De tengere heideorchis (Dactylorhiza maculata subsp. elodes, synoniem: Dactylorhiza elodes) is een Europese orchidee van het geslacht Dactylorhiza (handekenskruiden).
Het is een ondersoort van Dactylorhiza maculata (of een aparte soort, naargelang de auteur) die vooral voorkomt in hoogveenterreinen, maar waarvan de verspreiding op heden nog onvoldoende bekend is, onder andere door verwarring met de meer algemene gevlekte orchis (D. maculata subsp. maculata).
De soortaanduiding elodes is ontleend aan Oudgrieks ἑλώδης, elōdēs en betekent 'moerassig', wat verwijst naar de voorkeursbiotoop van deze soort.
De tengere heideorchis is een overblijvende, niet-winterharde geofyt. Het is een kleine (maximaal 35 cm), slanke plant met een dunne, volle bloemstengel, 2 tot 5 bijna rechtopstaande bladeren gegroepeerd onderaan de stengel, en een korte (3 tot 5 cm) en gedrongen, armbloemige bloeiaar met bleekroze bloemen, die ver boven de bladeren uitsteekt.
De bladeren zijn lijnlancetvormig tot lijnvormig, tot 16 cm lang en maximaal 1,5 cm breed. Ze zijn meestal onduidelijk gevlekt of ongevlekt. Ze staan stijf rechtop rondom de stengel.
De bloemen zijn bleekroze gekleurd en vrij groot. De lip is breed, nauwelijks gedeeld, met een smalle middenlob die niet voorbij de zijlobben uitsteekt. Het honingmerk (de tekening op de lip) bestaat uit donkerder roze tot lila stipjes en lijntjes. Het spoor is zeer dun (maximaal 1,5 mm) en veel korter dan het vruchtbeginsel.
De tengere heideorchis komt voor op voedselarme, zeer zure, vochtige tot natte bodems rijk aan veenmos in volle zon. Het is een typische soort van hoogveen, vennen en turfgaten, vaak samen met dophei, veenmos, veenbes, pijpestrootje, beenbreek, ronde zonnedauw en veenpluis.
De tengere heideorchis is Europese soort die zou voorkomen van Scandinavië over de Britse Eilanden, Centraal-Europa, Duitsland, Nederland, België, Frankrijk en Noord-Spanje.
Het voorkomen van deze ondersoort is echter onduidelijk, onder meer wegens de verwarring met de gevlekte orchis (D. maculata subsp. maculata) en de heideorchis (D. maculata subsp. ericetorum). De verspreiding in Frankrijk is nauwelijks bekend, ze wordt niet vermeld in de Heukels als voorkomend in Nederland, en ook het voorkomen ervan in België is onzeker.
De tengere heideorchis behoort tot het geslacht van de handekenskruiden (Dactylorhiza), waarvan een tiental sterk gelijkende soorten in België en Nederland voorkomen.
Afhankelijk van de auteur wordt ze als een aparte soort binnen dat geslacht (D. elodes), of als een ondersoort van Dactylorhiza maculata gezien, naast de gevlekte orchis (D. maculata subsp. maculata), de bosorchis (D. maculata subsp. fuchsii) en de heideorchis (D. maculata subsp. ericetorum).
Ze kan van de gevlekte orchis worden onderscheiden door haar habitat, en door de stand van de bladeren onderaan de stengel. Onderscheidende kenmerken van de heideorchis zijn het aantal en de vorm van de bladeren, de vorm van en de tekening op de lip.
De tengere heideorchis wordt net als de meeste andere Dactylorhiza bedreigd door het verdwijnen van zijn voorkeurshabitat door drooglegging, ingebruikname door de landbouw of bosbouw, en vermesting van vochtige biotopen.
In België staat de gevlekte orchis op de Vlaamse Rode Lijst van planten en op de Lijst van wettelijk beschermde planten in België, in Nederland op de Nederlandse Rode Lijst van planten.
Bronnen, noten en/of referentiesDe tengere heideorchis (Dactylorhiza maculata subsp. elodes, synoniem: Dactylorhiza elodes) is een Europese orchidee van het geslacht Dactylorhiza (handekenskruiden).
Het is een ondersoort van Dactylorhiza maculata (of een aparte soort, naargelang de auteur) die vooral voorkomt in hoogveenterreinen, maar waarvan de verspreiding op heden nog onvoldoende bekend is, onder andere door verwarring met de meer algemene gevlekte orchis (D. maculata subsp. maculata).
