Staghorn Sumac

Tüklü sumaq (lat. Rhus typhina) — sumaqkimilər fəsiləsinin sumaq cinsinə aid bitki növü.

Təbii yayılması

Şimali Amerikanın şərq hissəsində quru və daşlı torpaqlarda bitən ağac bitkisidir.

Botaniki təsviri

Hündürlüyü 10-12 m-ə çatır.Gözəl,dekorativ çətirli,qalın,tüklü,açıq-qonur zoğları vardır.Çoxillik zoğların qabığı qonur rəngdədir,çatlayandır.Yarpaqlar tək lələkvaridir,uzunluğu 50 sm-ə qədərdir,11-31 yarpaqcıqdan ibarətdir.Yarpaqcıqların üst səthi tünd-yaşıl,alt səthi ağ-göyümtül rəngdə olub,ucu bizdir.Payızda yarpaqların rəngi açıq-qırmızıdan tünd-qırmızıya qədər dəyişir.Bitki ikievlidir.Çiçəkləri xırdadır,uzunluğu 20 sm-ə qədər olan piramidal süpürgələrə yığılmışdır.Erkəkcikli çiçəkləri sarımtıl-yaşıl,dişicikli çiçəkləri qırmızıdır.Meyvəsi şarşəkilli çəyirdəkmeyvədir,yetişəndə tüklərlə örtülür.2 dekorativ forması vardır:neştərvari (f.laciniata)-dərin dişli,neştərvari yarpaqlıdır; bölünmüş forması (f.dessecta)-lələkvari bölünmüş yarpaqlıdır.

Ekologiyası

Torpaq yaxşı drajenalı,orta miqdarda nəmişli olmalıdır.

Azərbaycanda yayılması

Mərdəkan dendrarisində 1978-ci ildə introduksiya edilmişdir.Abşeronda bağ və parklarda rast gəlinir.

İstifadəsi

Dekorativ görünüşə malikdir.Oduncağının belə gözəl rəngdə olmasına baxmayaraq yerli əhali tərəfindən demək olar ki,istifadə olunmur.Yarpaqlarından tanin alınır ki,ondan şərabçılıqda və toxumçuluqda geniş istifadə olunur.

Məlumat mənbəsi

• Tofiq Məmmədov, "Azərbaycan dendroflorası II cild", Bakı:-"Səda"-2015.

İstinadlar

Coeden ag iddi gnau bwytadwy ydy Siwmac sy'n enw gwrywaidd. Mae'n perthyn i'r teulu Anacardiaceae yn y genws Rhus. Yr enw gwyddonol (Lladin) yw Rhus typhina a'r enw Saesneg yw Stag's-horn sumach. Mae'n frodorol o Ogledd America ond caiff ei dyfu, bellach, mewn ardaloedd cynnes mewn sawl cyfandir i addurno llefydd.^[1].

Mae'n goeden lluosflwydd oddeutu 5 metr (16 tr) o uchder. Nid oes ganddo stipwl (neu ddeilen fach). Fel arfer mae'r dail yn ddanheddog 25–55 cm (10–22 mod) o hyd ac is ddail 6–11 cm ar bob un.

Gweler hefyd

• Geiriadur rhywogaethau Gwefan Llên Natur

Cyfeiriadau

Mae gan Gomin Wikimedia
gyfryngau sy'n berthnasol i:

Siwmac

Škumpa orobincová (Rhus typhina) je okrasný strom nebo keř z čeledi ledvinovníkovitých.

Synonyma

• škumpa ocetná
• Rhus hirta

Popis

Keř nebo strom 2–10m vysoký, s hlubokým kořenovým systémem a četnými kořenovými výmladky. Borka na kmenech šedá až hnědá, podélně rozpraskaná. Letorosty silné, huňatě hnědě chlupaté. Starší větve olysávající, tmavohnědé, s jemnými lenticelami. Pupeny drobné, kuželovité, hustě rezavě chlupaté, vrcholový větší než úžlabní; listové jizvy podkovovité.

Listy lichozpeřené, až 50cm dlouhé, mnohojařmé, s 9–31 lístky; vřeteno listů hustě odstátě chlupaté; lístky přisedlé, 4–12cm dlouhé, 1–2cm široké, kopinaté, na okraji pilovité, na vrcholu dlouze zašpičatělé, na bázi zaokrouhlené, na líci tmavě zelené, lysé, na rubu sivozelené, slabě pýřité. Drobné květy se městnají v koncových palicovitých latách, samčí mají žlutavě zelenou barvu a samičí červenou.

Plody jsou mírně smáčklé, červeně plstnaté peckovice nahloučené v hustých přímých a velmi nápadných plodenstvích, která na větvích zůstávají dlouho do zimy.

Radiální řez kmene

Ekologie a rozšíření

Nenáročný druh, který roste dobře na suchých i zamokřených, písčitých nebo kamenitých půdách. V místech přirozeného rozšíření se vyskytuje podél vodních toků; má velké nároky na světlo. Dobře snáší zasolení a je velmi odolná proti mrazu. Samovolně se snadno šíří, protože velmi rychle tvoří kořenové výmladky. Často je nutno její expanzivní vlastnosti omezovat. Na českém území první exempláře v Praze v Královské oboře v roce 1835, do Evropy introdukce již v 17. století.

Význam

Škumpa je nejkrásnější na podzim, kdy jsou její zpeřené listy jasně žluté, oranžové až červené. Ve stejnou dobu dozrávají šišticová plodenství, která se začínají od konce července barvit růžovočerveně. Během zimy obvykle zůstávají na jinak holých větvích a mění barvu na tmavě purpurovou. Z tohoto důvodu je škumpa vysazována jako okrasná rostlina v zahradách i příměstských zeleních.

Obsahuje šťávu s pryskyřičným olejem, tříslovinami a podle některých údajů i glykosidy. U citlivějších osob vyvolává dotykové alergie projevující se mimo jiné zčervenáním a záněty pokožky. Je jedovatá, požití je však málo pravděpodobné. Dřevo škumpy orobincové bývá často používáno v řezbářství. Některé kmeny indiánů ze Severní Ameriky kouřily tabák s listy škumpy. Z plodů indiáni připravovali nápoj nazývaný "indiánská limonáda". Kořeny byly používány jako žluté barvivo.

Galerie

• Detail listů u kultivaru 'Dissecta'

• Detail plodenství

• Detail kmenu

• Detail borky mladé větve

Podobné druhy

Jen málo se u nás pěstuje příbuzná, velmi jedovatá a nebezpečná škumpa zákeřná (R. toxicodendron L.), keř s vystoupavými, poléhavými až plazivými větvemi. Také ona pochází se Severní Ameriky, u nás se vysazovala v parcích a v zámeckých i botanických zahradách. Snadno zplaňuje. Po požití může dojít k poruchám ústřední nervové soustavy, při dotyku k zánětům kůže. Prudce toxická je i podobná škumpa jedovatá (R. radicans L.)

Odkazy

Reference

1. ↑ Červený seznam IUCN 2018.1. 5. července 2018. Dostupné online. [cit. 2018-08-10]

Literatura

• NOVÁK, Jan. Jedovaté rostliny kolem nás. Praha: Grada Publishing a.s., 2007.
• KOLIBÁČOVÁ Soňa. Dendrologie cvičení 1. Brno: Mendelova zemědělská a lesnická univerzita v Brně, 2002.
• SLAVÍK, Bohumil. Květena České republiky 5. Praha: Academia, 1997.
• VERMELUEN, Nico. Encyklopedie stromů a keřů. Praha: Rebo Productions, 1998.

Externí odkazy

• Obrázky, zvuky či videa k tématu škumpa orobincová ve Wikimedia Commons
• Slovníkové heslo škumpa orobincová ve Wikislovníku
• Taxon Rhus typhina ve Wikidruzích

Hjortetaktræ (Rhus typhina) er en stor, løvfældende busk med en åben, uregelmæssig vækstform. Hovedgrenene er kun lidt forgrenede, og forgreningerne er ofte spidsvinklede. Planten indeholder garvestof og eddikesyre.

Beskrivelse

Barken er først lysebrun og tæt dunhåret. Senere bliver den brun og glat med små barkporer. Gamle grene har grå bark med fine revner. Knopperne er spredte, udspærrede, kegleformede og næsten "indsunkne" i bladarrene. De overvintrende frugtstande er ægformede og gammelrosa.

Bladene er meget store og uligefinnede med slankt ægformede, savtakkede småblade. Oversiden er blank og mørkegrøn, mens undersiden er blågrøn. Høstfarven er rød eller orange. Blomsterne sidder tæt sammen i endestillede aks. De er grønne og behårede. Planten er særbo, så den findes i rent hanlige og rent hunlige individer. Frugtstandene bliver kolbeagtige og tæt hårede. Frøene modner ikke ordentligt i Danmark.

Rodnettet består af tykke, fladt udbredte og groft forgrenede hoved- og siderødder. Planten sætter talrige rodskud.

Højde x bredde og årlig tilvækst: 4 x 6 m (30 x 50 cm/år), rodskud ikke medregnet.

Hjemsted

Arten er naturligt udbredt fra delstaterne i det østlige Canada over New England til USA's Midtvesten og Atlanterhavsstater. Der er den knyttet til let skyggede eller lysåbne voksesteder på tørre og humusfattige steder, f.eks. ved skovbryn og i skovrydninger, men også på ruderater og ruiner. Ofte bliver arten ganske ukrudtsagtig, hvad man f.eks. kan se på byggetomter i New York.^[1].

I den lille skov, Barnum Gully Woods, ved Lake Erie findes den blandt en rig bregnevegetation sammen med bl.a. giftsumak, bævreasp, canadisk gyldenris, flodbredvin, glanskvalkved, pilekornel, rundbladet kornel, skavgræs og virginsk hæg^[2]

Galleri

• Blomsterstande

• Høstfarve og frugter

• Vækstform

Eksterne henvisninger og kilder

Fodnote

Henvisninger

• Fugleognatur.dk - Billeder og udbredelse i Danmark af Hjortetaktræ
• Sten Porse: Plantebeskrivelser, DCJ 2003 (CD-Rom).

Portal:Botanik

Der Essigbaum oder Hirschkolbensumach (Rhus typhina L.; Synonym: Rhus hirta (L.) Sudw.) ist eine Pflanzenart innerhalb der Familie Sumachgewächse (Anacardiaceae). Sie stammt aus dem östlichen Nordamerika. Der Essigbaum wurde um 1620 in Europa eingeführt und ist wegen seiner ausgeprägten Herbstfärbung ein weit verbreitetes Ziergehölz. Die Blätter werden dabei gelb, später orange und im Oktober leuchtend karmesinrot. Sein deutscher Trivialname Hirschkolbensumach wie auch der englische Name staghorn sumac beruhen auf dem kennzeichnenden Merkmal der Art: den kräftigen, braunen und filzig behaarten jungen Zweigen, die an ein mit Bast bewachsenes Hirschgeweih erinnern.

Beschreibung

Erscheinungsbild und Holz

Der laubabwerfende Essigbaum wächst als sommergrüner Strauch mit Wuchshöhen von meist 3 bis 5 Metern oder er kann in seinem natürlichen Verbreitungsgebiet unter günstigen Bedingungen einen bis zu 12 Meter hohen, mehrstämmigen kleinen Baum bilden. Meist wächst diese Art strauchförmig mit breiten Kronen und kurzen, krummen Stämmen mit maximal 35 cm Stammdurchmesser (BHD). Auf nährstoffarmen, sandigen Böden können sie zahlreiche Jungtriebe aus flachwachsenden Wurzeln bilden, die sich zu kleinen Dickichten entwickeln und nicht selten bis über zehn Meter vom Stamm entfernt wuchern. Die eher glatte Borke älterer Stämme ist gräulich und leicht rissig bis schuppig, die Rinde älterer Äste ist mit zahlreichen orange-braunen Korkporen (Lentizellen) besetzt.

Das Holz ist leicht, weich und spröde. Es hat einen beinahe weißen Splint und einen grün gestreiften, orangefarbenen Kern. Die Gefäße sind in Gruppen angeordnet und neigen zur Verthyllung. Eine wenig bekannte Eigenschaft des Holzes ist seine Fluoreszenz. Unter UV-Licht zeigt es ein starkes neongelbes Leuchten (die Farbe kann variieren).^[1]

Zweig, Knospe und Blatt

Der Essigbaum bildet im Kronenbereich keine Endknospen (Terminalknospen). Die kegelförmigen Winterknospen sind etwa 1 Zentimeter lang und dicht, braun filzig behaart; Knospenschuppen fehlen.

