i bogatych w związki wapnia^[10].

Gatunek charakterystyczny dla Ass. Erigeronto-Lactucetum i wyróżniający dla związku zespołów (All.) Sisymbrion^[11].

Własności fitochemiczne

Roślina trująca^[7]. Trujący jest jej sok mleczny. Po spożyciu w większych ilościach powoduje niepokój i zaburzenia nerwowe, a nawet śmierć^[12].

Genetyka

Liczba chromosomów 2n = 18^[7].

Korelacje międzygatunkowe

Na sałacie kompasowej pasożytuje grzybopodobny lęgniowiec Bremia lactucae wywołujący mączniaka rzekomego i niektóre gatunki grzybów: Golovinomyces cichoracearum wywołujący mączniaka prawdziwego, Mycosphaerella hieracii wywołująca plamistość liści i Microdochium panattonianum. Jest też żywicielem larw muchówek Ensina sonchi i Trupanea amoena^[13].

Zastosowanie

• Liście w niewielkich ilościach są jadalne, zarówno na surowo, jak i po ugotowaniu. Nadają się do tego celu tylko młode liście, potem bowiem stają się gorzkie^[12].
• Sok mleczny zawiera substancję o działaniu podobnym do opium, ale nie powodującą uzależnień. Z tego powodu był używany do leczenia uzależnień od opium^[12].

Przypisy