Sium sisarum L.

Marek kucmerka^[6][7] (Sium sisarum L.) – gatunek byliny należący do rodziny selerowatych. W Polsce rzadko uprawiany jako warzywo^[8], archeofit^[9][6].

Rozmieszczenie geograficzne

W wąskim ujęciu taksonomicznym w stanie dzikim nie występuje^[10][11], a wyróżniany w takim ujęciu pokrewny gatunek, Sium sisaroideum (w innych uznawany za tożsamy^[5][2]), występuje we wschodniej części Obszaru Śródziemnomorskiego oraz w Obszarze Irano-Turańskim^[11], również w północnej Afryce^[12]. Rośnie też jako introdukowany we Francji i Niemczech^[5].

Morfologia

Nasiona marka kucmerki

Pokrój

Bylina mierząca 40–100 cm wysokości^[13][10].

Łodyga

Łodyga pusta w środku^[12]; rozgałęziona w górnej części^[13].

Liście

Liście łodygowe, złożone, nieparzystopierzaste^[14][15], ciemnozielone, połyskujące^[3], od 3 do 11 listków różnych kształtów (od owalnych po lancetowate) i rozmiarów, o długości od 2,5 do 8 cm, o szerokości od 3 do 10 mm^[14].

Kwiaty

Płaskie baldachy złożone^[13][3] składające się z 5–6 baldaszków po 10–12 drobnych (o średnicy około 2 mm^[14]) wonnych białych kwiatów^[12][14], obupłciowych, samopylnych, zapylanych także przez owady^[10].

Owoce

Rozłupnie żebrowane o długości 3 mm, rozłupki zakrzywione^[14].

Korzeń

Korzeń w uprawie osiąga długość około 15–20 cm, koncentryczne^[13], cylindryczne połączone ze sobą bulwy o grubości około 10 mm, wewnątrz białe^[13] lub szarobiałe, częściowo zdrewniałe^[13][3][16].

Gatunki podobne

Zbliżonym gatunkiem jest wykazujący działanie trujące marek szerokolistny^[17][18].

Biologia

Cechy fitochemiczne

Roślina zawiera m.in.: luteolinę, kemferol, kwercetynę, izokwercytrynę, skopoletynę^[19].

Rozwój

Roślina wieloletnia, liście pojawiają się w marcu, kwiaty w lipcu, nasiona dojrzewają we wrześniu^[10].

Genetyka

20–22 chromosomy w sporoficie, 11 w gametoficie^[20].

Systematyka i zmienność

Wywodzi się z prawdopodobnie z dzikiego gatunku Sium sisaroideum^[11] (zachodzi między nimi politomia^[21], a według niektórych baz taksonomicznych taksony te uznawane są w istocie za jeden gatunek^[2]) lub Sium lancifolium (Bieb.) Thell, który pozbawiony jest bulw^[22]. Gatunek uprawny jest niekiedy określany jako Sium sisarum sisarum^[10].

Pochodzenie

Roślina pochodzi ze wschodniej Azji^[14][3]. Według Linneusza^[23] i Edwarda Lewisa Sturtevanta (1842-1898) pochodzi z Chin^[22]. Pojawiła się w Europie około X wieku^[9].

Nazewnictwo

Pierwsza nazwa polska, krucmorka, pojawiła się w 1389 roku^[24]. Możliwe, że temat słowotwórczy –morka wywodzi się z niemieckiego Mehre (pol. marchew)^[25], a słowo pochodzi z niemieckiej nazwy Kritzelmore^[26]. Inne historyczne warianty nazw polskich marka kucmerki to: korzenie cukrowe^[27], kucmerka, kucmorka, kucmerka swoyska, marek cukrowy korzeń, cruczmorka, slodiczka^[28].

Ekologia

Pokrewny lub tożsamy (synonimiczny) dziki gatunek Sium sisaroideum występuje na terenach podmokłych^[12][22], wzdłuż rzek, potoków źródeł, w paśmie reglowym^[5].

Zastosowanie

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski

Sproszkowany korzeń^[29].

Działanie

Przypisuje się mu wzmaganie apetytu^[30], redukcję dolegliwości trawiennych^[29], wspieranie działania wątroby, pomoc na hemoroidy^[12].

Roślina jadalna

Walory kulinarne

Roślina uprawiana dla lekkostrawnych^[31], słodkich w smaku^[3] mączystych bulw^[10] bogatych w węglowodany^[16][32] i białko^[31]. Smak surowej bulwy jest zbliżony do marchwi czy pasternaku, lekko orzechowy^[5][10]. Warzywo polecane dla dzieci i dla osób ze schorzeniami przewodu pokarmowego^[31]. W Turcji spożywa się także części nadziemne^[33].

Sposoby przyrządzania

Zalecane jest usunięcie zdrewniałego, niejadalnego trzonu korzenia^[13][3]. Bulwy można spożywać na surowo lub po ugotowaniu (np. w mleku^[16]), duszeniu^[3], pieczeniu, smażeniu^[16][31], np. jako dodatek do zup^[10] lub purée^[31]. Prażone bulwy były używane jako surogat kawy^[10]. Wywar z korzeni był w XVIII wieku poddawany fermentacji z wykorzystaniem drożdży w celu uzyskania napoju alkoholowego^[16].