Die Rinde der jungen Zweige ist dicht braunfilzig behaart; die Zweige verkahlen nach drei bis vier Jahren. Sie haben ein rundes Mark von orange-brauner Farbe und enthalten einen weißen, klebrigen Milchsaft, der bei Verletzung austritt und an der Umgebung schwarz wird. Die Endtriebe schließen mit einem Blütenstand ab, das weitere Wachstum wird von Seitenknospen übernommen (sympodiale Verzweigung).

Blatt

Stängelbehaarung

Die wechselständigen Laubblätter sind 20 bis 60 Zentimeter lang und in Blattstiel sowie Blattspreite gegliedert. Die 5 bis 10 cm langen Blattstiele und die Rhachis sind grünlich bis rötlich und mehr oder weniger, kürzer oder länger, weich behaart. Auch die Adern der Blattunterseite sind behaart. Die unpaarig gefiederte Blattspreite besteht aus 9 bis 31 meist gegenständig angeordneten Fiederblättchen. Die Blattoberseite ist grün und etwas glänzend, die -unterseite matt-hellgrün. Nur das terminale Fiederblättchen ist meist gestielt. Die Länge der fast sitzenden bis sitzenden Blättchen liegt zwischen 8 und 12 cm, die Breite zwischen 2 und 3 cm, wobei die mittleren Fiederblättchen die größten sind. Die Form der Blättchen variiert von eiförmig, elliptisch bis länglich-lanzettlich, oft sind sie leicht sichelförmig. Die Basis ist rundlich, halbherzförmig und etwas ungleichmäßig geformt; das obere Ende läuft spitz zu. Der Blattrand ist ungleichmäßig gesägt, gezähnt die Spitze jedoch ganzrandig. Der Essigbaum fällt besonders durch seine Herbstfärbung auf, die Blätter werden dabei gelb, später orangefarben und im Oktober leuchtend karmesinrot. Die Nervatur der Blättchen ist gefiedert und unterseits etwas erhaben.

Blütenstand und Blüte

Der Essigbaum blüht im Frühsommer nach dem Austreiben der Blätter. Er ist meist zweihäusig getrenntgeschlechtig (diözisch) und meist erscheinen die weiblichen Blüten etwa eine Woche vor den männlichen. Die Blüten stehen in endständigen, aufrechten, pyramidalen und gelb-grünen, thyrsig-rispigen sowie feinhaarigen Blütenständen zusammen. Die männlichen, lockereren Blütenstände sind bis zu 20–25 cm lang und damit etwa ein Drittel größer als die kompakteren weiblichen Blütenstände. Jede gestielte Blüte hat ein 1,5 mm langes und 0,5 mm breites Deckblättchen, dessen Innenseite lang behaart ist. Die Einzelblüte mit doppelter Blütenhülle ist fünfzählig und die Blütenstiele sind haarig. Der grüne Kelch ist fünfzipfelig, außen langhaarig und innen kahl und hat eine Länge von 1,5 mm. Die leicht bootförmigen, länglichen Kronblätter sind bei den männlichen Blüten gelblich-grün, bei den weiblichen grünlich, 3,5 mm lang, 1,5 mm breit und schwach behaart. Bei den männlichen Blüten sind die Petalen zurückgelegt, bei den weiblichen sind sie eher aufrecht. Jede Blüte hat einen auffälligen, orangen und lappigen Diskus. Der oberständige, haarige und einkammerige Stempel hat drei kurze Griffel mit jeweils einer Narbe, männliche Blüten haben fünf freie Staubblätter mit großen, orange–gelbfarbigen Staubgefäßen und einen verkümmerten Fruchtknoten.

⋆ K 5 C 5 A 5 {displaystyle star K_{5};C_{5};A_{5}}

⋆ K 5 C 5 G ( 3 ) _ {displaystyle star K_{5};C_{5};G_{underline {(3)}}}

Frucht und Samen

Die Früchte sind trockene und rote Steinfrüchte, 4 mm lang, 4,5 mm breit und etwas abgeflacht. Sie sind im August ausgewachsen und werden im Herbst reif. Fruchtentwicklung ohne vorherige Befruchtung (Parthenokarpie) ist häufig. Die Früchte sind von einer dichten, zottigen Schicht langer, roter und weicher (Drüsen-)Haare umgeben. Der kleine, einsamige, eiförmige bis elliptische, etwas abgeflachte und glatte Steinkern ist hellbräunlich. Die Steinkerne sind ca. 2,5 mm lang und 2 mm breit und die Samen darin enthalten kein Endosperm, also kein Nährgewebe. Die Samen werden häufig von Vögeln verbreitet und keimen epigäisch. Das Tausendkorngewicht beträgt 11 g.

Chromosomensatz

Die Chromosomenzahl beträgt 2 n = 30.

Giftigkeit und Inhaltsstoffe

Die Hauptwirkstoffe sind Gerbstoffe, Ellagsäure und der stark saure Zellsaft. Urushiole wie im Giftsumach sind nicht nachweisbar.^[2]

Alle Pflanzenteile werden oft als giftig bezeichnet, wobei die Giftigkeit fraglich ist. Die orale Aufnahme größerer Mengen kann zu Magen- und Darmbeschwerden führen, auf der Haut soll der Milchsaft zu Hautentzündungen führen, Spritzer in die Augen können Bindehautentzündungen auslösen.

Einige Pflanzenteile oder alle enthalten Wirkstoffe, welche gegen einige oder zahlreiche Fraßinsekten als Insektizide wirksam sind und mithilfe von Ethanol extrahiert werden können.^[3]

Allelopathie,^[4] Toxizität und Genotoxizität^[5] wurden beschrieben für Extrakte aus Essigbaumblättern gegenüber pflanzlichen Zellkulturen.

• Bienen auf Essigbaum

• Essigbaum

• Essigbaum im Herbst

• Reifer Fruchtstand

• Haarige Steinfrüchte mit Steinkern

• Stammquerschnitt

• Maserung

Verbreitung und Standortansprüche

Natürliches Verbreitungsgebiet^[6]

Natürliche Ableger des Essigbaums an unterirdischen Sprossausläufern führen zu einer kaum noch kontrollierbaren Ausbreitung.

Regelmäßiger Heckenschnitt kann dem Essigbaum nichts anhaben, da aus den unterirdischen Sprossteilen immer wieder neue Bäume mit hoher Wuchskraft austreiben, die sich durch Ableger weiter vermehren.

Ausgegrabener unterirdischer Sprossausläufer des Essigbaums

Das natürliche Areal liegt im Osten der Vereinigten Staaten und Kanadas. Es erstreckt sich von Neu-Schottland und dem unteren Teil des Sankt-Lorenz-Stroms nach Westen bis nach Iowa und dem Huronsee, nach Süden entlang den Appalachen bis nach Georgia, Alabama, Mississippi und Florida. Als Ziergehölz für Gärten und Parks wird der Essigbaum besonders in Mittel- und Nordeuropa verwendet und gilt in Deutschland als in Einbürgerung befindlicher Neophyt.^[7] Für Österreich lautet die Angabe selten und zerstreut verwildert.^[8] In der Schweiz wurde er in die Schwarze Liste der invasiven Neophyten aufgenommen. Produktion und Inverkehrbringung von Rhus thyphina sind verboten (Freisetzungsverordnung des Bundes (SR 814.911), Anhang 2).^[9][10][11]

Auf nährstoffreichen Böden an sonnigen Südhängen West Virginias, Tennessees und Kentuckys findet die Art optimale Wuchsbedingungen. Dort findet man sie einzeln, in kleinen Gruppen oder Dickichten im offenen Gelände. Als Unterholz in Wäldern kommt sie nicht vor. Sie stellt nur geringe Ansprüche an den Boden, wächst sowohl auf Kalk als auch auf Urgestein und wird auch als Erosionsschutz auf nährstoffarmen, trockenen Standorten verwendet. Gemieden werden nasse, saure und kalte Böden. Die Art ist in ihrer Heimat Bestandteil der Pionier- und Vorwaldgehölze aus der Ordnung Rhoetalia typhinae.^[12]

Der Essigbaum ist sehr kälteresistent und vermehrt sich durch unterirdische Sprossausläufer (Spalierwuchs).

Systematik und botanische Geschichte

In der ca. 150 Arten umfassenden Gattung Rhus wird die Art der Sektion Sumac zugeordnet, die Kennzeichen der Sektion sind Blüten in terminalen Infloreszenzen, dicht behaarte, rote Früchte und unpaarig gefiederte Blätter.

Carl von Linné stellte den Essigbaum 1753 in seinen Species Plantarum in die Gattung der Scheinhanfe und nannte ihn Datisca hirta. Material zum Essigbaum dürfte er durch eine Nordamerika-Reise seines Schülers Pehr Kalm erhalten haben. Später stellte er den Essigbaum als Rhus typhina in die Gattung Rhus. Das Epitheton typhina leitet sich vom Gattungsnamen der Rohrkolben Typha ab, bedeutet also etwa rohrkolbenartig und beschreibt die Form der Fruchtstände. Das Art-Epitheton hirta ist lateinisch und bedeutet ‚rauhaarig‘, ‚borstig‘.^[13] Das Epithet hirta von 1753 ist älter als typhina von 1756. Das ältere hätte also Verwendung finden müssen. Da aber Rhus typhina ein wirtschaftlich wichtiger und schon lange eingeführter Namen für den Essigbaum war, wurde das Basionym Datisca hirta zu einem nicht zu verwendenden Namen erklärt (nomen utique rejiciendum im Melbourne ICN Artikel 56) und so bleibt Rhus typhina der gültige Name.^[14] Der deutsche Name Hirschkolbensumach leitet sich von den jungen Trieben ab, die an ein Hirschgeweih erinnern. Der Name Essigbaum geht auf den Umstand zurück, dass seine säurehaltigen Früchte dem Essig zugesetzt wurden, um dessen Säure zu verstärken.^[15]

Verwendung

Geschlitztblättriger Essigbaum (Rhus typhina ‘Dissecta’)

Für einige Indianerstämme war Rhus hirta von medizinischer Bedeutung. Die Wurzeln dienten als Mittel zur Blutstillung, die Früchte halfen gegen Erkrankungen der Lunge und der Tee aus der inneren Wurzelrinde linderte „innere Beschwerden“. Die innere Rinde wurde zur Herstellung einer hellgelben Farbe für die Kriegsbemalung oder das Färben von Stoffen verwendet.^[16]

Das als Indian Lemonade bezeichnete Erfrischungsgetränk wird aus Wasser und den Früchten des Essigbaums hergestellt und weist einen hohen Gehalt an Vitamin C auf.^[17] Die Früchte werden zuweilen bei der Essigherstellung verwendet. Aus den Früchten kann auch ein Öl erhalten werden.

Das leichte, spröde Holz hat keine wirtschaftliche Bedeutung, eignet sich aber für die Tischlerei oder für gröbere Konstruktionen. Aus jungen Trieben können Pfeifen hergestellt werden.

Bedeutung hatte Rhus typhina jedoch als Quelle für Gerbstoff. Einen hohen Gehalt weisen vor allem die Wurzelrinde und die Fiederblättchen auf, wobei nur die Blätter genutzt werden. Sie enthalten vor dem Einsetzen der Herbstfärbung 27 bis 29 % Gerbstoff (bezogen auf das Trockengewicht), der sich gut zum Gerben von Leder eignet. In den USA und mehreren europäischen Ländern wurden besonders gerbstoffreiche Sorten (Spitzenwerte bis 42 %) angebaut. Dabei lagen die Erträge in Amerika bei etwa 140 kg je Hektar und Jahr, in Europa auch darüber. Sie liegen jedoch unter den Erträgen, die mit den Arten Rhus glabra und Rhus coppalina erzielt werden können. Zur Gerbstoffgewinnung wurde er in den USA, der ehemaligen Tschechoslowakei, in Russland, Ungarn und Deutschland angebaut. Heute gibt es noch Anbaugebiete in Pakistan.

