De grote rietorchis (Dactylorhiza elata) is een Europese terrestrische orchidee van het geslacht handekenskruid (Dactylorhiza). Het is één van de meest opvallende Europese orchideeën, vooral door zijn bloemstengel die meer dan een meter hoog kan worden. Het is een vrij zeldzame soort van vochtige plaatsen uit het westelijke Middellandse Zeegebied.
De soort heeft een aantal jaren ook in Zeeuws-Vlaanderen gebloeid.
De soortnaam elata is een Latijns bijvoeglijk naamwoord, en betekent ‘groot’.
Van deze soort zijn verschillende ondersoorten beschreven.
De grote rietorchis is een krachtige, tot 100 cm hoge plant. De planten staan verspreid. De stevige, rechtopstaande stengel, met een diameter tot 1 cm, is bovenaan geribd en rood aangelopen en draagt tot 10 stengelbladeren. De bloeiwijze is een dichtbloemige en langgerekte aar, met tientallen opvallend grote bloemen.
Het is een overblijvende, niet-winterharde plant (geofyt).
De stengelbladeren zijn smal lancetvormig tot ovaal, in verhouding tot de stengel relatief kort, met de grootste breedte in het midden, lichtgroen en ongevlekt. De onderste bladeren zijn breed stengelomvattend en staan schuin omhoog, de hogere staan bijna verticaal. De bovenste bladeren bereiken de bloeiaar niet. De schutblaadjes zijn groen of lichtrood aangelopen en steken ver buiten de bloeiaar uit.
De bloemen zijn vrij groot, donkerroze tot donkerpaars gekleurd. De laterale kelkbladen of sepalen staan opwaarts gericht, het middelste vormt samen met de laterale kroonbladen of petalen een helmpje. De lip is smaller dan lang, licht drielobbig, met zwak teruggeslagen zijlobben. De lip is getekend met donkerpaarse stippen en lusvormige lijntjes. Het spoor is dik en kegelvormig, naar beneden gebogen, en bijna even lang als het vruchtbeginsel.
De bloeitijd is van april tot juli. De bloemen worden bestoven door insecten.
De grote rietorchis prefereert net als de meeste handekenskruiden vochtige tot natte plaatsen, vooral op kalkrijke, voedselrijke bodems, in volle zon of lichte schaduw. Het is een warmteminnende soort. Hij is te vinden vanaf zeeniveau tot op 2500 m, maar dan op plaatsen met veel zon.
Hij groeit voornamelijk in rietvelden, kalkmoerassen, vochtige kalkgraslanden en kwelgebieden en nabij bronnetjes.
De grote rietorchis komt voornamelijk voor in het westelijke Middellandse Zeegebied, van westelijk- en Centraal-Frankrijk tot in Corsica, over Spanje tot in Marokko in het Atlasgebergte.
Vreemd genoeg heeft de soort enige jaren gebloeid op twee plaatsen in Zeeuws-Vlaanderen, in open rietland langs een slenk, tussen de gewone rietorchissen. Vermoedelijk is hij daar uitgezet. De laatste jaren is hij echter niet meer gevonden. Het ging hier over Dactylorhiza elata subsp. sesquipedalis met bredere bloemen.
Wegens zijn specifieke habitatkeuze is de soort overal zeldzaam tot zeer zeldzaam, alhoewel hij in gunstige omstandigheden plaatselijk massaal kan voorkomen. Ook in Zeeuws-Vlaanderen was het voorkomen van jaar tot jaar zeer variabel, afhankelijk van strenge winters en droge periodes.
De grote rietorchis valt vrij snel op door zijn grootte, waardoor hij hoog uittorent boven zijn naaste verwanten van het geslacht Dactylorhiza. Kleinere exemplaren kunnen onderscheiden worden van de gewone rietorchis door de donkere bloemen met smalle lip, van de brede orchis door de smalle, lancetvormige bladeren, en van vrijwel alle andere handekenskruiden door de ongevlekte bladeren.
Enige verwarring is mogelijk met de smalle orchis (Dactylorhiza traunsteineri) op basis van de bloemkleur en de bladvorm, maar deze laatste is een heel stuk kleiner (max. 40 cm) en heeft een ander verspreidingsgebied.
De grote rietorchis is in heel Europa beschermd.
De grootste bedreiging van deze soort is de vernietiging van zijn biotoop door verdroging en omzetting naar economisch interessantere vegetaties zoals weiland.
De Zeeuws-Vlaamse populaties zijn onder meer verdwenen door fanatieke verzamelaars die de planten uitgroeven.
Mediabestanden die bij dit onderwerp horen, zijn te vinden op de pagina Dactylorhiza elata op Wikimedia Commons. De grote rietorchis (Dactylorhiza elata) is een Europese terrestrische orchidee van het geslacht handekenskruid (Dactylorhiza). Het is één van de meest opvallende Europese orchideeën, vooral door zijn bloemstengel die meer dan een meter hoog kan worden. Het is een vrij zeldzame soort van vochtige plaatsen uit het westelijke Middellandse Zeegebied.
De soort heeft een aantal jaren ook in Zeeuws-Vlaanderen gebloeid.