Znaczenie w kuchniach świata

Marek kucmerka był wykorzystywany jako warzywo w Niemczech^[30] i Anglii w XVI wieku^[34]. W Polsce korzenie marka kucmerki były jadane co najmniej od czasów Jagiellonów, np. jako danie postne^[13], podawano je np. z ryżem i rodzynkami^[25]. Roślina ta była wówczas bardziej lubiana w polskiej kuchni niż marchew^[35]. Jako warzywo była popularna w Polsce co najmniej do końca XVII wieku^[35].

Uprawa

Marek kucmerka na grafice z francuskiej pracy Les plantes potagères, 1904 r.

Historia uprawy

Do Europy trafił około X wieku^[36], choć niektóre źródła uznają za prawdopodobne, że był uprawiany już przez starożytnych Rzymian^[37]. Uprawiany jest również w Azji^[11]. Gatunek w swym traktacie wymieniła Hildegarda z Bingen pod nazwą gerle^[38]. W nowożytnej Europie marek kucmerka był uprawiany głównie w XVI^[37] i XVII wieku^[13], w XVIII wieku niemal całkowicie zaprzestano uprawy na rzecz ziemniaków^[13][11][9]. W Polsce był uprawiany w średniowieczu jako warzywo dla słodkich bulw^[9][6]. Wówczas pojawiał się na dworach królewskich^[26][31]. Możliwe, że warzywo zostało przywiezione po raz pierwszy do Polski z Niemiec^[26].

Wymagania

Żyzna i wilgotna gleba^[10][37], lekka piaszczysta, lub średnia ilasta, o odczynie kwaśnym, obojętnym lub zasadowym. Nasłonecznienie pełne lub półcień^[10].

Rozmnażanie

Sadzonki z rozsadnika lub wysiew bezpośrednio do gruntu^[3]. Możliwe rozmnażanie wegetatywne poprzez podział bulw^[37].

Zbiór i przechowywanie

Zbiór bulw późną jesienią lub wczesną zimą przed przymrozkami^[37]. Bulwy powinny być przechowywane w chłodzie, mogą być trzymane w lodówce^[37].

Produkcja w Polsce i na świecie

Gatunek jest sporadycznie uprawiany w Europie (np. w Wielkiej Brytanii^[39]), również w Polsce^[31]. Zbierany lokalnie w Chinach^[14].

Przypisy

Bibliografia

• An Enumeration of the Principal Vegetables, and Vegetable Productions: That May be Substituted, Either in Part Or Wholly, in Place of Wheat and Other Bread-corn, in Times of Scarcity: with Some Notices Respecting the Best Modes of Preparing Them for Use. Birmingham: Thomas Pearson, 1796.
• Shiu-ying Hu: Food plants of China. Hong Kong: The Chinese University Press, 2005, s. 606. ISBN 978-9629962296.
• Edmund Jankowski: Dzieje ogrodnictwa polskiego w zarysie. Warszawa: Nakładem Banku dla Handlu i Przemysłu, 1923.
• Piotr Sebastian Köhler. Nieznane materiały Józefa Rostafińskiego do badań nad historią roślin uprawnych w polsce. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Botaniczne”, s. 152, 1987.
• Łukasz Łuczaj. Problemy taksonomiczne w polskich badaniach etnobotanicznych. „Lud”. 92, s. 52, 2008. ISSN 00761435.
• Józef Rostafiński. Kucmerka. „Niwa: dwutygodnik naukowy, literacki i artystyczny”. 27 (242), 1885.
• KrzysztofK. Spalik KrzysztofK., Stephen R.S.R. Downie Stephen R.S.R., The evolutionary history of Sium sensu lato (Apiaceae): dispersal, vicariance, and domestication as inferred from ITS rDNA phylogeny, „American Journal of Botany”, 93 (5), 2006, DOI: 10.3732/ajb.93.5.747, ISSN 0002-9122, PMID: 21642138 [dostęp 2017-08-06] (ang.).
• Anna Spólnik: Nazwy polskich roślin do XVIII wieku. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, seria: Prace Komisji Językoznawstwa – Polska Akademia Nauk. Oddział w Krakowie nr 58. ISBN 83-04-03315-1.
• James M. Stephens: Skirret–Sium sisarum L.1 (ang.). W: Horticultural Sciences Department, UF/IFAS Extension [on-line]. University of California, 2015. [dostęp 2017-08-07].
• Sium sisaroideum. 2017-08-07 doi = 10.2305/IUCN.UK.2014-1.RLTS.T43100806A43178561.en.
• Sium sisarum – L.. Plants For A Future. [dostęp 2017-08-07].
• Wolf D. Storl: A Curious History of Vegetables. Aphrodisiacal and Healing Properties, Folk Tales, Garden Tips, and Recipes. Berkeley: North Atlantic Books, 2016. ISBN 978-1-62317-039-4.
• Lucie Vaníčková: Polyfenoly rostlin čeledi Apiaceae. Praha: Vysoká Škola Chemicko Technologická v Praze, 2008. DOI: 10.13140/2.1.3686.8808. [dostęp 2017-08-07]. (cz.)
• Krzysztof Wasilewski, Lidia Wasilewska. Różnokolorowe ziemniaki i unikatowe warzywa. „Poland Fruits. Trade Cooperation Platform”, 2015.
• Clifford A. Wright: Mediterranean Vegetables: A Cook’s ABC of Vegetables and Their Preparation in Spain, France, Italy, Greece, Turkey, the Middle East, and North Africa. Boston: The Harvard Common Press, 2001, s. 296. ISBN 1-55832-196-9.