In Europa dient der Essigbaum als beliebtes und verbreitetes Ziergehölz. Er wurde etwa 1620 nach Frankreich gebracht und ist 1621 in einem Pariser Garten als „Sumac de Virginiana“ belegt. Ab 1628 kann er in Leiden, ab 1629 in London nachgewiesen werden. In Deutschland lässt er sich zuerst in einem herzoglich braunschweigischen Garten nachweisen, wohin er zwischen 1630 und 1651 gelangt ist, 1654 auch in Königsberg in Preußen. Doch wurde er bis Ende des 18. Jahrhunderts nur selten in botanischen oder anderen Gärten kultiviert. Anfang des 19. Jahrhunderts wurde er in einem deutschen Verzeichnis als gewöhnliche Lustgebüsch-Pflanze geführt. Zur allgemeinen Verbreitung in Grünanlagen und Gärten gelangte er erst in der zweiten Hälfte des 20. Jahrhunderts.^[15]

Gärtnerische Bedeutung haben die geschlitztblättrigen Formen:

• Rhus typhina ‘Dissecta’ mit tief eingeschnittenen Fiederblättchen
• Rhus typhina ‘Lacinata’ mit zusätzlich stark zerschlitzten Hochblättern im Blütenstand

Literatur

• Peter Schütt (Hrsg.): Enzyklopädie der Sträucher. Nikol, Hamburg 2006, ISBN 978-3-937872-40-7, S. 267–274 (Sonderausgabe, Auszug aus: Peter Schütt (Hrsg.): Enzyklopädie der Holzgewächse – Handbuch und Atlas der Dendrologie. Loseblattsammlung, ecomed, Landsberg am Lech 1994–2008 / Wiley-VCH, Weinheim 2008 ff., ISBN 3-609-72030-1).
• Wolfram Buff, Klaus von der Dunk: Giftpflanzen in Natur und Garten. Paul Parey, 1988, ISBN 3-489-55222-9.

Einzelnachweise

1. ↑ R. Bruce Hoadley: Holz als Werkstoff. Ravensburger 1990.
2. ↑ Roth, Daunderer, Kormann: Giftpflanzen, Pflanzengifte. 4. Auflage. Nikol, Hamburg 1994, ISBN 3-933203-31-7, S. 616–617.
3. ↑ F. Klingauf, U. Stein, H.-J. Bestmann, O. Vostrowski, et al.: Herbal insecticides. 6. Effects of an ethanolic leaf extract of Buck's horn (Rhus typhina L.) on different pest insects [1988]. In: Journal of Applied Entomology (Germany, F.R.), Band 105, Nr. 1, 1988, S. 41–47.
4. ↑ Yan Xing Fu, Fang Su, Du Qian, Zhou Libiao, Li Ying: Allelopathic Effects of Water Extraction from Fruit Cluster of Rhus typhina on Germination of Wheat Seeds [J]. In: Crops, Band 6, 2009.
5. ↑ Li-ran Shi, Li-rong Bai, Hui-fen Li: Genotoxicity of Extract from Rhus typhina L. Leaves to Root Tip Cells of Wheat. In: Journal of Triticeae Crops, Band 1, 2012.
6. ↑ Essigbaum. In: USDA. Zugriff am 10. Juni 2008.
7. ↑ FloraWeb, Zugriff am 8. Juni 2008.
8. ↑ Manfred A. Fischer, Karl Oswald, Wolfgang Adler: Exkursionsflora für Österreich, Liechtenstein und Südtirol. 3., verbesserte Auflage. Land Oberösterreich, Biologiezentrum der Oberösterreichischen Landesmuseen, Linz 2008, ISBN 978-3-85474-187-9.
9. ↑ Bundesamt für Umwelt BAFU: Invasive gebietsfremde Arten. (admin.ch [abgerufen am 6. August 2019]).
10. ↑ S. Buholzer, M. Nobis, N. Schoenenberger, S. Rometsch: Liste der gebietsfremden invasiven Pflanzen der Schweiz. Hrsg.: Infoflora. (infoflora.ch [abgerufen am 6. August 2019]).
11. ↑ Naturschutzinspektorat des Kantons Bern: Dokumentation invasive Neophyten (gebietsfremde Pflanzen, Problempflanzen)
12. ↑ Erich Oberdorfer: Pflanzensoziologische Exkursionsflora für Deutschland und angrenzende Gebiete. Unter Mitarbeit von Angelika Schwabe und Theo Müller. 8., stark überarbeitete und ergänzte Auflage. Eugen Ulmer, Stuttgart (Hohenheim) 2001, ISBN 3-8001-3131-5, S. 645.
13. ↑ Helmut Genaust: Etymologisches Wörterbuch der botanischen Pflanzennamen. 3., vollständig überarbeitete und erweiterte Auflage. Nikol, Hamburg 2005, ISBN 3-937872-16-7 (Nachdruck von 1996).
14. ↑ Rhus im Germplasm Resources Information Network (GRIN), USDA, ARS, National Genetic Resources Program. National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. Abgerufen am 5. Dezember 2015.
15. ↑ ^{a b} Heinz-Dieter Krausch: Kaiserkron und Päonien rot... Von der Entdeckung und Einführung unserer Gartenblumen. Deutscher Taschenbuch Verlag, München 2007, ISBN 3-423-34412-1, S. 391 f.
16. ↑ Wolfram Buff, Klaus von der Dunk: Giftpflanzen in Natur und Garten. 2. neu bearbeitete Auflage. Paul Parey, Berlin/Hamburg 1988, ISBN 3-489-55222-9, S. 111.
17. ↑ Indian Lemonade. In: Floridata. Zugriff am 8. Juni 2008.

Wósušyna^[1] (Rhus typhina) jo rostlina ze swójźby sumakowych rostlinow (Anacardiaceae). Dalšne serbske mě jo wósuchowy bom^[1].

Wopis

Wósušyna jo w lěśu zeleny, małko roznogaśowany kerk abo małki bom, kótaryž dośěgnjo wusokosć wót 3 až 6 (8, 12) m a šyrokosć wót až do 4 m. Płone korjenje twórje kórjenjowe wurostki.

Młode gałuzy su gusto somotnje kósmate. Gałuzy su tłuste.

Łopjena

Měnjate łopjena su dłujke wogonkate a dośěgnu dłujkosć wót 50 cm (wót 30 až do 60 cm) a wobstoje z 11 až do 31 pjerkatych łopjeńkow. Łopjeńka su dłujkojśe-lancetojte, kóńcykojte, gropnje rězane, na zachopjeńku kósmate, na dolnem boku swětłošere a dośěgnu dłujkosć wót 5 až do 12 cm. Wšake zagrodne formy maju rozdźělnje mócnje wótměnjone łopjena.

Łopjena su w nazymje oranžowe abo šarlachcerwjene.

Kwiśonki

Kwiśo wót junija až julija. Muske a žeńske kwiśonkowe stołki stoje na rozdźělnych rostlinach. Kwiśonki dośěgnu wjelikosć wót 5 mm a stoje w kisćach, kótarež dośěgnu dłujkosć wót 10 až 20 cm. Muske kwiśonki su nažołśe zelene. Płodnistwo jo zrownane a dośěgnjo dłujkosć wót až do 20 cm.

Płody

Płody su šćeśaśe kósmate a cerwjene twardopackate płody. Wóne wót septembra dozdrjaju.

Maśizny

Wše źěle rostliny, pśedewšym łopjena a płody, wopśimjeju gadowate maśizny, kótarež mógu pśedewšym lažke zagórjenje kóže zawinowaś.

Stojnišćo

Jo naročny pyšny kerk w parkach a zagrodach, ale teke rosćo wóźiwjowany na wótpadkowych městnach, zeleznicowych nasypach a pustych płoninach.

Rozšyrjenje

Jo w lěśe 1629 z pódzajtšneje pódpołnocneje Ameriki do Europy pśišeł.

Wužywanje

Rostlina se w Europje cesto ako pyšnu rostlinu sajźa.

Nožki

1. ↑ ^{1,0 1,1 1,2} W internetowem słowniku: Essigbaum

Žrědła

• Botanica, Bäume und Sträucher, Über 2000 Pflanzenporträts, ISBN 978-3-8331-4467-7, strona 774 (nim.)
• Meyers Taschenlexikon Biologie, In 3 Bänden, 3. zwězk, ISBN 3-411-12033-9, strona 186, pod hesłom Sumach (nim.)
• Spohn, Aichele, Golte-Bechtle, Spohn: Was blüht denn da? Kosmos Naturführer (2008), ISBN 978-3-440-11379-0, strona 428 (nim.)
• Steinbachs Großer Pflanzenführer, ISBN 978-3-8001-7567-3, strona 332 (nim.)

Rhus typhina, the staghorn sumac,^[4] is a species of flowering plant in the family Anacardiaceae, native to eastern North America. It is primarily found in southeastern Canada, the northeastern and midwestern United States, and the Appalachian Mountains,^[5] but it is widely cultivated as an ornamental throughout the temperate world.

Etymology

The specific epithet typhina is explained in Carl Linnaeus and Ericus Torner's description of the plant with the phrase "Ramis hirtis uti typhi cervini", meaning "the branches are rough like antlers in velvet".^[6]

In both French and German, the common name of the species (sumac vinaigrier; Essigbaum) means "vinegar tree".

Description

Rhus typhina is a dioecious, deciduous shrub or small tree growing up to 5 m (16 ft) tall by 6 m (20 ft) broad. It has alternate, pinnately compound leaves 25–55 cm (10–22 in) long, each with 9–31 serrate leaflets 6–11 cm (2+1⁄4–4+1⁄4 in) long.^[7] Leaf petioles and stems are densely covered in rust-colored hairs. The velvety texture and the forking pattern of the branches, reminiscent of antlers, have led to the common name "stag's horn sumac".^[8] Staghorn sumac grows as female or male clones.^[9]

Small, greenish-white through yellowish flowers occur in dense terminal panicles, and small, green through reddish drupes occur in dense infructescences.^[7] Flowers occur from May through July and fruit ripens from June through September in this species’ native range.^[10] Infructescences are 10–20 cm (4–8 in) long and 4–6 cm (1+1⁄2–2+1⁄4 in) broad at their bases. Fall foliage is brilliant shades of red, orange and yellow.^[8] Fruit can remain on plants from late summer through spring. It is eaten by many birds in winter.^[11]

Staghorn sumac spreads by seeds and rhizomes and forms clones often with the older shoots in the center and younger shoots around central older ones.^[7] Large clones can grow from ortets in several years.

Within Anacardiaceae, staghorn sumac is not closely related to poison sumac (Toxicodendron vernix), even though they share the name "sumac".

In late summer some shoots have galls on leaf undersides, caused by the sumac leaf gall aphid, Melaphis rhois. The galls are not markedly harmful to the tree.

Cultivation

Staghorn sumac is an ornamental plant which provides interest throughout the year; though its vigorous, suckering habit makes it unsuitable for smaller gardens. It can grow under a wide array of conditions, but is most often found in dry and poor soil on which other plants cannot survive.^[7] Some landscapers remove all but the top branches to create a "crown" effect in order to resemble a small palm tree. Numerous cultivars have been developed for garden use, of which the following have gained the Royal Horticultural Society’s Award of Garden Merit:^[12]

• Rhus typhina 'Dissecta' (cutleaf staghorn sumac)^[13]
• Rhus typhina Radiance = 'Sinrus'^[14]

Uses

Rhus typhina fruit

Some beekeepers use dried sumac bobs as a source of fuel for their smokers.

The fruit of sumacs are edible.^[15] They can be soaked and washed in cold water, strained, sweetened and made into a pink "lemonade" sometimes called "Indian lemonade".^[16] The drink extract can also be used to make jelly. The shoots can be peeled and eaten raw. ^[17][15] The leaves and berries of staghorn sumac have been mixed with tobacco and other herbs and smoked by Native American tribes.^[18] This practice continues to a small degree to this day.

All parts of the staghorn sumac, except the roots, can be used as both a natural dye and as a mordant. The plant is rich in tannins and can be added to other dye baths to improve light fastness. The leaves may be harvested in the summer and the bark all year round.^[19]

References

Rhus typhina, vinagra arbo aŭ vinagra sumako (sin.: Rhus hirta (L.) SUDW.) estas plantospecio ene de la familio de la Anakardiacoj (Anacardiaceae). Ĝi hejmiĝas en la orienta regiono de Nordameriko. Rhus typhina enkondukiĝis en Eŭropo ĉirkaŭ la jaro 1620. Ĝi fariĝis ŝatata ornamplanto pro siaj aŭtunaj koloroj. La folioj fariĝas en aŭtuno flavaj, poste oranĝkoloraj kaj en oktobro brile ruĝaj.

Priskribo kaj ligno

La arbo faligas la foliojn en aŭtuno. Somere ĝi kreskas kiel arbusto de 3 ĝis 5 metroj alta. En sia natura arealo ĝi povas fariĝi ĝis 12 metroj alta plurtrunka arbo. Plej ofte ĝi kreskas arbuste kun larĝa krono kaj mallonga kurbaj trunkoj. Sur nutraĵmalriĉaj sablaj grundoj la planto kreskigas multajn ŝosojn el la radikoj, kiuj formigas arbustan densejon eĉ je pli ol dek metroj de la ĉefa trunko. La relative glata arboŝelo estas griza kaj skvamohava. La arboŝelo de la pli maljunaj branĉoj havas multajn oranĝe brunajn lenticelojn.

La ligno estas malpeza, mola kaj nefleksebla. Ĝi havas preskaŭ blankan alburnon kaj verde striecan oranĝkoloran duramenon.

Branĉoj, burĝonoj kaj folioj

Rhus typhina preskaŭ ne havas en sia krono finajn burĝonojn. La vintraj burĝonoj longas unu centimetron kaj estas dense harkovritaj.

folio

haroj ĉe la tigo

La folioj estas kunmetitaj, longas de 20 ĝis 60 cm kaj konsistas el ekde 9 ĝis 31 alterne starantaj folietoj, longaj de 8 ĝis 12 cm sur la rakio. La folitigoj kaj la rakio estas kovrita per verdruĝaj molaj haretoj. Aŭtune la folioj iĝas flavaj, poste oranĝkoloraj, kaj oktobre intense ruĝaj.

Floraro kaj floro

La vinagra arbo floras post la apero de la folioj. La planto estas dioika. Plej ofte la inaj floroj aperas unu semajnon post la masklaj. La floroj aperas terminale en flave verdaj tirsaj paniklaj kaj fajnharaj floraroj. La unuopa floro havas duoblan perianton kaj estas kvinnombra. La verdaj sepaloj havas pintojn. La petaloj de la masklaj floroj estas flave verdaj kaj la inaj floroj verdaj.

⋆ K 5 C 5 A 5 {displaystyle star K_{5};C_{5};A_{5}}

⋆ K 5 C 5 G ( 3 ) _ {displaystyle star K_{5};C_{5};G_{underline {(3)}}}

Frukto kaj semoj

La fruktoj estas sekaj kaj ruĝaj drupoj, 4 mm kun longaj, 4,5 mm larĝaj kaj iomete plataj. Ili maturiĝas en aŭtuno. Birdoj disvastigas ofte la semojn. La milgrajna maso estas 11 g.

Kromosomonombro

La kromosomonombro estas 2 n = 30.

Veneneco kaj enhavosubstancoj

Ĉiuj plantopartoj estas venenaj. La grado de la veneneco estas malalta. La perbuŝa konsumado en grandaj amasoj kaŭzas stomakajn kaj intestajn perturbojn. La laktosuko kaŭzas inflamon de la haŭto.

La ĉefaj efikantoj estas taninoj, elaga acido. La veneno kiel en venena sumako ne estas trovita.

Bildoj

• Vinagra arbo

• vinagra arbo aŭtune

• matura fruktaro

• haraj drupoj kun ŝtonecaj grajnoj

• kversekco de la trunko

• briligado de la trunka ligno

Disvastigo kaj postuloj de la kreskejo

natura disvastigejo

Rhus typhina kreskas en la oriento de Usono kaj Kanado. La regiono kie ĝi kresjas etendiĝas de Nov-Skotio kaj la malsupra parto de la Sankt-Laŭrenco okcidenten ĝis Iovao kaj la lago Hurono, suden laŭlonge de la Apalaĉaj montoj ĝis Georgio, Alabamo, Misisipio kaj Florido.

Kiel ornamlignoplanto por ĝardenoj kaj parkoj la vinagrarbo estas kultivata en meza kaj norda Eŭropo kaj estas rigardata en Germanujo kiel neofito.

La plej bonaj kreskokondiĉoj por la Rhus typhina estas sur nutraĵriĉaj grundoj ĉe la suda deklivoj de Okcidenta Virginio, Tenesio kaj Kentukio. Tie la lignoplanto kreskas en malgrandaj grupoj kaj densejoj. Ĝi postulas ne multon al la grundoj. Kreskas kaj sur kalko kaj sur la grundo. Ĝi etas tipa pionira lignoplanto.

Sistematiko

La genro Rhus konsistas el 150 specioj. Rus typhina apartenas al la sekcio Sumako.

Uzado

la entranĉita vinagra arbo (Rhus typhina ‘Dissecta’)

El la akvo kaj fruktoj de Rhus typhina oni faras la indianan limonadon. Tiu trinkaĵo havas altan procentaĵon de vitamino C. El la fruktoj oni povas fari vinagron kaj oleon. La mola, malpeza kaj facile diseriĝanta ligno ne havas ekonomian signifon.

Rhus typhina estas grava fonto por tanino. Tre altan procentaĵon havas la ŝelon de la radiko kaj la plumaj folietoj. Ili enhavas antaŭ la aŭtuna koloriĝado 27 ĝis 29 % da tanino, kiu bone taŭgas por fari ledon.

Signifon por ĝardenistoj havas la vario kun entranĉitaj varioformoj:

• Rhus typhina ‘Dissecta’ kun profunde entranĉitaj plumaj folietoj.
• Rhus typhina ‘Lacinata’ krome kun entranĉita brakteoj en la floraroj,

Literaturo

• Peter Schütt (eld.): Enzyklopädie der Sträucher. Nikol, Hamburg 2006, ISBN 978-3-937872-40-7, S. 267–274 (Sonderausgabe, Auszug aus: Peter Schütt (eld.): Enzyklopädie der Holzgewächse – Handbuch und Atlas der Dendrologie. Loseblattsammlung, ecomed, Landsberg am Lech 1994–2008 / Wiley-VCH, Weinheim 2008 ff., ISBN 3-609-72030-1).
• Wolfram Buff, Klaus von der Dunk. (1988) Giftpflanzen in Natur und Garten (germane). Paul Parey. ISBN 3-489-55222-9.

El zumaque de Virginia^[1]​ (Rhus typhina) es un arbusto o arbolillo de hoja caduca de la familia Anacardiaceae, nativa del este de Norteamérica. Fue descubierta en el sureste de Canadá, este y noreste de los Estados Unidos, sur de Ontario, y los Apalaches.^[2]​

Vista del árbol

Ilustración

Descripción

Alcanza los 3–10 m de altura, tiene hojas alternas, pinnadas, de 25–55 cm de largo, con 9–31 foliolos aserrados de 6–11 cm de largo.^[3]​ Los peciolos y tallos están densamente cubiertos por pelos rojizos.

Es una especie dioica y forma grandes grupos de plantas femeninas o masculinas.

Taxonomía

Tetradium daniellii fue descrita por Carlos Linneo y publicado en Centuria II. Plantarum ... 14. 1756.^[4]​

Etimología

Rhus: nombre genérico que deriva de la palabra griega para "rojo", una alusión a los llamativos colores de otoño de algunas especies.

typhina: epíteto latino que significa "como el género Typha".^[5]​

Sinonimia

• Datisca hirta L.
• Rhus hirta (L.) Sudw.
• Schmaltzia hirta (L.) Small
• Toxicodendron typhinum (L.) Kuntze^[6]​

Referencias

Bibliografía

1. Anonymous. 1986. List-Based Rec., Soil Conserv. Serv., U.S.D.A. Database of the U.S.D.A., Beltsville.
2. Fernald, M. 1950. Manual (ed. 8) i–lxiv, 1–1632. American Book Co., New York.
3. Gleason, H. A. 1968. The Choripetalous Dicotyledoneae. vol. 2. 655 pp. In H. A. Gleason Ill. Fl. N. U.S. (ed. 3). New York Botanical Garden, New York.
4. Gleason, H. A. & A. J. Cronquist. 1991. Man. Vasc. Pl. N.E. U.S. (ed. 2) i–910. New York Botanical Garden, Bronx.
5. Nasir, E. & S. I. Ali (eds). 1980-2005. Fl. Pakistan Univ. of Karachi, Karachi.
6. Radford, A. E., H. E. Ahles & C. R. Bell. 1968. Man. Vasc. Fl. Carolinas i–lxi, 1–1183. University of North Carolina Press, Chapel Hill.
7. Scoggan, H. J. 1978. Dicotyledoneae (Saururaceae to Violaceae). 3: 547–1115. In Fl. Canada. National Museums of Canada, Ottawa.
8. Voss, E. G. 1985. Michigan Flora. Part II Dicots (Saururaceae-Cornaceae). Bull. Cranbrook Inst. Sci. 59. xix + 724.

Virginiako zumakea (Rhus typhina,) Anacardiaceae familiako zuhaixka edo hostoerorkor zuhaitz txiki bat da, jatorriz Ipar Amerika ekialdekoa.

Deskribapena

3-10 m bitarteko altuera, txandakako hostoak, pinatuak, 25-55 cm luze eta 9-31 hostoxka zerratuak 6-11 cm luze ditu. ^[1] Pezioloak eta zurtoinak ile gorrixkez estalita daude.

Espezie dioiko bat da, eta eme edo ar landare talde handiak osatzen ditu.

Etimologia

Rhus : grezieratik eratorritako izen generikoa, gorri esanahia du, espezie batzuek udazkenean hartzen duten kolore deigarriaren adierazle.

typhina : latinezko epitetoa " Typha generoaren antzekoa" esan nahi du. ^[2]

Erreferentziak

Samettisumakki eli virginiansumakki (Rhus hirta, synon. Rhus typhina) on itäisessä Pohjois-Amerikassa alkuperäisenä kasvava ja Euroopassa koristepensaana viljelty sumakkikasvilaji.

Samettisumakki kasvaa 2–5 metriä korkeaksi. Sen lehdet ovat parilehdykkäiset. Suikeita sahalaitaisia lehdyköitä on 5–10 paria. Samettisumakin kukinto on pysty ja kapeasti kartiomainen, kukkiessaan väriltään vihertävä. Hedelmät ovat punaisia, tiheästi karvaisia luumarjoja. ^[1]

Lähteet

Aiheesta muualla

• Arboretum Mustila: Samettisumakki (Rhus typhina)
• ITIS: Rhus hirta (englanniksi)
• United States Department of Agriculture (USDA): Rhus typhina (englanniksi)

Rhus typhina

Le Sumac vinaigrier^[2] (Rhus typhina), aussi appelé Sumac amaranthe, Sumac à bois poilu, Vinaigrier, Sumac de Virginie ou Sumac à queues de renard, est une espèce d'arbre dioïque de la famille des Anacardiaceae^[3]. Le terme vinaigrier vient du fait que les fruits du Rhus typhina sont acides et parfois utilisés pour fabriquer une sorte de limonade rose.

En Europe, le Sumac vinaigrier est une espèce invasive. Sa vente et son utilisation sont interdites^[4],[5], en Suisse.

Description

Capitule

Feuillage en automne

Graines de Rhus typhina

Le vinaigrier est un arbuste au port arrondi et à feuilles caduques pouvant mesurer 4 à 5 mètres de haut. Les rameaux rougeâtres sont tomenteux. L'écorce est claire, lisse et craquelée en plaques.

Les feuilles mesurent entre 20 et 40 cm, sont imparipennées et sont composées de 11 à 31 folioles dentées faisant chacun entre 6 et 12 cm^[3]. Les folioles de la variété laciniata ont les bords finement découpés.

Le Vinaigrier est une plante dioïque dont la floraison a lieu pendant l'été sous forme de fleurs disposées en panicules verdâtres.

Les fruits sont de petites drupes aplaties rouges couvertes de poils. Ils forment des capitules fructifères en fuseau d'environ 1500 fruits rappelant la fructification de l'amarante queue de renard et persistent dans l’arbre jusqu’en hiver^[3]. Chaque drupe contient une graine dure de 2 mm de diamètre qui nécessite d'être ramollie (passage par l'estomac d'un animal ou traitement artificiel) pour pouvoir germer.

Si l'on coupe une branche, on peut voir aussitôt s'écouler un latex blanc et on est surpris par la couleur jaune du bois central, dans lequel sont très visibles les cernes annuels brun-rouge.

Le Vinaigrier garde de son origine tropicale une croissance jusqu'à l'extrême limite, jusqu'aux gelées. Il n'a pour ainsi dire pas appris à lignifier à temps sa pousse annuelle ; aussi en hiver les extrémités des branches sont-elles toujours mortifiées sur une longueur plus ou moins grande.

Le feuillage prend de belles nuances brillantes de rouge, orange et jaune en automne. Le fruit persiste jusqu'au printemps.

Confusion possible

En haut, le sumac vinaigrier, en bas, l'ailanthe.

Les feuillages du Sumac vinaigrier et de l'Ailanthe sont très ressemblants.

Culture

Galle du vinaigrier.

Le Sumac vinaigrier est une plante ornementale qui présente un intérêt tout au long de l'année, bien que sa vigueur et sa tendance à se propager le rende impropre à la plantation dans de petits jardins.

Il peut se développer dans un large éventail de conditions, mais on le trouve le plus souvent dans des sols secs et pauvres dans lesquels d'autres arbres ne peuvent pas survivre. Certains paysagistes ne conservent que les plus hautes branches pour créer un effet de «couronne» afin de ressembler à un petit palmier. De nombreux cultivars ont été développés pour le jardin, dont 'dissecta' syn. 'Laciniata' qui a gagné un prix de la Royal Horticultural Society.

À la fin de l'été, il forme parfois des galles sur la face inférieure des feuilles, causées par le puceron du ver de la feuille du sumac, Melaphis rhois. Les galles ne sont pas nuisibles à l'arbre.

Propagation

Ce sumac se propage par semis et par ses rhizomes pour former de grandes colonies avec au centre l'arbre d'origine et de nombreux jeunes plants rayonnant tout autour. Il pousse généralement de façon très invasive et résiste souvent aux tentatives d'éradication grâce à son vaste réseau de rhizomes. Comme pour les fougères, la seule solution d'éradication consiste à fouler aux pieds (sans tailler) la totalité des pousses et des repousses chaque année pendant au moins 3 ans afin de "fatiguer" la plante. Au contraire, la taille renforce la plante qui réveille encore plus d'yeux dormants sur ses rhizomes après chaque taille. Avant 2008, on utilisait un débroussaillant à base de Triclopyr (tel que le Garlon) mais ce type de produit est aujourd'hui interdit.

Utilisations

Appréciés pour la couleur et la forme de leurs feuilles en automne, mais aussi de leurs fruits particuliers, ces arbres sont utilisés pour l'ornement car il a un aspect esthétique toute l'année. Rhus typhina dissecta est un cultivar encore plus décoratif à folioles très découpées ; en automne, les feuilles prennent des tons plus flamboyants, mais l'effet est de moindre durée. Néanmoins, le Vinaigrier est une plante envahissante qui se propage à la fois par ses graines et par ses parties souterraines.

Dans certaines régions, on le cultive pour ses feuilles qui comportent de 13 à 25 % de tanin^[3]. Il sert également à fixer les pentes sèches et rocailleuses pour empêcher l’érosion du sol^[3].

Les fruits du vinaigrier sont parfois utilisés pour fabriquer une sorte de limonade rose par macération ou décoction du fruit récolté en milieu d'été avant que les pluies le rendent moins parfumé^[6]. La boisson résultante est acide à cause de l'acide malique contenue dans les poils du fruits, riche en vitamine C et en tanins. Il faut toutefois éviter d'utiliser les fruits d'autres sortes Rhus à baies toxiques et faire attention au risque d'allergie au contact des feuilles lors de la cueillette.

L'espèce possède des propriétés diurétiques, antispasmodiques, vulnéraires (contre les coups et les traumatismes) et pour les epistaxis. En médecine populaire, les amérindiens lui attribuent des propriétés pour traiter l'arthrite et la diarrhée et les Algonquins du Québec des propriétés pour stimuler l'appétit.

Le bois de vinaigrier ne constitue pas un bon combustible pour les feux ouverts. Lors de la combustion, celui-ci crépite et projette des escarbilles qui peuvent s'avérer dangereuses pour les personnes à proximité directe.

Toxicité

Le latex de Rhus typhina est toxique et son contact avec la peau peut provoquer des allergies ou des dermatoses^[7],[8].

Des espèces du même genre sont dangereuses, Rhus toxicodendron est une plante rampante ou grimpante très toxique, sa sève est particulièrement corrosive. Rhus vernicifera possède aussi une sève toxique servant à la production de la laque du Japon.

Habitat

Originaire de l’Amérique du Nord, depuis la Géorgie et l’Indiana jusqu’au Canada, cette espèce d'arbres pousse surtout sur des pentes sèches et rocailleuses sur des terrains calcaires. Elle a besoin de beaucoup de lumière mais dépend peu de l’humidité et de la qualité du sol. Cette espèce a été introduite en Europe en 1624^[3].

Galerie

• Fleurs (mois de juin à Montréal)

• Folioles

• Fruit

• Sumac de Virginie en automne

• Une bouteille de limonade rose maison

• Illustration

Synonymes

• Datisca hirta L.
• Rhus hirta (L.) Sudw.

Notes et références

Voir aussi

Kiseli ruj (runjavi ruj, rujevina kisela, lat.Rhus typhina) je omanje stablo iz porodice (rujevke) Anacardiaceae. Raste u Sjevernoj Americi. Kod nas se koristi u hortikulturi.

Opis

Listopadni grm ili maleno stablo, jednodomna ili dvodomna, heliofilna i entomofilna vrsta visine najčešće 5 do 6 metara, ali može narasti i do 12 metara^[1]. Listovi naizmjenični, neparno perasti, dužine do 50 cm. Cvjetovi zelenkasto žuti, formiraju guste, dlakave, uspravne metlice. Plod suha okrugla koštunica, zbijene su u guste uspravne klipove, crvekaste boje.

Od njezinih tamnocrvenih plodova koji se sakupljajum krajem ljeta i ujesen Indijanci su radili napitak. I listovi i plodovi bogati su taninima.^[2]

Dodatna literatura

• Šilić, Č., Ukrasno drveće i grmlje, Sarajevo 1990.

Izvori

Kisałowy sumak (Rhus typhina) je rostlina ze swójby sumakowych rostlinow (Anacardiaceae). Dalše serbske mjeno je kisałowc.

Wopis

Kisałowy sumak je w lěću zeleny, małko rozhałuzowany kerk abo małki štom, kotryž docpěje wysokosć wot 3 hač 6 (8, 12) m a šěrokosć wot hač do 4 m. Płone korjenje tworja korjenjowe wurostki.

Młode hałuzy su husto somotowje kosmate. Hałuzy su tołste.

Łopjena

Měnjate łopjena su dołhe stołpikate a docpěja dołhosć wot 50 cm (wot 30 hač do 60 cm) a wobsteja z 11 hač do 31 pjerkatych łopješkow. Łopješka su dołhojće-lancetojte, kónčkojte, zhruba rězane, na spočatku kosmate, na delnim boku swětłošěre a docpěja dołhosć wot 5 hač do 12 cm. Wšelake zahrodne formy maja rozdźělnje sylnje wotměnjene łopjena.

Łopjena su w nazymje oranžowe abo šarlachčerwjene.

Kćenja

Kćěje wot junija hač julija. Muske a žónske kwětnistwa steja na rozdźělnych rostlinach. Kćenja docpěje wulkosć wot 5 mm a steja w pakićach, kotrež docpěja dołhosć wot 10 hač 20 cm. Muske kćenja su nažołć zelene. Płódnistwo je zrunane a docpěje dołhosć wot hač do 20 cm.

Płody

Płody su seršćaće kosmate a čerwjene póčkate płody. Wone wot septembra dozrawja.

Maćizny

Wšě dźěle rostliny, předewšěm łopjena a płody, wobsahuja jědojte maćizny, kotrež móžeja předewšěm dražnjenje kože zawinować.

Stejnišćo

Je naročny pyšny kerk w parkach a zahrodach, ale tež rosće wodźiwjeny na smjećowych městnach, železniskich nasypach a pustych płoninach.

Rozšěrjenje

Je w lěće 1629 z wuchodneje sewjerneje Ameriki do Europy přišoł.

Wužiwanje

Rostlina so w Europje často jako pyšnu rostlinu plahuje.

Nóžki

1. ↑ W internetowym słowniku: Sumach

Žórła

• Botanica, Bäume und Sträucher, Über 2000 Pflanzenporträts, ISBN 978-3-8331-4467-7, strona 774 (němsce)
• Meyers Taschenlexikon Biologie, In 3 Bänden, 3. zwjazk, ISBN 3-411-12033-9, strona 186, pod hesłom Sumach (němsce)
• Spohn, Aichele, Golte-Bechtle, Spohn: Was blüht denn da? Kosmos Naturführer (2008), ISBN 978-3-440-11379-0, strona 428 (němsce)
• Steinbachs Großer Pflanzenführer, ISBN 978-3-8001-7567-3, strona 332 (němsce)
• Brankačk, Jurij: Wobrazowy słownik hornjoserbskich rostlinskich mjenow na CD ROM. Rěčny centrum WITAJ, wudaće za serbske šule. Budyšin 2005.
• Kubát, K. (Hlavní editor): Klíč ke květeně České republiky. Academia, Praha (2002)
• Lajnert, Jan: Rostlinske mjena. Serbske. Němske. Łaćanske. Rjadowane po přirodnym systemje. Volk und Wissen Volkseigener Verlag Berlin (1954)
• Rězak, Filip: Němsko-serbski wšowědny słownik hornjołužiskeje rěče. Donnerhak, Budyšin (1920)

Eksterne wotkazy

Commons: Rhus typhina – Zběrka wobrazow, widejow a awdiodatajow

• Kisałowy sumak. W: FloraWeb.de. (němsce)
• Kisałowy sumak. W: Baumkunde.de. (z fotami) (němsce)
• Kisałowy sumak. W: US Forest Service. (jendź.)

• Datisca hirta L.
• Rhus hirta (L.) Sudw.

Rūgštusis žagrenis (lot. Rhus typhina, vok. Essigbaum, lenk. Sumak odurzający, rus. Сумах оленерогий) – anakardinių (Anacardiaceae) šeimos, žagrenių (Rhus) genties, dekoratyvinis, lapus metantis medis arba krūmas.

Rūgščiojo žagrenio moteriškas Žiedynas

Rūgščiojo žagrenio vyriškas Žiedynas

Morfologija

Laja skėtiška, reta, 5–6 m (kartais 12 m) skersmens, šakos plaukuotos, būdingas trišakas šakojimasis. Žievė tamsiai ruda, sueižėjusi. Ūgliai stori, tankiai apaugę rudais, aksomiškais plaukeliais, lipnūs. Lapai sudėtiniai, neporomis plunksniški, iki 60 cm ilgio, susideda iš 9–31 pailgai lancetiškų, nusmailėjusiomis viršūnėmis, pjūkliškais kraštais, plaukuotų, tamsiai žalia viršutine ir melsvai žalia apatine puse lapelių. Rudenį nusidažo ryškiomis spalvomis, dažniausiai oranžiniu purpuru. Rausta jie pamažu, todėl ant augalo vienu metu yra ir žalių, ir oranžinių lapų. Žiedai gelsvai žaliose ir rausvose tankiose šluotelėse. Žydi birželio – liepos mėnesį. Vaisiai – žirnio didumo, tankiai apaugę raudonais plaukeliais – kaulavaisiai, susitelkę šakų viršūnėse į 10–20 cm ilgio šluoteles. Prinoksta rugpjūčio – rugsėjo mėnesį ir laikosi ant medžio per žiemą (žmonės juos kartais vadina žiedais). Dauginasi sėklomis, ataugomis ir atžalomis. Žievėje ir lapuose yra nuodingų pieniškų sulčių. Mediena geltona, geltonai žalsvos spalvos.

Matmenys

Auga greitai. Įprastai užauga 4–6 m aukščio (tėvynėje užauga nuo 10 iki 12 m aukščio). Kamieno skersmuo nedaugiau kaip 35 cm apimties.

Amžius

Išgyvena iki 20 metų.

Augavietės

Mėgsta vidutinio derlingumo ir derlingus, normalaus drėgnumo dirvožemius. Nors auga ir nelabai derlinguose dirvožemiuose. Nemėgsta perdžiūvusių ar labai permirkusių dirvų. Šviesamėgis. Atsparus šalčiui ir vėjui, pakenčia užterštą orą. Tinka auginti gyvenvietėse, miestuose pavieniui arba grupėmis. Geresnėje dirvoje sparčiai dauginasi.

Paplitimas

Labiausiai paplitęs Šiaurės Amerikoje, Ajovoje, Škotijoje, Floridoje, Gruzijoje. Lietuvoje dažnai auginamas parkuose, gyvenvietėse, miestuose.

Panaudojimas

Lapuose yra iki 25% rauginių medžiagų. Žiedai ir jauni lapai naudojami vaistams gaminti ir tabako aromatui gerinti, vaisiai – actui gaminti, mediena – inkrustacijai.

Literatūra

Vikiteka

• A. Navasaitis, M. Navasaitis, „Lietuvos medžiai“, Vilnius „Mokslas“, 1979 m., (246 psl.)

Etiķkoks (Rhus typhina) ir neliels vasarzaļš koks (2-5 m) vai krūms. Jaunie dzinumi, lapu kāti un ziedkopu asis samtaini matainas, zari griezumā izdala biezu, dzeltenīgi baltu sulu, kas gaisā sacietē un kļūst melna, lapas nepāra plūksnaini saliktas, lapiņas izstiepti nosmailotu galotni, rupji zobainas, virspusē tumši zaļas, matētas, apkšpusē zilganbaltas, spilvainas.

Dabā sastopams Ziemeļamerikas austrumos, taču stādījumos tiek audzēts daudzkur pasaulē, bieži arī Latvijā.

Audzējams kā soliters vai atsevišķos grupveida stādījumos. Ļoti labi vairojas no sakņu atvasēm. Dekoratīvi sarkani svečveida augļi, saglabājas vēlu ziemā. Tos var izmantot floristikā. Lapojums rudenī oranždzeltens. Ātraudzīgs, augsnes ziņā neizvēlīgs, sausumizturīgs. Gaismas prasīgs. Dod sakņu atvases. Ir šķeltlapu forma 'Laciniata'.

De fluweelboom of azijnboom (Rhus typhina) is een plant uit de pruikenboomfamilie (Anacardiaceae). Het is een tot 4,5 m hoge boom. De Nederlandse naam azijnboom heeft de boom te danken aan de zure vruchten.

De boom komt oorspronkelijk uit Noord-Amerika, waar de soort voorkomt in rotsachtige, zanderige gebieden en op opengevallen plaatsen in het bos. De boom komt steeds meer in Nederland in het wild voor, vooral in de omgeving van de stad.

De fluweelbloom vormt een bijna kaarsrechte dunne stam of verscheidene stammen. De boom heeft zacht behaarde twijgen en na de bloei vormen de vruchten rode pluimen. Het tot 15 cm lange blad is onevengeveerd en heeft zes tot zeven bladparen. De blaadjes zijn getand. De bladeren hebben een rode tot diepgele herfstkleur.

Behaarde twijg

De boom is tweehuizig en bloeit in juni en juli met geelgroene, kaarsachtige pluimen (de pluim is eigenlijk een thyrsus). De vrouwelijke bloemen vormen een 10-20 cm lange, dichte, donzige, kaarsachtige pluim. De mannelijke bloemen vormen een grotere ijlere pluim. De vruchten zijn bordeauxrood.

De plant vormt worteluitlopers en kan daardoor andere planten overwoekeren.

Externe link

• Azijnboom (Rhus hirta) op SoortenBank.nl (gebaseerd op de Heukels²³, dit is de laatste uitgave)

Mediabestanden die bij dit onderwerp horen, zijn te vinden op de pagina Rhus typhina op Wikimedia Commons.

Hjortesumak (Rhus typhina) er en stor, løvfellende busk med åpen, uregelmessig vekstform.

Den tlhører sumakfamilien og kan bli opptil 10 meter høy og 3-4 meter bred.

Barken er først lysebrun og tett dunhåret. Senere blir den brun og glatt med små barkporer. Gamle grener har grå bark med fine revner. Knoppene er spredte, utsperrede og kjegleformede. Blomstringen er i juni – juli. Høstfarven er rød eller oransje. Planten er særbu med egne hann- og hunnbusker. Blomstene sitter tett sammen i aks.

Rotnettet består av tykke, flatt utbredt og grovt forgrenede hoved- og siderøtter. Planten setter tallrike rotskudd. Den inneholder garvestoff og eddiksyre.

Hjemsted

Hjortesumak vokser i det østlige USA og Canada på steder hvor bakken er porøs, tørr og næringsrik. Vokser godt i norske hager.

Fotografier

Kilder

• A. Mitchell, oversatt av I. Gjærevoll (1977). Trær i skog og hage. Tiden. s. 314. ISBN 82-10-01282-7.
• Den store hageboken. Det Beste. 1973. s. 552. ISBN 82-7010-019-6.
• «Rhus typhina hjortesumak». FremmedArt2012. Artsdatabanken. Besøkt 13. februar 2016.

Eksterne lenker

• (sv) Hjortesumak hos Dyntaxa
• (en) Hjortesumak i Encyclopedia of Life
• (en) Hjortesumak i Global Biodiversity Information Facility
• (en) Hjortesumak hos NCBI
• (en) Hjortesumak hos ITIS
• (en) Hjortesumak hos Tropicos
• (en) Hjortesumak hos The International Plant Names Index
• (en) Kategori:Rhus typhina – bilder, video eller lyd på Wikimedia Commons
• (en) Rhus typhina – galleri av bilder, video eller lyd på Wikimedia Commons
• Rhus typhina – detaljert informasjon på Wikispecies

Sumak octowiec^[4][5], sumak odurzający^[5] (Rhus typhina L.) – gatunek rośliny z rodziny nanerczowatych (Anacardiaceae). Występuje w naturze we wschodniej części Ameryki Północnej, ale został szeroko rozprzestrzeniony w strefach klimatu umiarkowanego obu półkul. Uprawiany jest głównie jako roślina ozdobna ze względu na efektowny pokrój, kwiaty i owocostany oraz intensywne przebarwianie się liście jesienią. Jest przy tym rośliną odporną na mrozy i susze, dobrze znosi warunki miejskie i rosnąć może na terenach zanieczyszczonych, poprzemysłowych. Rozprzestrzeniony poza swoim zasięgiem na różnych obszarach stał się uciążliwym gatunkiem inwazyjnym. Poza nasadzeniami ozdobnymi i biotechnicznymi roślina wykorzystywana była jako źródło tanin, owocami aromatyzowane są napoje. Jest rośliną miododajną. W ograniczonym stopniu lub dawniej wykorzystywano też ją jako olejodajną, barwierską, leczniczą, w homeopatii i jako źródło surowca drzewnego.

Kwiatostan żeński z zapylaczami

Kwiatostan męski

Owocostan

Rozmieszczenie geograficzne

Gatunek pochodzi ze wschodniej części Ameryki Północnej. Na północy jego zasięg sięga w Kanadzie do wyspy Cape Breton i półwyspu Nowa Szkocja, Wyspy Księcia Edwarda, obejmuje Nowy Brunszwik i południową część Quebecu. Zachodnia granica zasięgu biegnie od południowego Ontario przez Michigan i Minnesotę, do Iowa, środkowego Illinois, zachodniego Tennessee i północnej Alabamy. W północnej Georgii dochodzi do Atlantyku, którego wybrzeże wyznacza wschodnią granicę zasięgu^[6].

Gatunek został introdukowany do Europy w XVII wieku (trafił do Paryża już w 1602)^[7] i na tym kontynencie stał się rośliną inwazyjną^[8][7]. Na ziemie polskie wprowadzony został w 1806 i współcześnie jest gatunkiem zadomowionym i inwazyjnym^[9][4]. Inwazyjny jest także w północnych Chinach, gdzie stosowany był do zalesień^[10]. Introdukowany i inwazyjny jest poza tym w południowej Australii^[11] i w Nowej Zelandii^[12]. Ze względu na inwazyjność w Szwajcarii, sumak octowiec objęty jest w tym kraju zakazem produkcji i wprowadzania do uprawy^[13].

Morfologia

Pokrój

Wysoki krzew lub niskopienne drzewo zwykle do 6–8 m wysokości^[14], choć w ojczyźnie osiąga nawet do 13,7 m^[6]. Pień jest krótki, często i od niewielkiej wysokości rozdziela się widlasto na wznoszące się konary i gałęzie^[6][5]. Korona jest parasolowata – szeroka, zaokrąglona i spłaszczona. Młode pędy są grube, gęsto pokryte brunatnymi włoskami^[14]. Na starszych pędach kora jest gładka, czasem łuszcząca się^[6], ciemnobrązowa^[15]. Roślina zawiera biały, ciemniejący^[5], aromatyczny^[16] i lepki^[17] sok mleczny, wypływający w przypadku uszkodzenia gałęzi^[5]. Pąki są drobne, okryte gęstymi włoskami, bez łusek, mniej lub bardziej schowane w nasadach liści^[5]. System korzeniowy jest płytki^[16], ale rozłożysty^[18].

Liście

Wyrastają tylko na młodych pędach – starsze gałęzie są bezlistne^[6]. Liście są nieparzystopierzaste, o długości do 50^[6][5]–60^[15] cm. Złożone są z 9–31 lancetowatych i drobnopiłkowanych listków osiągających do 5–12 cm długości^[6][5]. Listki mają wierzchołki równomiernie zaostrzone, a nasadę zaokrągloną^[16]. Osadka liścia jest owłosiona, podobnie jak sina od spodu blaszka^[5] (z wierzchu naga^[16], przy czym jednak młode liście owłosione są obustronnie^[15]). Nerwacja pierzasta. Jesienią liście przybierają kolor szkarłatny, pomarańczowy i żółty^[14], po czym opadają^[19].

Kwiaty

Roślina dwupienna^[19], czasem poligamiczna (częściowo jednopienna – na roślinach typowo męskich lub żeńskich rozwijają się kwiatostany z kwiatami innej płci)^[15][20][17]. Kwiaty drobne, żółtawozielone^[20] zebrane na końcach pędów w stożkowate, owłosione wiechy. Kwiatostany żeńskie są gęste, o długości ok. 11 cm i średnicy do 5 cm^[17], a męskie luźniejsze i większe – osiągają do 25 cm długości^[5]. W kwiatostanach męskich znajduje się średnio ok. 4 tys. kwiatów^[21]. Rozgałęzienia wiechy wsparte są owłosionymi przysadkami o długości ok. 2 cm i szerokości 2–3 mm u nasady. Kwiaty składają się z okółka 5 zielonych i zaostrzonych działek kielicha oraz przemiennie ułożonych względem nich 5 żółtawozielonych płatków korony. Płatki osiągają ok. 2,1 mm długości, są nagie, jajowate do okrągłych, rozpostarte lub wzniesione. W kwiatach żeńskich występują zredukowane pozostałości pręcików oraz górna, gęsto, biało owłosiona zalążnia. Na jej szczycie znajduje się szyjka słupka długości ok. 0,5 mm, rozdzielona na szczycie na trzy części i zwieńczona główkowatymi, żółtymi znamionami. Kwiaty męskie mają 5 prosto wzniesionych pręcików. Ich białawe nitki osiągają ok. 1,2 mm długości, a żółte pylniki – 1 mm^[17].

Owoce

Drobne pestkowce osiągające 2–5 mm średnicy, pokryte długimi (1–2 mm), czerwonymi włoskami^[6], zebrane w zbite, kolbowate^[16], amarantowe (buraczkowe) owocostany^[14] o długości ok. 20 cm^[15]. Owoce początkowo są jasnoczerwone, później ciemnoczerwone^[20]. Owocostany pozostają na roślinach do kolejnego roku^[14].

Gatunek podobny

Z pokroju podobny, drzewiasty przedstawiciel tego samego rodzaju, także z liśćmi o licznych i piłkowanych listkach, jest jeden – sumak gładki Rhus glabra. Różni się on nagimi lub niemal nagimi pędami i liśćmi od spodu oraz włoskami na owocach, które mają do 0,5 mm długości i nie są proste i zaostrzone, lecz maczugowate^[5][22].

• Kora sumaka

• Owłosiony pęd sumaka

• Pojedyncze owoce

• Fragment owocostanu z widocznym nasionem

Systematyka i zmienność

Jesienne zabarwienie liści odmiany 'Laciniata'

Żółtawozielone liście odmiany 'Tiger Eyes'

Sumak octowiec jest jednym z ok. 35 gatunków zaliczanych współcześnie do rodzaju sumak Rhus^[23]. W obrębie rodzaju należy do podrodzaju Rhus. Najbliżej spokrewnionym gatunkiem jest sumak gładki Rhus glabra. Kolejnym blisko spokrewnionym gatunkiem jest Rhus michauxii – endemit Karoliny Północnej^[24][25].

Typem nomenklatorycznym gatunku jest lektotyp wskazany w 1991 w herbarium Karola Linneusza oznaczony numerem 378.2 (LINN)^[26].

Mieszańce

Sumak octowiec łatwo tworzy mieszańce z sumakiem gładkim Rhus glabra – R. ×pulvinata Greene^[22]. W obszarach, gdzie współwystępują gatunki rodzicielskie – mieszańce są pospolite, są nawet częściej spotykane niż czyste okazy sumaka gładkiego, a w dodatku mają także szerszy zasięg od tego taksonu rodzicielskiego^[22].

Mieszańce R. ×pulvinata mają bardzo różne kombinacje cech taksonów rodzicielskich. Bywają roślinami o pędach i liściach gęsto owłosionych jak u sumaka octowca, ale o włoskach okrywających owoc krótszych niż u tego gatunku i w znacznej części maczugowatych. Są też okazy o odwrotnym układzie cech, tj. o pędach i liściach niemal nagich, ale za to o owocach pokrytych włoskami długimi i ostro zakończonymi. W przypadku tych mieszańców okazy męskie są takie same jak u czystego sumaka gładkiego. Najczęściej spotykane mieszańce mają zmienne owłosienie pędów i liści (od niemal nagich, po gęsto owłosione) i owoce pokryte włoskami o pośredniej długości, częściowo proste i ostre, a częściowo maczugowate. Rzadko spotykane są mieszańce o owocach pokrytych włoskami maczugowatymi jak u sumaka gładkiego, ale o pędach mniej lub bardziej owłosionych^[22].

Odmiany uprawne

W uprawie obecne są nieliczne kultywary sumaka octowca:

• 'Dissecta' – odmiana strzępolistna^[14]. Roślina rośnie wolniej od typu i osiąga mniejsze rozmiary, tworząc bardziej rozłożystą koronę^[14]. Pień zwykle pochylony. Listki mocno pierzasto powycinane, silniej niż u odmiany 'Laciniata' (często mylone w ofercie handlowej)^[27]. Jesienią liście przebarwiają się na kolor jaskrawopomarańczowy. Odmiana o bardzo małych wymaganiach glebowych. Wskazana do małych ogrodów i uprawy w pojemnikach^[28].
• 'Laciniata' – odmiana podobna do 'Dissecta', ale liście nie tak głęboko wcinane^[27][29].
• 'Radiance' – młode liście pomarańczowe, z czasem żółtozielone do żółtopomarańczowych, jesienią barwy żółtej, pomarańczowej i czerwonej^[29]
• 'Bailtiger' TIGER EYES – mutant odmiany 'Laciniata'^[20]. Znaleziony został w szkółce w 1985 roku. Od 2006 objęty został ochroną patentową w USA. Charakteryzuje się bardzo wolnym wzrostem – nie przekracza wysokości 2 m. Młode liście głęboko wcinane, jasnozielone, szybko przybierają barwę żółtą, która utrzymuje się przez cały sezon aż do jesieni. Barwa liści widowiskowo kontrastuje z czerwono owłosionymi pędami. Roślina nie jest tak inwazyjna jak forma typowa – bardzo wolno rozprzestrzenia się za pomocą odrostów korzeniowych^[20].
• R. ×pulvinata AUTUMN LACE GROUP 'Red Autumn Lace' – odmiana strzępolistna mieszańca sumaka octowca i gładkiego o cechach pośrednich dla taksonów rodzicielskich, o liściach mocno wcinanych i z reguły przebarwiających się na intensywny czerwony kolor jesienią^[29].

Biologia

Pień sumaka na przekroju

Sok mleczny wypływający z przeciętej gałązki sumaka

Fanerofit^[6] krótkowieczny – poszczególne drzewa zamierają po ok. 30 latach^[14]. Rośliny z tego gatunku tworzące kolejne pnie odroślowe mogą jednak rozrastać się na dużych powierzchniach i utrzymywać się bardzo długo^[30]. Kwitną w zależności od szerokości geograficznej od maja do lipca^[6]. Kwiaty zapylane są przez pszczoły^[19] (niemożliwe jest samozapylenie^[30]). Dla uzyskania nasion konieczne jest na ogół występowanie w pobliżu siebie roślin obu płci^[30] (rośliny te jednak czasem bywają też poligamiczne)^[17]. Owoce dojrzewają według części źródeł na ogół we wrześniu^[6], według innych od października do grudnia^[30] i pozostają na drzewie do następnej wiosny^[6] lub nawet lata^[16]. Przy czym po zimie są niezbyt atrakcyjne – zwykle brudne i rozsypujące się^[5]. Owoce i nasiona zawiązują się regularnie – nie zarejestrowano zmian w ich liczebności w kolejnych latach (tzw. lat nasiennych). Nasiona długo pozostają uśpione i długo też zachowują zdolność do kiełkowania, co wiązać można z dużą twardością i trwałością łupiny. Zakłada się jednak, że większą rolę w odnawianiu się gatunku z nasion odgrywa ich rozprzestrzenianie przez ptaki, niż rozwijanie się z nasion zdeponowanych w glebowym banku nasion^[6].

Liście rozwijają się późno wiosną i szybko przebarwiają wczesną jesienią, czasem na stanowiskach bardzo suchych już w końcu lata (w sierpniu)^[5].

Roślina bardzo łatwo rozmnaża się wegetatywnie za pomocą odrostów korzeniowych, pojawiających się szczególnie licznie w przypadku zranienia korzeni lub po wykarczowaniu roślin^[5]. Dzięki rozprzestrzenianiu się za pomocą odrostów korzeniowych klony sumaka rozrastają się średnio na 6,3 m w ciągu trzech lat na siedliskach ubogich i 6,7 m w takim samym czasie na siedliskach żyznych^[31]. W przypadku wzrostu z nasion – siewki w pierwszym roku osiągają 30–50 cm wysokości^[19]. Wzrost siewek określany jest jako stosunkowo wolny, ale z wiekiem przyśpiesza^[32]. Gatunek opisywany jest w efekcie jako szybkorosnący^[18].

Liście zawierają do 25% garbników^[33]. Owoce w stanie świeżym składają się w 8% z wody, 25,3% celulozy, 19,9% ligniny, 5% białka^[6].

Roślina trująca

Liście tego gatunku według niektórych źródeł mają zawierać podobne substancje trujące i być podobnie toksyczne jak w przypadku gatunku Toxicodendron pubescens zwanego sumakiem jadowitym^[34]. Substancja drażniąca i powodująca u wrażliwej części populacji dermatozy znajdować się ma w soku mlecznym^[30]. Potwierdzenie naukowe wywoływania przez ten gatunek reakcji skórnych pochodzi jednak tylko z jednej publikacji z roku 1929^[35].

Ekologia

Sumak późną jesienią w zaroślach na naturalnym stanowisku w stanie Nowy Jork

W naturze sumak octowiec rośnie na skrajach lasów, w lasach o niewielkim zwarciu, w lukach drzewostanu oraz w miejscach, gdzie zwarta pokrywa leśna została zniszczona lub regeneruje się, np. w wyniku sukcesji na odłogach. Zasiedla lasy o bardzo różnym składzie gatunkowym – od iglastych przez mieszane po liściaste. Do gatunków tworzących drzewostany na siedliskach zajmowanych przez sumaka należą: sosna czerwona Pinus resinosa, wejmutka P. strobus, taeda P. taeda, Pinus echinata, choina kanadyjska Tsuga canadensis, dąb czerwony Quercus robur, biały Q. alba, barwierski Q. velutina, klon cukrowy Acer saccharum, brzoza papierowa Betula papyrifera i Populus grandidentata^[6]. W miejscach wzrostu tworzy zwykle jednogatunkowe skupiska^[36]. Rośnie poza lasami także na przydrożach^[6][36], wzdłuż ogrodzeń, na porzuconych pastwiskach i polach^[36], wzdłuż linii kolejowych, nad brzegami strumieni i mokradeł^[30].

Gatunek jest światłożądny i wrażliwy na ocienienie, z wyjątkiem tolerancyjnych pod tym względem siewek^[32]. Preferuje siedliska suche (choć może rosnąć także na glebach wilgotnych^[30]), jałowe^[18][30] i gleby przepuszczalne, zwykle rośnie na podłożu skalistym, żwirowym lub piaszczystym^[6][30]. Jest odporny na mrozy (młode pędy mogą być jednak uszkadzane przez późne przymrozki^[30]) i zanieczyszczenia powietrza. Znosi też lekkie zasolenie gleby^[5] i silnie zasadowy jej odczyn^[16]. Starsze okazy tego gatunku łatwo przewracane są przez wiatr^[5]. W górach Adirondack w północnej części zasięgu rośnie do rzędnej 610 m n.p.m., a w Appalachach do 1500 m n.p.m.^[6] Roślina nie jest odporna na ogień i nadziemne części są uśmiercane w czasie pożarów, jednak z korzeni w takim wypadku wytwarzane są odrośla. Zarejestrowano także, że ogień ułatwia kiełkowanie nasion^[6].

Sumak octowiec pojawiając się na porębach bywa problematyczny, utrudniając bezpośrednie odnowienie lasu. W miejscach masowego, klonalnego wzrostu silnie ogranicza dopływ światła pod okap koron (do 90%) osłabiając w efekcie rozwój także własnych, światłożądnych odrośli i siewek. Silne zacienienie jest w ogóle powodem skąpego rozwoju runa pod okapem zwartych zarośli sumaka. Sytuacja taka sprzyja z kolei kiełkowaniu i rozwojowi młodych okazów różnych gatunków drzew liściastych. Zwarte zarośla sumaka ułatwiają w ten sposób sukcesję lasów liściastych na siedliskach, na których bez nich odnowienie takich gatunków drzew nie byłoby możliwe ze względu na zwartą pokrywę roślinności zielnej^[6].

Na obszarach poza naturalnym zasięgiem, gdzie sumak okazał się inwazyjny, rozprzestrzenianie się tego gatunku wiąże się z istotnym spadkiem lokalnego zróżnicowania gatunkowego, w tym okazuje się być bardziej konkurencyjny od lokalnie występujących gatunków zaroślowo-leśnych o podobnych wymaganiach ekologicznych (np. w Chinach Vitex negundo i Quercus acutissima)^[10][31]. Ze względu na dużą zdolność odroślową gatunku jego zwalczanie jest mało skuteczne i bardzo uciążliwe^[10][31].

W obrębie rodzimego areału występowania, przynajmniej lokalnie, sumak octowiec jest ważną rośliną pokarmową dla łosia amerykańskiego i mulaka białoogonowego. Stosunkowo ograniczone znaczenie pokarmowe mają owoce tego gatunku dla ptaków^[6].

Sumak ten jest zasadniczo odporny na choroby i szkodniki, jednak jest wrażliwy na porażanie gruzełkiem cynobrowym Nectria cinnabarina. Cechuje się dużą odpornością na infekcje opieńką Armillaria^[30].

Zastosowanie

Do walorów ozdobnych gatunku należy jesienna barwa liści

Jajko z drewna sumaka octowca

Roślina ozdobna

Sadzony jest w parkach, ogrodach przydomowych, w alejach, w zieleni osiedlowej. Jego walorami dekoracyjnymi są efektowny pokrój i liście, które jesienią przebarwiają się na intensywne kolory i po przebarwieniu długo utrzymują się na drzewie, stanowiąc o szczególnie dużych walorach dekoracyjnych tej rośliny o tej porze roku. Bardzo ozdobne są zwłaszcza okazy żeńskie, które wytwarzają intensywnie czerwone, duże owocostany, które przez całą zimę zdobią drzewo (niektóre źródła podkreślają jednak, że z czasem owocostany tracą walory ozdobne i pozostając do wiosny raczej nie dodają uroku roślinie^[14]). Wadą jest to, że wiosną gatunek ten bardzo późno rozwija liście. Kłopotliwa jest też jego zdolność do krzewienia się, powodująca konieczność stałego usuwania odrostów korzeniowych. Obfite odrosty korzeniowe znacznie utrudniają utrzymanie w sąsiedztwie pielęgnowanych trawników^[6]. Rekomendowany jest do nasadzeń pojedynczych i w luźnych grupach^[16].

Roślina biotechniczna

Ze względu na silnie rozwinięty system korzeniowy i preferencję słabych, piaszczystych gleb oraz tolerancję gleb zasolonych i zanieczyszczonych, także przez przemysł – gatunek rekomendowany jest do nasadzeń mających na celu utrwalenie zniszczonych gruntów i skarp^[14]. Może rosnąć także na hałdach o silnie zasadowym odczynie^[16]. Ze względu na rozłożysty pokrój i rozległy system korzeniowy gatunek ten bywa sadzony w nasadzeniach o funkcji przeciwwietrznej^[30]. W północnej części północnoamerykańskich Wielkich Równin sadzony był także w celu tworzenia miejsc schronienia dla zwierzyny^[6].

Roślina jadalna

Owoce są bardzo kwaśne i po namoczeniu przez 10–30 minut w wodzie (gorącej lub zimnej) dają przyjemny, kwaskowaty napój zwany Indian lemonade^[37][30]. Nie należy jednak owoców przegotowywać, ponieważ uwalniają wówczas kwas taninowy, dając wywar bardzo cierpki^[30]. Poza napojami aromatyzuje się owocami także galaretki^[6] i bywają one dodawane do ciast^[30]. Wyrabiano z nich także ocet^[19] i mogą być wykorzystywane jako przyprawa^[18]. Ze względu na właściwości antyseptyczne i przeciwutleniające ekstrakt z owoców wskazywany jest jako potencjalnie wartościowy do wykorzystania przez przemysł spożywczy^[38].

Roślina lecznicza

Gatunek wykorzystywany był jako roślina lecznicza przez Indian, którzy cenili zwłaszcza jego działanie ściągające. Współcześnie w tym zakresie stosowany jest rzadko. Kora wykazuje działanie antyseptyczne, ściągające, wzmacniające i wspomagające laktację^[30][39][40]. Łyko uważane było za skuteczny lek na hemoroidy^[40]. Korzenie stosowane były ze względu na ich działanie ściągające, moczopędne, wymiotne i „oczyszczające krew”^[39]. Odwarami z korzeni i jeżówki purpurowej leczono choroby weneryczne^[40]. Liście, kwiaty i owoce mają działanie ściągające. Liście stosowano w leczeniu astmy, biegunki. Owoce miały leczyć biegunkę i poprawiać apetyt. Były żute także jako remedium przeciw moczeniu nocnemu^[39][40]. Napary z owoców pomagać miały przy bólach gardła^[41]. Odwary z kwiatów stosowane były przy bólach brzucha^[40]. Sok mleczny stosowany był na brodawki^[42][30]. Potwierdzono silne właściwości antyseptyczne ekstraktu z owoców sumaka octowca na szerokie spektrum bakterii, przy czym najbardziej wrażliwe okazały się Bacillus cereus i Helicobacter pylori^[38].

Roślina była wykorzystywana także w homeopatii^[19].

Roślina garbnikodajna

Gatunek wykorzystywany jest w Ameryce Północnej do pozyskiwania tanin^[18]. Szczególnie zasobne w nie jest kora, zwłaszcza na korzeniach. Zwykle jednak surowcem są liście zawierające do 48% tanin, zbierane z roślin uprawianych na plantacjach^[30].

Roślina barwierska

Z przebarwionych liści opadających jesienią pozyskuje się barwnik brązowy lub zaprawę barwierską. Korzenie barwią na żółto, a barwnik pomarańczowy uzyskuje się z łyka oraz rdzenia pędów po zmieszaniu z kłączem sangwinarii kanadyjskiej. W wyniku gotowania liści i owoców uzyskuje się czarny tusz^[30].

Inne

Drewno sumaka ma ograniczone zastosowanie – wykorzystywane było w rękodzielnictwie^[6], do wyrobu detali w meblarstwie i stolarstwie^[36], rzadko jako materiał konstrukcyjny i obrabiany w tokarstwie^[30]. Kwiaty są miododajne^[5], wytwarzają zarówno dużo pyłku, jak i nektaru^[30]. Nasiona zasobne są w olej, który w temperaturze pokojowej tężeje i wykorzystywany jest do wyrobu świec. Podczas spalania dają one jasny płomień, ale też gryzący dym^[30]. Po usunięciu rdzenia z młodych pędów uzyskuje się rurki wykorzystywane do pozyskiwania syropu klonowego i wyrobu fletów^[30].

Uprawa

Pielęgnacja

Gatunek jest łatwy w uprawie, nie ma specjalnych wymagań co do gleby (odczynu, wilgotności, choć preferuje gleby suche i przepuszczalne^[30]), jest odporny na mróz (rekomendowany jest do uprawy w strefach mrozoodporności od 3 do 9^[43]), szkodniki i choroby. Wymaga stanowiska słonecznego (nie znosi cienia^[30]) i ciepłego^[14]. Nie wymaga przycinania korony, należy natomiast usuwać odrosty korzeniowe^[44].

Rozmnażanie

Sumak octowiec łatwo rozmnaża się z nasion. Owocostany pozyskane latem lub jesienią wymagają wysuszenia (zebrane zimą – nie). Nasiona mogą być przechowywane na sucho. Ponieważ są okryte twardą łupiną – słabo kiełkują i dlatego przed siewem poddaje się je skaryfikacji. Zaleca się ich godzinne moczenie w stężonym kwasie siarkowym, a następnie wysiew po starannym opłukaniu^[19], ewentualnie zalanie gorącą wodą (80–90 °C) i pozostawienie do ostygnięcia i nasiąknięcia przez dobę^[30]. Młode rośliny rekomenduje się przechować przez pierwszą zimę w szklarni, ponieważ są bardziej wrażliwe na mróz od okazów dorosłych. Wysadzać na miejsce docelowe należy je po minięciu ryzyka wystąpienia przymrozków^[30].

Roślina daje się także łatwo rozmnażać za pomocą odrostów korzeniowych^[19], najlepiej pozyskiwanych w okresie późnej jesieni i zimą^[30]. Można też ukorzeniać odcinki korzeni o długości 4 cm pozyskiwane w grudniu i sadzone pionowo w podłożu w szklarni. Ukorzeniają się także półzdrewniałe sadzonki o długości 10 cm pozyskiwane z tzw. piętką w okresie letnim^[30].

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Eric Meier: Sumac (ang.). W: The Wood Database [on-line]. [dostęp 2019-03-23]. – atlas i charakterystyka drewna sumaka octowca

Rhus typhina sin. R. hirta, oțetarul roșu, este o specie de plantă cu flori din familia Anacardiaceae, originară din estul Americii de Nord. Ea este găsită în primul rând în sud-estul Canadei, în nord-estul și centrul vestic al Statelor Unite ale Americii și în Munții Apalași,^[1] dar este cultivată pe scară largă ca plantă ornamentală în mai multe țări din zona temperată.

Referințe

Legături externe

• USDA Plants Profile for Rhus typhina (staghorn sumac)
• Germplasm Resources Information Network: Rhus typhina.
• Bioimages: Rhus typhina (as R. hirta).
• Photographs and descriptions of plants of Missouri. Rhus typhina.
• North Woods wiki. Rhus typhina.
• Brian Johnston. A Close-up View of the Staghorn Sumac (Rhus typhina). Microscopy—UK.

Acest articol despre o plantă este un ciot. Puteți ajuta Wikipedia prin completarea lui.

Rönnsumak (Rhus typhina) är en buske i familjen sumakväxter som tillhör ordningen Sapindales. Rönnsumaken kan bli mellan 3 och 4 meter hög och lika bred. Grenarna är ludna. Bladen är fjäderliknande och kan bli 50 centimeter långa. Under sommaren är de grågröna och på hösten blir de intensivt röda. Småbladen är tandade och omkring 15 centimeter långa. Blommorna är gulgröna och växer i ställningar. Frukterna är röda. Rönnsumaken trivs bäst i soliga lägen. Den sprider sig lätt med rotskott. Växten är giftig^[1].

Rönnsumak kommer ursprungligen från tempererade områden i östra Nordamerika.

Det finns en sort av rönnsumak, fliksumak (Rhus typhina 'Dissecta') som har djupt flikiga blad och mörkare frukter.

Synonymer

Datisca hirta L.

Rhus hirta (L.) Sudw.

Rhus typhina var. laciniata Alph. Wood

svensk synonym: ättikträd^[1].

Referenser

1. ^ [a b] Wigander, Millan (1976). Farliga växter. Stockholm: Almqvist & Wiksell Förlag. sid. 61. ISBN 91-20-04445-3

Rhus typhina là một loài thực vật có hoa trong họ Đào lộn hột. Loài này được L. miêu tả khoa học đầu tiên năm 1756.^[1]

Hình ảnh

Chú thích

Liên kết ngoài

• Phương tiện liên quan tới Rhus typhina tại Wikimedia Commons
• Dữ liệu liên quan tới Rhus typhina tại Wikispecies
• Vườn thực vật hoàng gia Kew; Đại học Harvard; Australian Plant Name Index (biên tập). “Rhus typhina”. International Plant Names Index. Truy cập ngày 19 tháng 9 năm 2013.

Систематика
на Викивидах

Изображения
на Викискладе

Сумах оленерогий, или Сумах пушистый, Уксусное дерево (лат. Rhus typhina) — растение семейства Сумаховые, вид рода Сумах, произрастающее в Восточной части Северной Америки, прежде всего в Юго-Восточной Канаде и на северо-востоке США.

Биологическое описание

Листопадное дерево высотой 3-10 м. Листья непарноперистосложные длиной 25-55 см, с 9-31 листочками. Каждый листочек 6-11 см длиной. Молодые ветви и листовые черешки покрыты бархатистыми волосками. Цветки красно-коричневые, собранные в густые конусовидные метёлки 10-20 см длиной и 4-6 см в диаметре. Плоды — маленькие красные костянки собранные в метёлки. Листва осенью приобретает ярко-красный цвет.

Использование

Сумах оленерогий культивируется, как декоративное растение, в том числе в России.

Ядовитые от безвредных отличаются легко. Ядовитые виды имеют не верхушечные, а пазушные соцветия и обычно голые светлые плоды. Этого вполне достаточно, чтобы выделить их в отдельный род – Toxicodendron, хотя не все с этим согласны. Сумах оленерогий практически не опасен, хотя при приёме внутрь или попадании сока на слизистые оболочки — ядовит, а при контакте с кожей может вызывать лёгкое жжение.

Примечания

鹿角漆樹（学名：Rhus typhina）為盐肤木属的一种落叶灌木或亚乔木，原产于北美洲。因其果穗呈磚红色且紧密聚生成火炬状，又名火炬树、火炬漆。株高約十公尺。小葉狹長末端漸尖，中脈明顯，秋天葉呈朱紅色。有密集圓錐花序，果實有酸味，成串的漿果在美國用以製作印度的檸檬水。

文獻

• 世界藥用植物圖鑑 頁119，Lesley Bremness 著，貓頭鷹出版社 ISBN 978-986-7001-99-3

外部連結

• Germplasm Resources Information Network: Rhus typhina.
• Bioimages: Rhus typhina (as R. hirta).
• Photographs and descriptions of plants of Missouri. Rhus typhina.
• North Woods wiki. Rhus typhina.
• Brian Johnston. A Close-up View of the Staghorn Sumac (Rhus typhina). Microscopy—UK.